СМАТРЫЦКІ

Мялецій

(свецкае імя Максім Герасімавіч;

каля 1578—27.12.1633)

Грамадска-палітычны i царкоўны дзеяч, пісьменнік. Нарадзіўся ў мяст. Смотрыч (цяпер Дунаявецкі раён Хмяльніцкай вобл.) у шляхецкай сям'і. Пачатковую аду-кацыю атрымаў пад кіраўніцтвам бацькі — вядомага палеміста, аўтара антыкаталіцкіх твораў, рэктара Астрожскай школы, дзе С. «абучаны славянскі, грэчаскі i лацінскі», a таксама грэка Кірылы Лукарыса — розна-бакова адукаванага чалавека, будучага кан-станцінопальскага патрыярха. Скончыўшы філасофскі факультэт Віленскай езуіцкай акадэміі, С. займаўся педагагічнай дзейнас

цю ў праваслаўных брацкіх школах Вільні, Мінска, Кіева. Паводле Баркалабаўскага летапісу, князь Б.Саламарэцкі па рэкамен-дацыі К.Астрожскага ў 1600 запрасіў С настаўнікам да свайго сына Багдана: «ўзяўшы сына ад Лаўрэнція зараз дано да навукі лацінскія да пана Максіма Герасіма-віча Сматрыцкага». 3 гэтага часу С. надоўга звязаў свой лес з сям'ёй памянёнага князя, часта жыў у яго маёнтках Саламарэчча пад Мінскам i Баркалабава на Магілёўшчыне. Разам з сынам князя ён прадаўжаў адука-цыю ў розных гарадах Сілезіі, Славакіі, Германіі, слухаў лекцыі ва універсітэтах Лейпцыга, Нюрнберга, Вітэнберга, дзе жыў i прапаведаваў Лютэр. Відаць, за мяжой С атрымаў ступень доктара медыцыны, пра што сведчыць тытульны ліст яго «Апа-логіі» (1629, Львоў). Вярнуўшыся з-за мя-жы, С. жыў у таго ж князя пад Мінскам. У той час ішло бязлітаснае змаганне дзвюх цэркваў — каталіцкай і праваслаўнай, за якім выразна праглядваліся сацыяльна-па-літычныя i нацыянальныя інтарэсы кожна-га з бакоў. Цяжкае ўражанне на С. зрабілі езуіцка-уніяцкая нецярпімасць, беззаконие i разгул фанатызму ў адносінах да мясцова-га насельніцтва «русінаў». Уключыўшыся ў гэту барацьбу, С. напісаў шэраг брашур, у якіх не прызнаваў правамоцнасць уніі (суп-раць «Разговоров Брестянина с братчиком» i супраць «Воскресшего Наливайко»), даваў парады пра спробы супраціўлення распаў-сюджванню уніяцкага веравызнання, нала-джваў сувязі з іншымі цэнтрамі праваслаўя (Вільня, Львоў), садзейнічаў стварэнню ў Мінску праваслаўнага брацтва. Антыезуіц-кая накіраванасць яго твораў i дзейнасці выклікала да С. павагу i давер насельніц-тва, якое бачыла ў яго асобе свайго аба-ронцу. Езуіцкі гісторык Я.Суша быў выму-шаны сведчыць: «К няму як аракулу сцяка-ліся людзі з усіх старой». Неўзабаве С. пе-рабраўся ў Вільню, дзе ад імя праваслаўна-га віленскага брацтва ў 1608 напісаў «Ан-тьіфафі, або Адказ на з'едлівы трактат» супраць твораў Х.Пацея «Ерасі...». Абараня-ючы дагматыку праваслаўя, адстойваючы годнасць i права на свабоду веравызнання, у прадмове да гэтага твора ён заяўляў пра гістарычную і прыродную праўду тых, над кім робяць насілле: «Такава сіла праўды — чым больш яе імкнуцца задушыць, тым больш яе замацоўваюць».

