Отбасы. 5 страница
Заң түсінігі. Құқықтық нормалар заңдар формасында өмір сүреді. Заңдардың сапалы, қоғам қажеттіліктеріне сәйкес келетін болуы, табиғаттың жаратылыс заңдарын бұзбайтын, адам өмірін қорғайтын, адамның ар-намысын, абыройын құрметтейтін болуы маңызды. Сондықтан да мемлекетте кәсіптік парламент болуы керек. Және де барлық азаматтар саулауларға қатысулары тиіс. «Заңды білмеу жауапкершіліктен босатпайды» – дейді құқықтық ұстаным. Бұл әрбір азаматтың өз елінің заңдарын білуі мен құрметтеуі тиіс екендігін білдіреді.
Сонымен, біз заң сөзін қалай түсінеміз?
Заң екі мәнінде – кең және тар мағынасында түсініледі.
Кең түсінік: заң дегеніміз – мемлекет қабылдаған және орындалуы жалпыға бірдей, кез келген нормативтік құқықтық акт. Тар мағынасында біз заңды жоғары заңдық күші бар ресми акт ретінде түсінеміз. Заңды елдің парламенті немесе референдумда халық қабылдайды.
Қазақстан Республикасы 1995 жылы 30 тамызда осылай қабылданды. Барлық адамдар заң алдында тең. Бұл құқықпен заңның басты идеяларының бірі.
Заңның жоғары заңдық күші мынаны білдіреді:
· заң парламентпен немесе тікелей халықпен референдум тәртібімен қабылданады, жойылады және өзгертіледі;
· заң ерекше процессуалдық тәртіппен қабылданады;
· барлық өзге нормативтік-құқықтық актілер заңдарға қайшы келмеуі тиіс, егер мұндай қайшылық ар болса, онда заң әрекет етеді;
· заңда бастапқы сипаттағы нормалар бар. Барлық өзге актілер заңдардан шығады, заңдарды орындау үшін қабылданады және заңдар нормаларын нақтылау үшін қажет;
· заң неғұрлым аса маңызды негіз қалаушы қатынастарды реттейді.
Құқықтық нормалар. Құқық нормалары – бұл мемлекет белгілеген, мінез-құқықтың жалпыға міндетті ережелері. Құқық нормалары нормативтік-құқықтық актілер баптарынан көрініс табады. Олар қажет болған кезде мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі.
Құқық нормалары үш элементтен – гипотеза немесе жорамал, диспозиция және санкциядан тұрады.
Гипотеза немесе жорамал – белгілі бір құқықтық норма қолданылатын кездегі жағдайлар мен мән-жайларды анықтайды. Болжам: кім, қайда, қашан, қандай жағдайларда сұрақтарына жауап береді.
Диспозиция – мінез-құлық ережелерін қамтиды, субъективтік құқықтар мен заң міндеттерін жасайды. Диспозиция – не істеу керек, нені істемеу керек сұрақтарына жауап береді.
Санкция – құқық нормаларын бұзғаны үшін жазалау. Санкция бұзушылық жағдайынан кейін болатын қолайсыз заңдық салдарларды анықтайды.
Осылайша, болжам – бұл құқықтар мен міндеттер туындайтын жағдайларды көрсету, диспозиция – бұл құқықтар мен міндеттерді көрсету, санкциялар – бұл құқықтық норма бұзылған кезде басталатын қолайсыз салдарларды көрсету.
Құқықтық норманың қисындық формуласы мынадай түрде ұсынылуы мүмкін: «Егер (болжам)... онда (диспозиция) ... әйтпесе (санкция)». Мысалы, ҚР-ның неке мен отбасы туралы Заңының 9-бабында былай делінеді: «Некелесу үшін некеге тұратын ер адам мен әйел адамның өзара ерікті келісімі және олардың неке жасына жетуі қажет». Бұл норма қисынды түрде былайша тұжырымдалуы мүмкін: егер кәмелетке толған тұлғалар және оларда ерікті келісім болса, онда олар некеге тұра алады. Норманың қандай да бір шарты (кәмелетке толмаған тұлғамен некеге тұру, некеге тұруға мәжбүрлеу) бұзылған жағдайда заңдық жауапкершілік басталады.
