ЦЭРАСКІ
ЦЫТОВІЧ
Іосіф Парфір'евіч (1811 ?—7.8.1870)
Публіцыст i педагог. Скончыў Магілёў-скую духоўную семінарыю. 3 1835 працаваў настаўнікам моў у Віцебскім i Полаіікім духоўных вучылішчах, з 1844 — у дваран-скім вучылішчы i гімназіі, наглядчык павя-товага вучьшішча ў Панявежы (Літва). У 1843 апублікаваў у пецярбургскім часопісе «Маяк» артыкул «Словы два пра мову i пісьменнасць Белай Русі», у якім ставіў пы-танне пра неабходнасць развіцця беларускай літаратуры i ў якасці прыкладу «гнуткасці i паслухмянасці» беларускай мовы прывёў верш «Чалом, чалом, ацец, татулька!..». У на-рысе «Адзін дзень у Беларусі» (1845) даводзіў старажытнасць беларускай мовы, яе каштоў-насць для навукі, заклікаў да вывучэння гіс-торыі i фальклору Беларусі. Аўтар працы «Некалькі слоў адносна развіцця рускай мовы ў Жмудзі, або Самагітыі» (1851, рукапіс зберагаецца ў архіве Рускага геаграфічнага таварыства, Санкт-Пецярбург).
Літ:. К i с я л ё ў Г. Загадка беларускай «Энеіды». Мн„ 1977. С. 8—12.
Вітольд Карлавіч (9.5.1849—29.5.1925)
Астраном, педагог. Нарадзіўся ў Слуцку ў сям'і настаўніка геаграфіі. Бацька яго па-мёр, пакінуўшы сям'ю ў складаным матэ-рыяльным становішчы. Дзякуючы намаган-ням маці Ц. пасля сканчэння Слуцкай гім-назіі, дзе ён паказаў выдатныя вынікі i схільнасць да дакладных i прыродазнаўчых навук, асабліва да астраноміі, паступіў на вучобу ў Маскоўскі універсітэт. Ужо з 2-га семестра ён працаваў ва універсітэцкай аб-серваторыі назіральнікам. Скончыў універ-сітэт у 1871 i быў залічаны на пасаду па-заштатнага асістэнта, a з 1878 — астранома абсерваторыі. У 1882 Ц. абараніў дысерта-цыю на ступень магістра астраноміі i пачаў выкладаць гэты прадмет у Маскоўскім уні-версітэце. У 1883 практыкаваўся ў абсерва-торыях Германіі, слухаў лекцыі нямецкага прыродазнаўца Гельмгольца i іншых вучо-ных. У 1887 абараніў у Пецярбургскім уні-версітэце ступень доктара астраноміі, a ў 1889 стаў прафесарам. Праз год Ц. прызна-чаны дырэктарам астранамічнай абсервато-рыі Маскоўскага універсітэта i працаваў на гэтай пасадзе да 1916. Член-карэспандэнт Расійскай АН (1914) i член многіх астрана-мічных таварыстваў Расіі. 3-за пагаршэння здароўя Ц. пакінуў работу ў абсерваторыі i пераехаў у Крым, дзе яго i застала Кас-трычніцкая рэвалюцыя. Не маючы пад-трымкі з боку ўлад, Ц. апынуўся ў вялікай нястачы i існаваў выключна за кошт невя-лікіх дапамог ад сяброў з-за мяжы. У 1922 яму назначылі дзяржаўную пенсію. У 1923 ён пераехаў да сына ў Падмаскоўе. У маі 1924 навуковая грамадскасць Расіі шырока адзначыла 75-годдзе Ц., які да апошніх сваіх дзён не спыняў навуковай дзейнасці.
Ц. быў адным з пачынальнікаў інстру-ментальнай фотаметрыі i заснавальнікам маскоўскай школы фотаметрыстаў, ён рас-працаваў методыку фотаметрычных назі-ранняў i дамогся высокай для свайго часу дакладнасці вызначэння бляску зорак. На працягу 1875-1903 ён дакладна вымераў бляск больш як 500 зорак, адным з першых вызначыў у 1903 зорную велічыню Сонца. У 1885 ён адкрыў існаванне т.зв. серабрыс-тых воблакаў, якія свецяцца, i сумесна з А.А.Белапольскім устанавіў, што яны зна-ходзяцца на вялікай вышыні над Зямлёй (каля 80 км). Па яго ініцыятыве з 1895 рас
пачата сістэматычнае фатаграфаванне неба з мэтай адшукання i даследавання пера-менных зорак на атрыманых фотаздымках. У 1895 на аснове доследаў з плаўленнем металаў у фокусе ўвагнутага люстэрка ІД. ўпершыню ўстанавіў ніжнюю мяжу тэм-пературы Сонца 3500 °С. Цікавіўся гісто-рыяй астраноміі, асабліва 16 i 17 ст., спе-цыяльна наведаў мясйіны, дзе жылі i пра-цавалі М.Капернік (апублікаваў пра яго ар-тыкул) i Ц.Браге. Лекцыі Ц. як вучонага i педагога вызначаліся высокім прафесіяна-лізмам i даходлівасцю. Ён па-бацькоўску ставіўся да сваіх вучняў, быў спагадлівым да людзей.