На падставе юрьщычных дакументаў С. абвяргаў абвінавачванні уніяцкіх аўтараў у парушэнні праваслаўнымі законаў i ўтва-рэнні імі беспарадкаў, апісваў «беззакон-насць, свавольствы i эксцэсы», якія чы-няць уніяты i католікі, парушаючы ўсе «боскія i чалавечыя ўстанаўленні». Так С. апынуўся ў цэнтры разгорнутага фамад-ска-рэлігійнага руху. Адзін з лепшых яго тагачасных твораў па змесце, форме i пера-дачы пачуццяў — «Трэнас, альбо Лямант усходняй царквы» (1610), за прыгожы i вобразны стыль якога С называлі Злата-вустам.¹ У цэнтры вобраз праваслаўнай ма-ці-царквы, якая плача i пакутуе. У ім ад-люстраваны трагічны лес народа, разбурэн-не жыцця грамадства, смута i спусташэнне ў краі: «Гора мне няшчаснай... з усіх бакоў абрабаванай... выстаўленай на ўсеагульную знявагу... Рукі ў аковах, ярмо на шыі, путы на нагах, двухбаковавостры меч над гала-вой, глыбокая вада пад нагамі, нязгасны агонь па баках. Адусюль крыкі, адусюль страх, адусюль ганенне». Гэты плач i паку-ты — трагедыя народа, які плача ад бяссіл-ля ў няроўнай барацьбе з тонка спланава-ным i арганізаваным каталіцка-уніяцкім наступам, ад гаротнага становішча i пакут праваслаўных, што церпяць ганенні, ад пагрозы разбурэння дзяржавы i гібелі ў ёй няпольскіх народаў. Галоўная тэма «Трэна-са...» — усебаковая крытыка каталіцкай царквы ад яе догматаў да маральнага абры-су яе святароў. Паводле прызнання езуіц-кага гісторыка Сушы: «Ніколі ніхто з еры-тыкоў не рабіў на св. прастол такіх злосных нападкаў, якімі напоўнены «Трэнас». Тут што ні слова, то язва, што ні думка, то ат-рута, тым больш згубныя, што аўтар разба-віў ix прывабнасцю стылю». Падкрэсліваю-чы згубнасць уплыву каталіцтва на жыццё дзяржаў і фамадстваў, дзе ён пануе, С. па-раўноўваў жыццё ў ix з рабствам, ад якога народы імкнуцца вызваліцца. «Гэтага раб­ства пазбавіліся многія народы i цяпер ра-дуюцца сваей волі. Англія, Нарвегія, Данія, Галія i многа іншых вядомых каралеўстваў Еўропы ўдзень i ўначы нібы выгукаюць: няхай будуць усім папярэджаннем нашы няшчасці, не аддавайце сябе ў рабства». I далей аўтар падкрэслівае, што ў Рымскай курыі тонка плятуць змовы, каб скарыць дзяржавы i народы, што гэта частка яе пла-наў да сусветнага панавання. Асаблівую ўвагу звяртаў С. на абвяржэнне аднаго з догматаў каталіцкай царквы пра бязгрэш-насць папы, сцвярджаючы, што папа — «звычайны чалавек... аблудная, як i іншыя,

авечка, не бязгрэшны, не ўсемагутны, але грэшны, смяротны, які не можа прыбавіць сабе ні локця росту», i што «ўсе памылкі i бязбожнасці рымска-каталіцкай царквы зыходзяць ад яе самой». Высокага накалу дасягае яго крытыка маральнага аблічча ка-таліцкага духавенства, якое заражана духам скнарнасці i нажывы. У пацвярджэнне гэ-тага С. прыводзіць гістарычныя факты i выказванні каталіцкіх аўтараў. Так, догмат бязгрэшнасці i верхавенства рымскіх пап стаў тым палітычным «лозунгам», вакол якога разгарнулася жорсткая палеміка. На думку езуіцкіх гісторыкаў, «знішчальная» крытыка С прычыняла каталіцтву мараль-ны ўрон i спрыяла актывізацыі супраціў-лення праваслаўных уніяцтву, бо ён не проста канстатаваў язвы каталіцкай цар­квы, a заклікаў праваслаўных не падпарад-коўвацца «папачкам», «скідаць з сябе ix яр­мо».