Заманауи құқық жүйесінің дамуы. Құқықтар жүйесі – бұл қолданыстағы барлық құқықтық нормалардың күрделі бірлігі. Құқықтар жүйесінің қалай әрекет ететінін түсіну үшін құқық жүйесі элементтерін білу қажет. Мысалы, құқықтар жүйесі құқық нормаларынан құралады. Бұл нормалар құқық салалары бойынша бөлінеді. Салалар ішінде құқық институттары өмір сүреді. Құқықтар жүйесі – бұл құқықтың өз құрылысы, оның құқық нормаларына, құқық салаларына, құқықтың қосымша салалары мен институттарына бөлінуі. Құқықтың жүйелік құрылғысы өзара белгілі бір иерархиялық байланыста болатын көптеген элементтерден құралатын біртұтас құрылымды білдіреді. Құқықтар жүйесінің қалай әрекет етуін түсіну үшін құқықтық реттеу нысаны мен әдісін білу керек. Құқықтық реттеу нысаны – бұл құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар.
Құқықтық реттеу әдісі – бұл көмегімен сапалы біртекті қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу жүзеге асырылатын заңдық құралдардың жиынтығы.
Құқықтық реттеудің екі негізгі әдісі бар:
1) императивті – тыйым салуларға, міндеттерге, жазалауларға негізделген өкіметтік ұйғарымдар, субординациялар әдісі;
2) диспозитивті – тараптардың тең құқықтық әдісі, қимыл-әрекеттер еркіндігінің әдісі, ерік берулер әдісі.
Құқықтар жүйесінің құрылымдық элементтерін қарастырайық.
Құқықтық норма – бұл мемлекет кепілдік берген және санкциялайтын, нормативтік актілер баптарында білдірілген, реттеуші қоғамдық қатынас, мінез-құлықтың жекелеген жалпыға міндетті ережесі.
Құқық саласы – бұл құқықтар жүйесінің неғұрлым ірі бөлігі. Құқық саласы қоғамдық қатынастардың сапалық біртекті саласын реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығын білдіреді. Бұл ретте әрбір сала құқықтық реттеуінің өз әдісін пайдаланады.
Құқық саласының белгілері:
– әрбір салада құқықтық реттеудің өз нысаны және құқықтық реттеудің өз әдісі болады;
– өз заңнамасы, әдетте, дербес кодекстері болады;
– өзінің ерекше заң режімі болады. Бұл режім құқық субъектілерінің құқықтық жағдайын реттейді, құқықтар мен міндеттерді іске асыру тәсілдері мен құқықтық нормаларды бұлжытпай жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік-құқықтық шараларды белгілейді.
Құқықтар саласымен салыстырғанда құқықтардың қосымша саласы құқықтық нормалардың кіші топтарын біріктіреді және туыстас қоғамдық қатынастарды реттейді. Мысалы, кәсіпкерлік құқық – бұл азаматтық құқықтық қосымша саласы, салықтық құқық – бұл қаржылық құқықтың қосымша саласы.
Құқықтар институты – бұл қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрін (тобын) реттейтін заң нормаларының ретке келтірілген жиынтығы. Құқықтар институты – бұл құқықтық нормалардың салыстырмалы түрдегі шағын орнықты жиынтығы.
Құқықтардың әрбір саласында көптеген институттарды бөліп көрсетуге болады. Мысалы, қылмыстық құқықта – жазаны тағайындау институты, қылмыстық жауапкершіліктен босату институты; отбасылық құқықта – неке институты, асырап алу институты, ажырасу институты; азаматтық құқықта – ату-сатып алу шарты институты, заңды тұлға институты, талап арыздың ескірмеу институты және т.б.
