Пётр Самсонавіч (?мёнаві? 28.9.1862?6.8.1915)

Фізіёлаг, глебазнаве? педаго? Нарадзіў-? ?? Горк?на Магілёўшчыне. ?1887 скончы?прыродазнаўчае аддзяленн?фізі-ка-матэматычнаг?факультэта Маскоўскаг?універсітэта. Яг?першае навукова?дасл?даванн?«Паходжанн?азот??раслінах?адзначан?залаты?медаіё? Блізка?па тэ-ме была i яго магістэрск? дысертац? «Д?пытання аб засваенн?раслінам?свабоднага азоту» (1895). Акра? універсітэта скончы??троўскую (?пе?Ціміразеўску? сель?кагаспадарчу?акадэмію (вучань ??Сцеб?та i ??Ціміразева) i пакінуты пр?акад?мі?на 3 гады стэпендыята?на кафедр?земляробств? 3 1891 прыват-дацэнт Ма?коўскага універсітэта. Удасканальва?веды ?1892?4 ?навуковы?установа?Германіі, Галандыі, Бельгі? Францы? найбольш ?Гётынген??сельскагаспадарчай лабарато-ры??Коха i ?Парыжы ?Пастэраўскім ін-стытуц??Дзюкло. 3 1894 i да канц?дзён сваі?прафесар кафедр?глебазнаўств??Пе?рбургскі??сным інстытуц? 3 1905 па 1911 (?не?лікі?перапынкам) ?яўляўся выбарным дырэктарам гэтага інстытут? 3 1895 член Вучонага камітэта Міністэрства народнай асветы, ?1897 член Вучонага ка-мітэта Міністэрства земляробств?i дзя?жаўнай маёмасці. Загадваў сельскагаспа­дарча?хімічнай лабараторыя?пр?гэты?міністэрстве, арганізава?та??ліку?лаба-раторы?па даследаванні глеб. ?1900 за?нава?«Журна?опытно?агрономии», ?які?змясціў шэра?цікавы?прац па батані-цы, глебазнаўств? аграномі?i ін? Аўта?«Асноў вучэння пр?глебу» (1911), «Карот-кага курс?агульнаг?глебазнаўства» (1912) i ін?

Те:. Кратки?курс общего почвоведен?. 2-?из? Пг., 1916.

Шт.: Па?ти профессора Петр?Самсонович?Коссович? [Сб. ст.]. ?, 1916.

Феадосій

Руск?рэлігійн?прапаведні? вальнаду-ме?i ідэола???нска-плебейскай ерас??рэдзін?16 ст. Біяграфічныя звестк?пр?яго вельмі скуп?. ?дома, шт?ён бы?/p>