Адно з галоўных пытанняў, якія абмяр-коўвалі тагачасныя палемісты, было пытан-не аб прычынах ажыццяўлення Брэсцкай уніі. Яно хвалявала ўсё грамадства. Многія аўтары бачылі ix у прыгнечаным i гарот-ным становішчы праваслаўнай царквы ў Рэчы Паспалітай. Падзяляючы гэты пог-ляд, С, як ніхто іншы, пераканаўча i най-больш поўна абгрунтаваў яго. Ён усебакова паказаў агульны стан праваслаўя, непаладкі яго структуры, супярэчнасці i ўнутраныя разлады, дэмаралізацыю, крайняе невуцтва вышэйшага i ніжэйшага духавенства, бяс-праўе i прыгнечанае становішча ў грамад-стве. Характарызуючы маральнае аблічча епіскапаў, што падпісалі дакументы Брэсц­кай уніі (М.Рагоза, І.Пацей, полацкі Гер­ман, пінскі Габот, холмскі i луцкі ўладыка Тарлецкі), С аб'ектыўна адзначае станоў-чыя якасці кожнага з ix, але агульны вывад сведчыць пра ix сумніцельнасць веры, слава-любства, карыслівыя мэты i імкненне да багацця. 3 пачуццём жалю i смутку С. абвіна-вачвае ix у здрадніцтве i заклікае да пака-яння. Прычыны ўвядзення уніі С бачыў у маральным разлажэнні духавенства. Выкрыва-ючы жыццё святароў ўсёй царквы, С. даў ім трапную характарыстыку: «Ні жыццё, ні звычаі, ні паводзіны, ні адзенне не робяць вас настаўнікамі... У жыцці вы шынкары i купцы, па звьгчках — лежабокі, у размове — невукі, у абыходжанні — крывадушныя, а па адзенні — драпежныя ваўкі, вашы заба­вы — распусныя. Гэта ўсё губіць i вас са-міх, i тых, хто вас пераймае». Пасля выдання «Трэнаса...» паводле ўказа Жыгімон-та III на праваслаўнае брацтва абрынуліся рэпрэсіі: яго друкарня была зачынена, кнігі i шрыфт знішчаны, накладзены штраф у 5 тыс. злотых, карэктар Л.Карповіч быў зня-волены ў турму, аўтара ад пакарання выра-таваў псеўданім (Феафіл Арфалог). У час вьщання гэтага твора войскі Рэчы Паспалі-тай на чале з Жыгімонтам III знаходзіліся пад Смаленскам. Таму невыпадкова яго аў-тара абвінавачвалі ў здрадзе і палітычнай ненадзейнасці. Каб нейтралізаваць у гра-мадстве ўражанне ад «крамольнай кнігі», езуіты i уніяты адразу выдалі некалькі тво-раў супрацьлеглага зместу, у т.л. «Пераста-рогу» П.Скаргі (1610), «Перыгорыю» І.Ма-рахоўскага (1612) i інш. Яны называлі С здраднікам айчыны, агентам Масквы, вучнем Лютэра i інш. Але сіла довадаў, ло-гікі i пачуццяў «Трэнаса...» была такая, што яго прыцягальная моц не страціла свайго значэння на працягу ўсяго стагоддзя, паз-начанага супраціўленнем нацыянальна-рэ-лігійнаму насіллю. Твор захоўвалі, перада-валі з пакалення ў пакаленне, перапісвалі ад рукі. Сваю антыкаталіцкую і антыуніяц-кую дзейнасць у духу «Трэнаса...» С. пра-цягваў i надалей. Пасля смерці Карповіча ён быў абраны настаяцелем Святадухаўска-га манастыра (прыняў манаства ў 1617), уз-началіў праваслаўнае брацтва ў Вільні.