Құқықтың негізгі салаларын атаймыз – конституциялық құқық; азаматтық құқық; әкімшілік құқық; қылмыстық құқық; жер құқығы; еңбек құқығы; отбасы – неке құқығы; қылмыстық – іс жүргізу құқығы және басқалары.
Құқықтың негізгі салаларын атаймыз
Бүгінгі күні де құқықтық реттеуді талап ететін жаңа қоғамдық қатынастар туындауды құқықтың қалыптасу сатысында тұрған жаңа салаларын атауға болады; кәсіпкерлік құқық, муниципиалдық құқық, компьютерлік құқық, ғарыштық құқық.
Құқықтар жүйесін зерделеу үшін құқықтың негізгі салаларына сипатама беру қажет. Бұл нақты нысанды және құқық салаларын құқықтық реттеудегі басым әдісті қарастыруды білдіреді.
Құқықтың кейбір салаларын қарастырамыз.
Конституциялық құқық – құқықтың жетекші саласы, реттеу нысаны конституциялық құрылыстың негіздері, жеке тұлғаның құқықтық жағдайы, басқару формасы мен мемлекеттік құрылыс болып табылады. Басымдыққа ие әдісі – императивті әдіс.
Азаматтық құқық мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастарды реттейді. Негізгі әдісі – диспозитивті әдіс.
Әкімшілік құқық мемлекет органдарының атқарушылық – өкімдік қызметінің үдерісінде туындайтын басқарушылық қатынастарды реттейді. Басым әдісі – императивті әдіс.
Қылмыстық құқық адам мен азаматтың құқықтары мен бостандығына қылмыстық қол сұғушылықтан, конституциялық құрылысты, жеке және мемлекеттік меншікті және басқаларын қорғайды.
Үстемдік етуші әдісі – императивті әдіс.
Отбасылық – некелік құқық неке құрудың салдарынан туындайтын қатынастарды, сондай-ақ отбасы мүшелерінің арасындағы қатынастарды реттейді. Негізгі әдісі – диспозитивті әдіс.
Еңбек құқығы еңбек және еңбек қызметі саласында туындайтын қатынастарды реттейді. Негізгі әдісі – императивті әдіс.
Өз ісін жүргізу, салықтарды өз уақытында төлеу, қылмыстың құрбандығына айналмас үшін әрбір азамат өз елінің заңдарын білуі тиіс. Құқықтар жүйесін білу адамға көптеген нормативтік-құқықтық актілерде бағдарлануға көмектеседі.
Құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам түсінігі
Қазақ мемлекеті мен құқығының пайда болу тарихы. Қазақ мемлекеті мен құқығының тарихына назар аударайық. Қазақ халқы мемлекеттілігінің негізін Қазақстанның орасан зор аумағында өмір сүрген көшпелі тайпалар салды. Бұл сақ қаңлы, үйсін тайпалары еді. Бұл тайпалардың қоғамдық-саяси құрылысы әскери демократия деп аталады.
Тарихтан. Әскери демократия ересек және денсаулығы мықты жауынгерлердің басқаруға қатысуын білдіреді. Олар халықтық жиналысқа қару-жорағымен кемуге тиіс болды. Онсыз жауынгерде дауыс беру құқы болған жоқ. Маңызды шешімдер жалпы жиналыстарда қабылданды. Әскери көсемдер демократиялық жолмен сайланды. Әскери демократияның басты айырмашылығы осында. Қазақ хандығы 1456 жылы жариялануы мемлекет шығыс Дешт-и-Қыпшақтың көшпелі түркілерін біріктірді.
Қазақ хандығы ХІХ ғасырдың 20-жылдарына дейін өмір сүрді. Соңғы хан Ресей империясына қарсы халық көтерілісін басқарған Кенесары болды.
