МУЖЫЛОЎСКІ

МЛОЦКІ

МІЦКЕВІЧ

Юльян Аляксандравіч (ахрышчаны 23.8.1801—16.11.1871)

Псторык права. Нарадзіўся ў г. Нава-грудку. Брат паэта К.Міцкевіча. Скончыў павятовую школу ў Навагрудку. У 1819 паступіў у Віленскі універсітэт. У 1822 ат-рымаў другое месца за конкурсную працу «Які ўплыў магло меиь заканадаўства рым-скае на заканадаўства польскае і літоў-скае?» (апублікавана з заўвагамі \.Лялевеля ў 1825 у час. «Дзённік варшаўскі»). Актыў-на дзейнічаў у таварыстве філарэтаў, з 1822 у таварыстве філадэльфістаў. Арыштаваны па справе філарэтаў, у ліст. 1823 — крас. 1924 быў зняволены ў кляштары францые-канцаў. У 1826 узнагароджаны як найлеп-шы студэнт права. У 1825 або 1826 атрымаў ступень магістра абодвух правоў. 3 1828 выкладаў права ў Крамянецкім ліцэі, пасля яго закрыцця ў 1835 пераведзены ў Кіеў, прафесар рымскага права універсітэта св. Уладзіміра і Харкаўскага універсітэта (з 1840). Пасля выхаду ў адстаўку каля 1859 вярнуўся ў Беларусь, купіў на Палессі не-вялікі маёнтак Губерня (цяпер у Драгічын-скім р-не), дзе напісаў свае творы «Энцык-лапедыя права» i «Курс рымскага права» (не выдадзены). У 1863 дапамагаў паўстан-цкаму атраду Р.Траўгута.

Тадэуш

Філосаф-асветнік 2-й паловы 18 ст. Бі-яфафічных звестак пра яго не захавалася. Вядома толькі, што ў 1799 ён выдаў у Віль-ні кнігу «Пасведчанне з вытокаў натураль-нага права». У прадмове да гэтага твора М. паведамляў чытачам, што сабраў у ім думкі мудрых вучоных, якія найбольш грунтоўна пісалі пра дзяржаву i натураль-нае права. Але «Пасведчанне...» не проста змяшчала вытрымкі з твораў розных філо-сафаў і прававедаў, а было самастойнай працай, у якой даваліся ацэпкі выкаэван няў і каментарыі да ix. У 1-й частцы кнігі «Аб пачатках натуральнага права» разгляда-юцца пытанні аб прыродзе чалавека з пун­кту погляду права, сутнасці натуральнага права, як яно ўзнікла і да т.п. Натураль

ным правам, сцвярджаў М., з'яўляецца ўсё тое, што чалавечы розум прадпісвае лю-дзям для надзейнага i ўпэўненага ix руху да мэты, якую яны сабе ставяць або павінны ставіць, г. зн. да сапраўднага шчасця. На-вука пра натуральнае права ўключае ў сябе захаванне i функцыяніраванне добрых, найлепшых парадкаў у ірамадстве. Таму «права народаў», грамадскае права, царкоў-нае права — усё гэта натуральнае права». М. падкрэсліваў, што па сваёй сутнасці на­туральнае права адносіцца да чалавека та­му, што яно кіруе яго справамі i накіроўвае яго да мэты, а зыходзячы з гэтага «кожны можа сабе ўсвядоміць, што пачатак гэтага права выводзіцца з самой прыроды i стану людзей».