Яго дзейнасць як педагога i вучонага-філолага на працягу ўсяго жыцця была цесна звязана з праваслаўнымі брацтвамі ў Вільні, Мінску, Кіеве i інш. У брацкіх школах ён выкладаў стараславянскую, грэ-часкую i лацінскую мовы, быў рэктарам брацкай школы ў Кіеве (1616-17). Абагуль-неннем навуковай працы i педагагічнай практыкі С. з'явілася «Грамматики славен-ския правилное синтагма», выдадзеная ў Еўі (каля Вільні) у 1619. Яе выданнем С. фактычна працягваў барацьбу супраць польска-каталіцкага засілля, адстойваў i сцвярджаў правы беларусаў на захаванне сваёй мовы як асновы культуры, спрыяў умацаванню нацыянальнай самасвядомас-ці, абараняў мову i самабытнуто^культуру ад нападкаў каталіцкіх палемістаўГГГак, апала-гет царкоўнай уніі езуіт Скарга лічыў ста­раславянскую мову непрыдатнай «для на-вукі, для ўжывання ў высокіх сферах ду-хоўнага жыцця». У процівагу такім сцвер-джанням у прадмове да «Грамматики...» С. выказаў надзею, што на зганьбаванай езуітамі мове будуць чытаць лекцыі, ву-

чыць «майстэрствулобра пісаць i правільна выкладаць думкі», 3 выданнем «Граммати­ки...» гаворка пра "беларускае пісьменства з абстрактнай катэгорыі станавілася прак-тычным здабыткам народа. 3 «Граммати­ки...» С. робіць специальную вытрымку пад назвай «Алфавітар» — навучальны да-паможнік для пачатковай адукацыі. У ёй С. прааналізаваў шматлікія формы грама-тычных законаў i правіл царкоўнаславян-скай мовы з улікам змен, што адбыліся ў мове за апошнія стагоддзі, якія адлюстра-ваны ў летапісах, у рукапісах 15-16 ст. У вытрымцы прысутнічалі таксама розныя формы народных гаворак, дыялектаў, пе-райманні з польскай мовы i г.д. На першае месца ён ставіў практычнае яе прызначэн-не — навучыць правільна гаварыць i пісаць («што ёсць граматыка: ёсць вядомае май-стэрства блага i глаголеці i пісаці навучаю-чае»). Па аншіогіі з грэчаскай мовай С. па-дзяліў граматыку на арфаграфію, этымало-гію, сінтаксіс i прасодыю. У 1-й частцы разглядаецца сістэма правіл напісання i вымаўлення слоў, менавіта С. ўвёў 10 зна-каў прыпынку, якія захаваліся да нашага часу. 2-я частка граматыкі прысвечана ана-лізу 8 часцін мовы. Вучэнне пра дзеяслоў як часціну мовы аўтар характарызуе як «дзейства ці страсць», класіфікуе i моўныя катэгорыі, што характарызуюць гэту часці-ну мовы. Знойдзеная С галоўная прыкмета падзелу дзеясловаў на спражэнні захоўвае сваё значэнне да нашага часу. У 3-й част­цы — сінтаксісе — даюцца правілы спалу-чэння 8 часцін мовы. У апошняй частцы «Грамматики...» С. падводзіць вынікі і сцвярджае, што на стараславянскай мове можна ствараць паэтычныя творы. Ён пра-пануе правілы вершаванага мастацтва, уво-дзіць метрычны размер, што спрыяла выз-валенню ад сілабічнага ладу, чужога ўсход-неславянскім мовам. «Грамматика...» С. абагульніла ўжо вядомыя i стварыла но-выя правілы i законы выкарыстання моў-ных форм. Як філолаг С. глыбока пранікаў у лад мовы, адчуў яе натуральныя ўласці-васці, выявіў яе нормы, заканамернасці і ўнутраныя магчымасці. Пра высокі ўзро-вень граматычнай думкі, выказанай С, сведчыць сам факт захавання навуковага значэння яго «Грамматики...» на працягу амшіь 150 гадоў. Ад падобных ёй дапамож-нікаў i граматык-, у т. л. i ад сваей папярэд-ніцы «Грамматики славянской» Л.Зізанія, яна адрозніваецца багаццем граматычнага аналізу, выяўлення прыроды моўнага строю, слова, лексікі, стылю i г.д. Амаль усе наступныя выданні граматык у розных краінах былі або скарачэннямі, або малаз-начнымі перапрацоўкамі, ці прамым капі-раваннем «Грамматики...» С. («Граммати­ка...» Аф.Пузіны, Крамянец, 1638; «Бук-вар» В.Бурцава, Масква, 1634; «Граматично исказание...» Ю.Крыжаніча, 1666; перадру-кі самой «Грамматики...» С. ў Маскве ў 1648, 1651, 1721, 1723, у Сербіі ў 1775). «Грамматика...» С. стала узорам для ства-рэння граматык рускай мовы (Г.В.Лудоль-фа, 1698, І.Капіевіча, 1706, В.Ададурава, 1731, М.Гранінга, 1750). Нават у «Грамма­тике русского языка» М.Ламаносава адчу-ваўся непасрэдны ўплыў працы С. Па гра-матыцы С. вучыўся Ламаносаў, які называў яе поруч з «Арыфметыкай» Л.Магніцкага i «Псалтирью рифмотворной» Сімяона По-лацкага «вратами своей учёности». Ства-рэннем «Грамматики...» С. паказаў, як на справе трэба служыць рэальным, а не аб­страктным патрабаванням грамадства i ча­су.