Те:. Избранные работы по астрономии. М., 1953.
ЦЯПІНСКІ (Амельяновіч)
Васіль Мікалаевіч (каля 1540—1603 ?)
Беларускі гуманіст-асветнік, пісьменнік i кнігавыдавец. Нарадзіўся ў сям'і дробнага гаспадарскага баярына Полацкага пав. Мі-калая Амельяновіча. Імя Васіля ІД. разам з братамі Жданам i Іванам Войнамі ўпершы-ню ўпамінаецца ў дакументальных крыні-цах 1560-х гадоў (завяшчанне маці 1563, працэс 1564 з Ю.Осцікавічам, які зрабіў напад на маёнтак Ц. — Свіраны). Жонка Ц. Соф'я Данілаўна паходзіла з роду кня-зёў Жыжэмскіх. Ц. меў родавы маёнтак Цяпіна (каля Лепеля), спадчынныя i набы-тыя ўладанні ў Мінскім, Лідскім, Ашмянскім, Віленскім пав. У 1567 служыў малод-шым афіцэрам коннай роты аршанскага старосты Ф.Кміты-Чарнабыльскага. Пры-маў удзел у Лівонскай вайне 1558—63. Служыў у падканцлера Вялікага княства Літоўскага Астафія Валовіча, пратэктара рэфармацыйнага руху, які падтрымліваў кнігавыдавецкую i асветніцкую дзейнасць на Беларусі i ў Літве. Некаторыя даследчы-кі лічаць, што ў пачатку 1570-х ён жыў на Валыні. У канцы жыцця Ц., відаць, не за-хаваў за сабой усіх маёнткаў, бо ў студзені 1604 Полацкі гродскі суд разглядаў справу паміж яго сынамі i жонкай пра падзел толькі Цяпіна. Астатнія маёнткі, магчыма, былі прададзены ім на пакрыццё выдаткаў, звязаных з кнігадрукаваннем.
Ц. прадоўжыў гуманістычныя i культур-на-асветніпкія традыцыі Ф.Скарыны, быў асабіста i ідэйна звязаны з СБудным, па-дзяляў яго грамадска-палітычныя i рэлігій-ныя погляды. Як i С.Будны, ён прыйшоў ад кальвінізму да антытрынітарызму. У кні-зе «Пра найважнейшыя артыкулы хрысці-янскай веры» С.Будны паведамляў, што ў 1574 у доме «брата мілага Васіля Цяпінска-га» адбыўся сінод антытрынітарыяў. У другой сваёй кнізе ён пісаў пра сінод 1578, на якім ІД. адстойваў пазіцыю, што валодаць маёнткамі i зямлёй, а таксама ўдзельнічаць у справядлівых войнах супраць нашэсняў i пагрозы тыраніі — гэта не грэх i не супя-рэчыць Бібліі, як даводзілі крайне левыя ' антытрынітарыі. Такія погляды Ц. супадалі з поглядамі шляхецкага крыла пратэстан-цкага руху. У 1570-я гады Ц. на свае сродкі арганізаваў друкарню (знаходзілася, відаць, у Цяпіне) з намерам выдаваць кнігі на бе-ларускай мове. У яго была неблагая біблія-тэка, неабходная яму для выдавецкай дзей-насці. Наважыўшыся надрукаваць Евангел-ле на дзвюх мовах — царкоўнаславянскай і старажытнарускай (беларускай), Ц. распа-чаў цяжкую i складаную па тым часе работу па яе перакладзе. Зараз вядома толькі адно яго выданне — Евангелле, якое вый-шла каля 1570 i змяшчае евангеллі ад Матфея, Марка i часткова ад Лукі (захоўваецца ў Расійскай найыянальнай бібліятэцы ў Санкт-Пецярбургу). Гэта частка выдання выяўлена ў 19 ст. ў рукапісным зборніку, куды былі ўплецены 62 друкаваныя арку-шы Евангелля Ц. Прадмова да гэтага выдання на 6 аркушах напісана Ц. Пры перакладзе Евангелля на беларускую мову Ц. апіраўся на стараславянскія пераклады Свяшчэннага пісання асветнікамі Кірылам i Мяфодзіем. Уся перакладчыцкая i дру-карская дзейнасць вялася ім з патрыятыч-ных пачуццяў «своей Руси услугуючи». Пра сваё высокае прызначэнне служыць бела-рускаму народу Ц. пісаў у рукапіснай прад-мове да Евангелля. Ён высока цаніў «зац-ный, славный, острий, довстипный» бела-рускі народ, да якога адносіў i