Тарихқа назар аударайық. Хан атағына тек қана Шыңғыс хан тұқымы – Шыңғысханның төрт ұлы: Жошының Шағатайдың, Үгедей мен Төленің тікелей ұрпақтары ие болды. Қазақтардың ішінде Шыңғысхан тұқымдарын тамаға тұйық ру-төрелер құрады, қазақ хандары солардың қатарынан сайланды. Қазақ ханы олардың сіңірген еңбектеріне сәйкес бірнеше үміткердің ішінен сайланды. Әрбір қазақ жауынгері – азамат сайлауға қатысуға құқылы ғана емес, мұны істеуге міндетті де болды. Әрқайсысы хан тағына үміткер туралы білетіндерінің бәрін шектеусіз айтуға құқылы болды. Халық шешендердің сөздерін қуаттады немесе жоққа шығарды. Қазақтарда хан билігін шектейтін бірқатар әдет-ғұрыптар болды. Мысалы, хан сайланғаннан кейін оның дүние-мүлкі халыққа таратылып берілді. Бұл ханға енді оның жеке мүдделерінің жоқ екендігін, тек бүкіл халықтың мүдделері ғана бар екендігін еске салды. Одан кейін мал ханға он еселенген мөлшерде қайтарылды, бірақ бұл халықтың қазынаға тартқан сыйы болды. Бұл мал ханның жеке мүлкі емес, мемлекеттік мақсаттарды жүзеге асыру үшін пайдаланылатын мемлекеттік мүлік болды. Әрбір адамда әрқашанда дауыс беру құқығы сақталды қазақтар оны пайдаланды.
Қазақ хандығында жоғары заң шығарушы билікке мәслихат – сұлтандар мен қауымдар өкілдерінің съезі ие болды.
Қазақ хандығында жоғары заң шығарушы билік мәслихатта болған.
Мәслихат жылына бір рет жиналды және неғұрлым маңызды мемлекеттік мәселелерді – бітім жасауды, соғыс жариялауды, жайылымдарды қайта бөлісуді, көшіп-қону бағдарғыларын белгілеуді шешті.
Атқарушы билік толықтай ханның қолында болды.
XV–XVI ғасырларда қазақ хандары олар орындайтын міндеттерден шығатын кең өкілеттіліктерге ие болды. Хан жоғары бас қолбасшы ретінде соғыс жариялай, бітім жасай алды, хандықтың бүкіл аумағына өз қалауынша билік жүргізді, қол астындағы қалалардың билеушілері мен ұлыстардың басшыларын тағайындады. Ханға өзіне бағыныштылар өлім жазасына кесу және хандықтың бүкіл халқы үшін міндетті заңдар мен өкімдер шығару құқығы тиесілі болды. Ханның жанында кеңесші орган – билер кеңесі болды, оған неғұрлым беделді билер мен қауымдар қауымдастықтарының өкілдері кірді. Билер сот билігін жүзеге асырды. Билер қоғамда қалыптасқан әдеттегі құқық, әділеттілік пен моральдық нұсқаулар негізінде шешімдер қабылдады.
Билердің беделі халықтың мойындауынан білінді. Билер іс жүзінде мемлекеттің барлық құқықтық функцияларын орындады: қолданыстағы заңдардың білгірлері, сақтаушылары мен түрлендірушілері, реформашылар мен заң шығарушылар, хандар мен сұлтандардың кеңесшілері. Билер шешендер болды. Сот жария, сөйлеу формасында өткізілді, барлық жағдайларда да қорғаушы қатыстырылды. Билер соттарының шешімдері олар шығарылғаннан кейін бірден орындалды. Қазақ мақалында: «Атаңның баласы болма, адамның баласы бол» делінеді. Бұл ойды XVII ғасырда – XVIII ғасырдың бас кезінде өмір сүрген әйгілі Әйтеке би бейнелі түрде білдірді: «Менің өмірім халыққа тиесілі, ал маған менің өлімім ғана тиесілі».
Бұл пікірдің мағынасын ашып көрсетіңдер.