У сувязі з назначэннем у 1620 С. ўпаў-наважаным канстанцінопальскага патрыяр-ха ў Кіеве разгарнулася новая хваля анты-уніяцкага руху. Да гэтага часу ў праваслаў-най царквы не засталося ніводнай епіскап-скай кафедры, не занятай уніятамі. 3 1618 архіепіскапам полацкім быў уніят Іасафат Кунцэвіч. Аднаўленне праваслаўнай епархіі ў Полацку было сустрэта насельніцтвам з энтузіязмам. Разгарнула сваю дзейнасць i Віленскае брацтва. С. i іншыя братчыкі ад-навілі актыўную антыуніяцкую дзейнасідь. Яны выступалі з пропаведзямі, рассылалі ганцоў з пісьмамі, кнігамі i іншымі тэкста-мі з заклікам не падпарадкоўвацца уніятам. Католікі i уніяты за дапамогай звярталіся да караля, Л.Сапегі, І.В.Руцкага, скардзілі-ся на С, які словам i справай аспрэчваў полацкую епіскапскую кафедру. У каралеў-скіх граматах (1621 i інш.) С. i мітрапаліт Барэцкі аб'яўляліся самазванцамі, змоў-шчыкамі, ворагамі дзяржавы. Спецыяльны каралеўскі ўказ патрабаваў ад віленскага магістрата пакараць С. як шпіёна i бунтара. Была нават створана следчая камісія, трой-чы С. выклікалі на суд, але ён на яго не з'явіўся. На працягу 1621—23 ім напісаны і выдадзены адно за адным наступныя тво­ры: «Апраўданне нявіннасці», «Абарона ап-раўдання» (абодва 1621), «Выкрыванне з'едлівых твораў», «Абгрунтаванне нявін