Светапогляд М. дуалістычны, аднак ча­сам ён пагаджаецца з палажэннямі матэры-ялістычнага сенсуалізму. Паводле яго вы-значэння, чалавек, «узяты ў сваёй цэлас-насці, з'яўляецца разумнай жывой істотай, якая складаецца з матэрыяльнага цела i бессмяротнага духа». Апісваючы здольнасці людзей, аўтар падкрэслівае, што ўсе ўра-жанні чалавек атрымлівае з навакольнага свету праз органы пачуццяў з дапамогай мозга, гаворыць «аб вобразах, якія адлюс-траваны ў мозгу». М. імкнецца знайсці крытэрый справядлівасці ў прававых адно-сінах, хоць гэтыя спробы давалі абстракт-ныя i далёкія ад канкрэтна-гістарычнага аналізу рэчаіснасці вынікі. Такім крытэры-ем, на яго думку, з'яўляецца прынцып шчасця большасці. Свой крытэрый ён раз-гортвае ў палеміцы з іншымі філосафамі. Так, М. крытыкуе як памылковы i шкодны тэзіс Т.Гобса, што крыніцай панавання і права з'яўляецца перавага сілы, якой нель-га процістаяць. Логіка пярэчання М. зво-дзіцца да наступнага: не ўсё тое, што пры-мушае людзей рабіць перавагай сілы, па-вінна быць імі ўсвядомлена; калі яны i вы-мушаны часова падпарадкавацца знешняй сіле, то ў ix застаецца права вызваліцца ад ярма, калі ўзнікнуць адпаведныя акалічнас-ці. У такім падыходзе выяўляецца ўплыў тэорыі «фамадскага дагавору» Ж.Ж.Русо, хоць аўтар не акцэнтуе ўвагі на «праве на­рода на паўстанне супраць самаўладдзя», якое з'яўляецца адным з асноўных пала-жэнняў гэтага філосафа.

Шт.: Идеи гуманизма в общественно-поли­тической и философской мысли Белоруссии (дооктябрьский период). Мн., 1977.

Р.Н.Дожджыкава.

Адзін з усходнеславянскіх першадрука-роў і фавёраў 16 ст. Нарадзіўся ў г. Мсціс-лаў. Адукацыю атрымаў у Пустынскім або Тупічаўскім праваслаўных манастырах. Ра-месніцкую вывучку набыў на радзіме. 3 друкаванай кнігай i друкарскай справай пазнаёміўся на Беларусі, дзе раней праца-ваў i вьщавау кнігі беларускі гуманіст i пер-шадрукар Ф.Скарына. Верагодна, М. быў знаёмы i з кнігамі, выдадзенымі кірыліцай у Кракаве Ш.Фіёлем. У Маскве ён апынуў-ся дзякуючы сталым сувязям Мсціслава з Масквой. У Маскве жьгў князь Ф.М.Мсціс-лаўскі i яго чэлядзь. Верагодна, праз ix i былі наладжаны дзелавыя сувязі, якія пры-вялі ў Маскву да І.Фёдарава М. Тут яны па даручэнні цара Івана IV Грознага i мітрапа-літа Макарыя стварылі друкарню. Пра гэта паведамляюць пасляслоўе да выдадзенага імі ў 1564 «Апостала», a таксама i два «Ска-занія... о воображении книг печатного де­ла» 1630—40, у якіх адзначана высокае майстэрства кнігадрукароў: «Іван Грозны i мітрапаліт Макарый начаша изысковати мастерства печатных книг кто бы смыслен и розумен к такому делу обрелся: и обрете-ся некто смыслен и розумен к такому ору­дию, Николы Чудотворца Гостунского... диекон был званием Иоанн Федоров сын, да другий клеврет его Петр Тимофеев сын Мстиславец, искусни бяху и смыслени к такому хитрому делу». 3 19.4.1563 да 1.3.1564 Фёдараў і М. друкавалі ў Маскве першую ў расійскай дзяржаве дакладна да