сябе. Зане-пакоены заняпадам нацыянальнай культуры i асветы, духоўнасці існуючага грамад-ства, ён звязваў яго з агульным заняпадам навукі i маралі, заклікаў паноў i духавен-ства дапамагчы паспалітаму люду адкрыць школы i ўзняць навуку «занедбаную». Ц. імкнуўся даказаць вялікую карысць чы-тання Евангелля на роднай мове як «сумы закону божиего», якое дае магчымасць лепш разумець рэлігію. Яго падыход да рэ-лігіі быў рацыяналістычны, талерантны. Рэлігійную адукацыю ён звязваў з асветай наогул. Евангелле адрасаваў i дарослым, i дзецям, i кальвіністам, i праваслаўным, i ўсім, хто хоча чытаць гэту частку Бібліі. У сваёй прадмове да Евангелля Ц. пісаў, што з-за цяжкага матэрыяльнага становішча процідзеяння непрыяцеляў, якія здзекава-ліся з яго шчырага імкнення надрукаваць кнігу, яму давялося выпусціць толькі пі-санні святых Матфея, Марка i пачатак з Евангелля Лукі. Выданнем Евангелля Ц. ставіў за мэту не толькі спрыяць рэлі-гійнаму выхаванню, але ўзняць асвету i на-цыянальную самасвядомасць беларускага народа. Асноўную прычыну цяжкага стано-вішча i заняпаду сваёй айчыны ён бачыў у афіцыйнай палітыцы паланізацыі і аката-лічвання беларусаў, у падтрымцы гэтай па-літыкі мясцовымі феадаламі, якія не толькі не дапамагалі народу развіваць сваю культуру, але i самі адракліся ад таго, што ка-лісьці было зроблена ix «фалебными предками», саромеюцца свайго паходжання i мовы. Таму, паводле Ц., «за такою неволею» замест «мудрости и цвичения» «опла-каная неумеетность пришла, же вжо некоторые и писмо се своим... встыдают». Даў-но наспелай справай ён лічыў адкрыццё школ, у якіх выкладанне вялося б не на ла-цінскай ці польскай, а на беларускай мове, дастаткова багатай для выкарыстання яе ў навучальных установах. Такія школы i вы-вучаемыя ў ix прадметы, на яго думку, па-вінны адпавядаць усебаковаму развіццю адукацыі на роднай мове і, значыць, усебаковаму развіццю чалавека «для лепшо розсудку», каб у ix «детки смыслы свои не-яко готовали, острили и в вере прицвича-ли». У сваім выданні Евангелля Ц. змясціў 210 глос (слоў-перакладаў), якія тлумачылі на палях кнігі незразумелыя ці малазразу-мелыя словы. Мяркуюць, што ў 1562 Ц. надрукаваў у Нясвіжы 2 творы С.Будна-га: «Катэхізіс» і «Апраўданне грэшнага чалавека перад Богам». У Супрасльскім збор-ніку 16 ст. перад прадмовай да Евангелля Ц. змешчаны «Катэхизисъ, або Соума Науки детей въ христе Исусе», магчыма, тэкст падрыхтаваны Ц.
Те:. Предисловие [к Евангелию] // Из истории философской и общественно-политической мысли Белоруссии. Мн., 1962.
Літ.: Довнар-Запольский М.В. В.Н.Тяпинский, переводчик Евангелия на белорусское наречие // Исследования и статьи. Киев. 1909. Т. 1; КарскийЕ.Ф. Белорусы. Т. 3. Пг., 1921; Алексютович НА. Тяпинский и его предисловие к Евангелию // Из истории философской и общественно-политической мысли Белоруссии. Мн., 1962; Жураўскі А.І. Тыпы і асаблівасці глос у «Евангеллі» В.Ця-пінскага // Пр. Ін-та мовазнаўства АН БССР. 1960. Вып. 7; Коршунаў А.Ф. Васіль Цяпін-скі // Псторыя беларускай дакастрычніцкай лі-таратуры. Мн., 1968. Т. 1; Галенчанка Г.Я. Васіль Цяпінскі — паслядоўнік скарынінскай справы // 450 год беларускага кнігадрукавання. Мн., 1968; Немировский Е.Л. Иван Федоров в Белоруссии. М., 1979. М.Б.Батвіннік.