насці» (абодва 1622), «Прашэнне» (1623). У ix С. адлюстроўваў новыя хвалі рэпрэсій, стойкасць насельніцтва, абвяргаў абвіна-вачванні, сцвярджаючы, што менавіта унія-ты-адступнікі з'яўляюцца віноўнікамі хва-ляванняў на Беларусь Палітыку насільнага акаталічвання ў Рэчы Паспалітай ён рас-цэньваў як згубную для лесу дзяржавы. Ён даказваў, што ўсе народы Рэчы Паспалітай павінны быць свабоднымі i раўнапраўнымі ва ўсім з польскім народам, a свецкая i ду-хоўна-каталіцкая ўлады робяць усё, каб «у Русі не было русінаў, каб руская вера не была ў царкве; спроба змяніць веру... з'яў-ляецца імкненнем знішчыць народ, а імк-ненне знішчыць народ — з'яўляецца вар'яцтвам». Кульмінацыяй гэтай барацьбы было паўстанне ў 1623 гараджан Віцебска, у выніку якога быў забіты епіскап-уніят І.Кунцэвіч. С. быў аб'яўлены саўдзельнікам забойства свайго саперніка па епіскапскай кафедры. Яго жыццю пагражала небяспека, i ён тайна з'ехаў з Вільні ў Кіеў, адтуль — у Палесціну, Егіпет, Грэцыю, дзе прабыў 3 гады. У 1626 ён вярнуўся ў Кіеў, потым жыў у Баркалабаве ў князя Саламарэцкага. Уніяты аднавілі кампанію ганення на яго, i ён вымушаны быў пакінуць Беларусь. Але спляценне розных абставін прывяло яго самога ў унію (чэрвень 1627). Апошнія га­ды жыцця правёў у Дзерманскім манасты-ры. Лісты таго часу адлюстроўваюць яго душэўны неспакой i разгубленасць. У тво-рах, выдадзеных у 1628—29 («Апалогія...», «Парэнэзіс...» i «Экзетэзіс...»), сваю пазі-цыю С. тлумачыў тым, што супраціўленне уніі парушае спакой у дзяржаве, з'яўляецца марнай тратай сіл, бо на яе баку стаяць ма-гутныя сілы караля i папы. Гэтыя матывы раскрываюць усю глыбіню асабістай траге-дыі С. Але ідэі абароны i апраўдання уніі яе ранейшым гарачым крытыкам не атры-малі таго грамадска-палітычнага водгуку, на які разлічвалі уніяцка-каталіцкія колы.

С. займае значнае месца ў гісторыі гра-мадска-палітычнай думкі Беларусі i Украі-ны 1-й чвэрці 17 ст. як рэлігійны дзеяч, та-ленавіты пісьменнік-публіцыст, як філолаг i педагоглЯго антыуніяцкія творы i творы ў абарону уніі — гэта летапіс ганення на праваслаўнае насельніцтва Беларусі, крыні-ца доказу гістарычнай трагедыі народа, яго пакут i барацьбы, яго ахвяр за правы i сва-боды, за свае жыццё i выжыванне~?Яго бі-яграфія — цікавая старонка тагачаснай гісторыі Беларусі. Больш за 30 гадоў ён пражыў у розных гарадах i мястэчках Белаpyci, у Вільні — цэнтры нацыянальна-рэлі-гійнага i грамадскага руху як актыўны яго ўдзельнік і сведка цяжкай і ўпартай ба­рацьбы «русінаў» за свае выжыванне.

Літ:. Еленевский К. Архиепископ По­лоцкий // Православное обозрение. 1861. Т. 5, 6. 7, 8; Засадкевич Н.М. Смотрицкий как филолог. Одесса, 1883; Коялович М.О. Ли­товская церковная уния. Т. 2. СПб., 1861; Осинский А.С. Мелетий Смотрицкий, ар­хиепископ Полоцкий. Киев, 1912; Прокоши--н а Е.С. Мелетий Смотрицкий. Мн., 1966; Из истории философской и общественно-полити­ческой мысли Белоруссии: Избр. произв. XVI — нач. XIX в. Мн., 1962. С. 144—185.

К.С. Пракошына.