таваную кнігу «Апостал» на царкоўнасла-вянскай мове ў рускай рэдакцыі. Пра вялі-кую тэксталагічную i рэдакцыйную працу над гэтай кнігай сведчыць С.Будны ў прад-мове да Новага запавету (Лоск, 1574). Тэкст «Апостала» быў удакладнены i звера-ны з артадаксальным рукапісным арыгіна-лам. бо нават нязначныя адхіленні ад кано­на Свяшчэннага пісання ім не даравала б маскоўскае духавенства. У 1565 з ix друкар-ні выйшла i кніга «Часоўнік», якая выка-рыстоўвалася для навучання чалавека ў ду­ху хрысціянскай маралі. Аднак у сувязі з неспрыяльнымі ўмовамі (кансерватыўнае духавенства i апазіцыйныя колы свецкай знаці выступілі супраць друкароў) яны вы-мушаны былі пакінуць Маскву i шукаць прытулку на Беларусі ў гетмана Вялікага княства Літоўскага Р.Хадкевіча, які ў 1566 запрасіў Фёдарава i М. ў сваё мястэчка Заблудаў. Тут яны стварылі новую друкар-ню, выкарыстаўшы свой вопыт, прылады i матэрыялы, прывезеныя з Масквы. Хадке-віч прапанаваў ім выдаць кнігу «Евангелле вучыцельнае» на простай беларускай мове. У прадмове да «Евангелля...», надрукавана-га ад імя Хадкевіча, так пераказана гэта жаданне: «Помыслил же был есми и се, иже бы сихо книгу выразумения ради про­стых людзей преложити на простую мову и имел есми о том попечении великое». Ад­нак пад націскам артадаксальнага духавен­ства друкары вымушаны былі выдаць яе на царкоўнаславянскай мове. Мяркуюць, што да гэтай справы меў дачыненне і князь А.Курбскі сярод праваслаўнага насельніцтва Беларусі, Украіны і Літвы. У гэтай кнізе друкары прадоўжылі пошук новых шляхоў удасканалення сваей працы, выкарыстаў-шы дасягненні кніжнай культуры Беларусі, Заходняй Еўропы і Польшчы. «Евангелле вучыцельнае» мае тытульны ліст, гераль-дычную фавюру мецэната гетмана Вялікага княства Літоўскага Р.Хадкевіча, фаліяйыю, канцоўкі (зроблены з драўляных дошак ксілаграфіяй).

У двух маскоўскіх выданнях («Апостал» i «Часоўнік») i ў заблудаўскім «Евангеллі ву-чьшельным» прозвішчы кнігадрукароў Фё­дарава i М. стаяць побач як выканаўцаў гэ­тай складанай справы — выдання духоў-ных кніг, што распаўсюджвалі дабрачын-насць, асвету, хрысціянскую марадь, чала-вечуто годнасць. У прадмовах i пасляслоўях друкары прасілі ў чытачоў прабачэння за магчымыя памылкі i недахопы ў выдадзе-ных імі кнігах.

Кнігавыдавецкая дзейнасць М. i Фёда­рава набыла шырокую вядомасць на зем­лях Вялікага княства Літоўскага i за яго межамі. Калі віленскія купцы Мамонічы вырашылі распачаць выданне кніг, яны запрасілі М. ў Вільню для заснавання тут друкарні. У вялікім горадзе было больш магчымасцей для стварэння лепшай дру-карні i пашырэння друкаваных кніг. Гэта акалічнасць, як i тое, што пасля Люблін-скай уніі 1569 Хадкевіч ужо не мог сваім аўтарытэтам падтрымліваць друкароў пра-васлаўных кніг, прымусіла М. прыняць запрашэнне. 16.1.1576 М. у друкарні Ма-монічаў выдаў кнігу «Псалтыр». У пасля-слоўі да гэтага выдання М. адзначаў i ролю віленскіх заможных праваслаўных гараджан у стварэнні друкарні: «умышлением и про-мышлением его милости пана скарбнага, старосты упицкага, Ивана Семеновича За-рецкого, и брата его пана Зенона, бурмис­тра места виленского». Названыя асобы сапраўды садзейнічалі стварэнню друкарні, а ix гурток, у які, верагодна, уваходзіў i M., павёў барацьбу з езуітамі. «Псалтыр» пры-значаўся для пачатковага навучання грама-це i выхавання навучэнца ў духу хрысціян-скай маралі, што спрыяла пашырэнню ас-веты сярод праваслаўнага насельніцтва Бе-ларусі, Украіны і Літвы. 30.3.1575 намаган-нямі М. вьщадзена «Евангелле». У пасля-слоўі да гэтага выдання М. зноў выказваў удзячнасць за матэрыяльную падтрымку мецэнатам братам Зарэцкім i братам Ма-монічам: «пану Иоанну и пану Зеновию, таже и Козме и Лоукашу Мамоничам, с благоволением нас приемляющим и почи­ном в дому их, сие дело строих...». Даслед-чыкі лічаць, што ў гэтай друкарні М. выдаў i «Часоўнік». Гэта выданне фігуруе ў матэ-рыялах Віленскага гарадскога суда, які раз-глядаў у 1576 справу аб раздзеле маёмасці друкарні паміж М. і віленскім мешчанінам К. Мамонічам i пастанавіў перадаць М. ўсе друкарскія прылады i яшчэ 30 коп грошай, a Мамонічу — усе наяўныя экземпляры кніг «Евангелля», «Псалтыроў» i «Часоўні-каў». У 1577 гэту цяжбу разглядалі i ў Ві-ленскай ратушы паны бурмістры. Іншых звестак пра жыццё i дзейнасць М. не заха-валася. Выданні М. аказалі значны ўпльгў на кнігадрукаванне ў Вялікім княстве Лі-тоўскім. Яны распаўсюджваліся на Белару-сі, Украіне, у Маскоўскай Русі i адыфалі вялікую ролю ў развіцці асветы. Вядома,