Қазақ құқығы мен билердің әділ сотына өз еңбектерінде Абай Құнанбаев шынайы және терең сипаттама берді: «...біздің ата-бабалар қазіргі адамдардан білімділігі, тиянақтылығы, сәнділігі мен әсем киімі жағынан артта қалып қойған еді. Бірақ та олар бізде қазіргі кезде жоқ... екі қадір-қасиетті иеленген еді – бұрынғы замандарда «елбасы», «топбасы» деп аталған адамдар болды. Олар дауларды шешті, қоғам өмірін басқарды... Олар үшін ар-ұждан, ұят маңыздырақ болды». Ұлы Абайдың өзі би, ақын, философ және шешен болды.
Қазақ хандығының құқығы «Жеті жарғы» заңдар жинағында бекітілді. «Жеті жарғы» Тәуке хан билік еткен жылдары, қазақ даласының басты билері – Төле бидің, Қазыбек бидің, Әйтеке бидің белсенді қатысуымен қабылданды. «Жеті жарғы» заңдар жинағының мақсаты – қазақ халқын біріктіру, рулар арасында қырқысуларды әлсірету, хан билігін күшейту болды.
«Жеті жарғы» әкімшілік қылмыс, азаматтық құқықтардың нормаларынан, отбасы – некелік қатынастардан; салықтар, дін және т.б. туралы тараулардан құралды. «Жеті жарғының» негізгі ұстанымдары: кішілердің үлкендерге (балалардың – ата-аналарға, әйелдердің – жұбайына, бағыныштының – билеушіге) қатаң бағынуы ұстанымы; ұжымдық жауапкершілік ұстанымы (адамның рудың алдындағы, рудың әрбір өз мүшесі үшін). Қылмыстық жазалау, қанды кек ұстанымына (қанға қан) негізделді, бірақ өлім жазасы (4 түрі) әрқашанда сатып алумен (күнмен) алмастырылуы мүмкін болды. Құқықтық жауапкершілікке 13 жастан бастап тартылды. Некеге тұруға 13 жастан бастап рұқсат етілді. Жеті атаға дейінгі қанда туысқандардың неке құруына рұқсат етілмеді. Қалыңмалдың мөлшері дәулетіне, шығу тегіне немесе ақсүйектігіне қарай белгіленді. Әйелі қайтыс болған жағдайда оның сіңлісіне үйленуге рұқсат етілді.
«Жеті жарғы» орта ғасырлық құқықтың жетістігі (Шыңғысханның «Ясасынан» бастап) болып табылады. Оның кейбір элементтері 1995 жылғы ҚР Конституциясынан көрініс тапты (атап айтқанда, төрешіні сайлау құқығы; жақын туыстарына қарсы куәлік ету міндеттерінің жоқтығы). Осылайша, «Жеті жарғы» заңдар жинағы өз дәуірін бейнелей отырып, қазақтардың ішіндегі бірлікке қол жеткізуде елеулі рөл атқарды.
Құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам түсінігі. Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамның қалыптасуы. Қазіргі заманда демократиялық мемлекеттер құқықтық мемлекеттер болуға ұмтылуда. Құқықтық мемлекет – бұл өзінің негізгі мақсаты етіп жеке тұлға мен қоғамның құқықтық қорғалғандығын қоятын мемлекет. Бұл жерде адам, оның өмірі, құқықтары мен еркіндігі жоғары құндылық болып табылады. Олар бойынша мемлекеттің құқықтық мемлекет болып табылатынын анықтауға болатын ұстанымдар бар. Бұл мынадай ұстанымдар:
· адам құқықтары мен еркіндігінің басымдық ұстанымы;
· билікті заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөлу ұстанымы. Бұл бөлу мемлекет пен лауазымды тұлғалардың тарапынан асыра пайдаланушылықтардың болмағаны үшін қажет.
· заңның жоғары тұру ұсынымы. Заң алдында бәрі тең.
· мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауапкершілігі ұстанымы;
· соттардың тәуелсіздігі ұстанымы.
