КІПРЫЯН
(каля 1330—16.9.1406)
Царкоўны дзеяч Вялікага княства Літоў-скага i Вялікага княства Маскоўскага, пісь-меннік. Мітрапаліт Кіеўскі i ўсяе Русі. Па паходжанні серб або балгарын. Рэлігійнае служэнне пачаў на Афоне. Сваёй набож-насцю i адукаванасцю прыцягнуў' увагу канстанцінопальскага патрыярха Філафея. У 1373 патрыярх накіраваў яго ў Вялікае княства Літоўскае як свайго ўпаўнаважана-га прадстаўніка з надзеяй, што К. як славя-нін здолее прымірыць i аб'яднаць духавен-ства Кіева-Літоўскай мітраполіі i мітрапалі-таў Масквы, якія прэтэндавалі на валодан-не кіеўскай мітрапаліцкай кафедрай. Яшчэ раней, у 1364, каб прымірыць мітрапаліта маскоўскага Алексія i вялікага князя літоў-скага Аііьгерда i зацвердзіць адзінства рус-кай мітраполіі, патрыярх адмовіў у назна-чэнні асобнага мітрапаліта для Вялікага княства Літоўскага, г. зн. фактычна скаса-ваў Літоўскую мітраполію. Прыбыўшы на месца i азнаёміўшыся з сітуацыяй, К. прыйшоў да высновы, што праваслаў-ныя Вялікага княства Літоўскага i Галіччы-ны не павінны залежаць ад маскоўскага рэ-лігійнага цэнтра. Свой пункт погляду ён выказаў Альгерду i паабяцаў давесці яго да ведама патрыярха канстанцінопальскага. Вялікі князь станоўча паставіўся да пазіцыі К. i прапанаваў яму заняць месца літоўска-га мітрапаліта. У Канстанцінопаль было накіравана адпаведнае хадайніцтва, у якім мелася i пагроза, што калі i на гэты раз патрыярх адмовіць, то Альгерд будзе пра-сіць мітрапаліта ў рымска-каталіцкай цар-квы. Супраціўляючыся падзелу рускай міт-раполіі, патрыярх у 1375 пасвяціў К. як «мітрапаліта Кіева i Літвы», a Канстанціно-пальскі сабор пастанавіў «быць яму пасля смерці свяціцеля Алексія мітрапалітам усяе Русі». Асталяваўшыся ў Навагрудку, мітра-паліт К. разгарнуў дзейнасць па ўмацаванні ролі Літоўскай мітраполіі ў рэлігійным жыцці ўсходніх славян. Але маскоўскія іе-рархі i велікакняжацкі двор адмовіліся прызнаць яго мітрапалітам «усяе Русі».
У выніку інтрыг i націску Масквы пат-рыяршы сінод надаў К. тытул «мітрапаліта Малой Русі i Літвы». Калі ў 1377 памёр Альгерд, яго пераемнік Ягайла, каб заняць польскі прастол, заключыў з Польшчай у 1385 дынастычную унію, згодна з якой сам прыняў каталіцтва i абавязваўся схіліць да гэтай веры сваіх падданых. У выніку хры-шчэння літоўцаў-язычнікаў каталіцтва было абвешчана дзяржаўнай рэлігіяй. Правас-лаўная царква, пазбаўленая апекі вялікага князя, пачала траціць сваё пануючае стано-вішча ў дзяржаве. Мітрапаліт К. па меры сіл супраціўляўся такому павароту ў рэлі-гійным жыцці Вялікага княства Літоўскага. Не маючы магчымасці процістаяць экспан-сіі заходняй царквы, ён выехаў у Канстан
цінопаль. Пасля смерці ў 1389 маскоўскага мітрапаліта Пімена К. прыбыў у Маскву як першасвяшчэннік. У тым жа годзе ён зноў прыехаў у Літоўскую мітраполію. Аналіз палітычнай i рэлігійнай сітуацыі ў Вялікім княстве Літоўскім i перагаворы з Ягайлам пераканалі яго ў неабходнасці шукаць рэлі-гійнага кампрамісу. К. не адхіліў царкоў-ную унію, але вырашэнне гэтага пытання лічыў правам канстанцінопальскага патры-ярха. У сваіх лістах патрыярху i Ягайлу К. ухваляў ідэю аб'яднання цэркваў. Шмат увагі аддаваў ён духоўнай асвеце насельніц-тва Вялікага княства Літоўскага. Вядомы яго працы па перакладзе i распаўсюджван-ні тут богаслужэбных кніг. Да нашых дзён дайшлі аўтографы некаторых яго прамоў, якія сведчаць пра высокую філалагічную i багаслоўскую культуру аўтара. У сваіх пас-тырскіх пасланнях К. заклікаў народ да ма-ральнага i рэлігійнага ўдасканалення, сцвярджаў веліч i выратавальную сілу хрысціянскай веры, абараняў спіртуаліс-тычныя пачаткі хрысціянства.
Шт.: Словарь книжников и книжности Древней Руси. Вып. 2 (вторая пол. XIV—XVI в.).
Ч. 1.Л., 1988. В.П.Оргіш.