што выдадзенае М. «Евангелле» пазней ка-піравалі ў друкарнях Мамонічаў i В.Гара-бурды i што Віленская Святадухаўская брацкая i Астрожская друкарні выка-рыстоўвалі яго друкарскія матэрыялы.

Шт.: 3 е р н о в а АС. Первопечатник Пётр Тимофеев Мстиславец // Книга: Исслед. и мате­риалы. М., 1964. Сб. 9; Я л у г и н Э.В. Мсти-славцев посох... Мн., 1971; Иван Фёдоров и вос­точнославянское книгопечатание. Мн., 1984; Iljaszewicz Т. Drukarnia domu Mamoniczdw w Wilnie (1575—1622). Wilno, 1938.

М.Б.Батвіннік.

Андрэй (у манастве А н т о н i й; 1580-я — 1640-я гады)

Пісьменнік-палеміст, рэлігійны дзеяч. Біяграфічныя звесткі пра М. амаль не заха-валіся. Вядома толькі, што ён быў прэсві-тэрам, а з канца 1620-х гадоў слуцкім пра-тапопам, што ў яго быў брат Стафан, які ў той час жыў у Астрогу. У 1620—21 М. прымаў актыўны ўдзел у арганізацыі паездкі на Украіну i Беларусь іерусалімска-га патрыярха Феафана, у выніку тут была адноўлена праваслаўная іерархія. У 1631 пастрыгся ў манахі, стаў іераманахам Кіе-ва-Пячэрскага манастыра. Выступаў суп-раць Брэсцкай царкоўнай уніі 1596. Аўтар «Водпісу на ліст уніятаў віленскіх» (на ста-ражытнай беларускай мове, 1616), дзе пад уплывам «Трэнаса» М.Сматрыцкага асу-джаў учынкі «сына»-уніята, што здрадзіў інтарэсам праваслаўных беларусаў i ўкраін-цаў. 3 твора вынікае, што яго аўтар добра ведаў грэчаскую, лацінскую i польскую мо-вы, антычную i сучасную яму літаратуры. Вьгкрываў уніяцкія планы М.Сматрыцкага на праваслаўным Кіеўскім саборы 1628. У «Антыдотуме» (вьгдадзены ў 1629 на польс-кай мове), скіраваным супраць «Апалогіі» Сматрыцкага, М. падкрэсліваў станоўчае значэнне ранейшых антыуніяцкіх твораў свайго апанента, паказваў, якую шкоду прычыняе яго «Апалогія» барацьбе супраць уніі, асуджаў яго за тое, што ён нібыта пе-райшоў ва уніяцтва не па ідэйных перака-наннях, а спакушаны абяцаннямі рымска-каталіцкай царквы. Адзін з першых спраба-ваў аддзяліць царкоўна-багаслоўскую літа-ратуру ад свецкай, указваў на гістарычны характар творчасці Філалета Хрыстафора, Клірыка Астрожскага, абараняў ix ад на-падкаў Сматрыцкага. На «Антыдотум» апошні адказаў з'едлівым «Экзэтэзісам» (1629). М. падтрымліваў ііесныя сувязі з І.Барэцкім, П.Магілам, членамі праваслаў-ных брацтваў.

Шт.: Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры. Мн., 1968. Т. 1. С 306, 328.

У.Г.Кароткі, Ю.А.Мыцык.