Құқықтық мемлекетте субъектиілер қызметіндегі мынадай ұстанымдарды көрсетеміз:
а) заңда тікелей көрсетілген нәрсеге ғана рұқсат етіледі. Бұл ұстаным мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға арналады;
ә) заңмен тікелей тыйым салынбаған нәрсенің бәріне рұқсат етіледі. Бұл ұстаным азаматтар мен заңды тұлғаларға арналады.
Барлығы заңға, құқыққа бағынатын мінсіз мемлекет ретінде құқықтық мемлекет идеясы ежелгі заманның өзінде-ақ пайда болды. Мысалы, Платон «Заңдар» Диалогында: «Мен заңның күші жоқ және әлде біреудің билігі астында болатын мемлекеттің жуырда опат болатынын көріп тұрмын. Заң – билеушілердің үстінен қарайтын әмірші, ал олар – оның құлдары болатын жерден мен мемлекеттерге тек құдайлар сыйлауы мүмкін барлық игіліктер мен мемлекеттің құтқарылуын көремін» деп жазды.
Платонның бұл пікірін талқылаңдар. Платонның сөзі заманауи Қазақстан үшін өзекті ме? ҚР-нда құқықтық мемлекет проблемаларды бөліп үдерісінде қандай проблемаларды бөліп көрсетуге болады? Өз пікірлеріңді білдіріңдер.
Билікті бөлу ұстанымы. Билікті бөлу заңдылықты қамтамасыз ету мен билікті асыра пайдалануға жол бермеу үшін қажет.
Парламент түріндегі заң шығарушы билікті халық сайлайды. Парламент заңдар қабылдайды. Атқарушы билікті Үкімет, министрліктер, әкімдер жүзеге асырады. Сот билігін әділ сот жүзеге асырады. Биліктің әрбір тармағы бір-бірінің істеріне араласпастан, заңдар негізінде дербес әрекет етеді. Билікті бөлу жүйесінде ерекше рөл ҚР Президентіне тиесілі. Президент билік тармақтарының үстінде болады, ол төреші, саяси көшбасшы болып табылады, ол биліктің барлық тармақтарының келісе жұмыс атқаруын жүзеге асырады.
Мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауапкершілігі ұстанымының ерекше маңызы бар. Мемлекет өз міндеттемелерін орындайды, өзінің азаматтармен, қоғамдық ұйымдармен, басқа мемлекеттермен қатынастарында әділеттілік пен теңдікті қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік органдар құқыққа бағына отырып, құқық нормаларын бұзбауы тиіс, мемлекет өз міндеттерінің бұзылғаны немесе орындалмағаны үшін жауапкершілікте болады.
Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамның қалыптасуы. Құқықтық мемлекеттің аса негізгі белгілерінің бірі азаматтық қоғамның болуы болып табылады.
Азаматтық қоғам – бұл олардың көмегімен индивидтер және олардың топтары мүдделері қанағаттандырылатын адамгершілік, діни, ұлттық, әлеуметтік-экономикалық, отбасылық қатынастар мен институттардың жиынтығы.
Азаматтық қоғам құқықтық мемлекет үшін негіз болып табылады. Азаматтық қоғамсыз құқықтық мемлекет те болмайды. «Азаматтық қоғам» түсінігі өткен заманның Аристотель, Цицерон, Г.Граций, Т.Гоббс, Д.Локк, Гегель, К.Маркс және басқалары сияқты ұлы ойшылдары тұжырымдаған еді. Азаматтық қоғамдағы негізгі идея адамның қоғамдағы басшылық идеясы, адамның дербестігі идеясы, оның бәрінен бұрын құқықты құрметтей отырып, өнегелілік ұстанымдарға сүйене отырып, өз қызметін жүзеге асыру қабілеттілігі болып табылады.Оның үстіне мемлекет азаматтық қоғамның өміріне араласпауы тиіс, құқық бұзылған жағдайда ғана мемлекеттің араласуына жол беріледі.