прыгонны??маскоўскаг??льможы. Не вытрымаўшы прыгнёту i здзека? збег ад яго на Бела?возера, дз?зблізіўся ?Арцемі-ем i ін? старцамі, шт?былі ?апазіцыі да пануючай царквы. ?1553 раза??іншымі ератыкам?схоплены, зняволены ?адзі??маскоўскіх манастыроў i прыцягнут?да су­д?па справе Башкін??Арцемія. Не чака?чы суда, ён раза???брам?ўцёк, ??1555 перабраў? ??ліка?княства Літоўска? Некаторы ча?прапаведаваў ?Віцебску, по-ты?падаўся ?глыб Беларусі. дз?прапаган-дава?свае антыпрыгонніцк? i антыклер?кальныя ідэі. Калі i дз?памё? не?дома. Князь ?Курбск??сваі?«Сказания?..?па-ведамля? шт??1575 ? жы?i прапавед?ва?раза?ca сваі??брам Іпаціе??маён-тк?пана Чапліч? Твор?? не?домы, ал?яго вучэнн?выкладзена ?выкрывальных творах манаха Зіновія Атэнскаг?«Истин?показания ?вопросам ?ново?учении?i «Послани?многословное... на зломудри?Косого ?иж??ним», напісаны??1560-я гады. Падстава?для напісання першаг?твор?стал?сустрэча Атэнскаг??«крылагі-янамі?Старарускага Спасаваг?манастыр?манахамі Герасіма? Афанасіе??іканапіс-ца?Фёдара? «Крылагіяне? якія захапля-лі? прыродны?розума?мужнасцю i су?леннем ?, папрасіл?Атэнскаг? ка?то?выказа?сваё меркаванне аб «новым вучэ?ні? Друт?твор Атэнскаг??гэта адка?на «Грамату? дасланую яму праваслаўным?беларусамі. Асноўн? пункты сацыяльна-філасофска?пазіцы?? ?«Грамаце?выкл?дзен??выглядз?пытання? на якія паві-не?бы?дань адка?Атэнск? ?аснове ву-чэння ? ?жала рацыяналістычная крыт?ка царкоўны?устано?i хрысйіянскі?до?ма? Ен прапаведаваў, шт?царква i мана?тыры ?ix таінствамі i набажэнствам?ўста-ноўлен?не Бога? a людзьм? Усім ?домы падман, крывадушнасц? прагнасц?i выма-ганн? дармаедств?i ханжаств?папо?i ма-наха? якія клапомяцц?выключна аб сваі?дабрабыц? адышлі ад «право?веры? «имени?забираюи? я?ть ?пиют?мног??по евангели?не учат, учат человеческ? преданна? На думк??, духавенств?паві?на быць скасаван?раза??цэрквамі ?ма-настырам? ? адмаўля?не толькі царкоў-ну?іерархію, ал?i абрадавы бо?хрысція?ства, яго традыцыйну?мараль. Ён лічы? шт?людзя?не патрэбны малітв? прычас-ці, паст? царкоўныя ах?раванн? хр?шчэнне, споведзі, памінк? бо ўс?гэта «беснословие? «развращенно?человечес­ко?предание? прыдуманае духавенствам, ка?трымац?наро??пакоры i страху. «Че­ловеческим преданием» ? лічы?абразы, крыж?i сц?рджа? шт?абразы, зробле-ныя рукамі людзей ?золата, серабр?i др?ва, ?гэта ідал? які?не варт?пакланя?ца. ? высмейва?папоўскія легенд?пр?вылечванне хворых, адхі??ус?то? шт?ма?дачынення да хрысйіянств? за выкл?чэннем веры ?Бога i запаведз?аб любові да бліж?га.

3 кніг Свяшчэннага пісання ? прызна-ва?толькі ?цікніжжа Майсеева, Еванге?ле i Апостала? Астатн? біблейск? кніг?называ?«ложны?преданием», які?умел?карыстаюцц?царкоўнікі. Ён прызнава?адзінага Бога-айца, аб?ргаючы царкоўныя догмат?пр?боскасць Багародзіц?i Хрыс-та, які?лічы?звычайна?жанчынай i за?навальніка?хрысціянскага вучэння. 3 гэ-тага Атэнск?рабі?выва? шт?? наогул не верыць ?Бога. ?пацвярджэнн?прывёў та-кі аргумент, я?адмаўленне вальнадумцам бесс?ротнасці душы i замагільнага жыцця я?месц? дз?людз?расплачваюцц?за ??ныя грах? Апрача таго, ? падзя??мерк?ванн! элінскіх філосафа?аб сусвец? якія сц?рджалі, шт?ўс?жыво?створана не па чыёйсьці волі, a ўзнікл??4 стыхій: агню, паветр? вады i ?мл? a чалаве?зарадзіў? натуральны?шляха?i, я?ус?жыво? смя-ротн? Ніякі?выключэн??для асноўнаг?закону жыцця быць не можа, ус?ідзе сваі?парадкам. Як да, та?i пасля прышэс? Хрыстова людз?нараджаліся, хварэл? памі-ралі ?парахнел? ? не адмаўля?існавання Бога, ал?прапаведаваў непавагу да афіцый-на?рэлігі?i я?канона? не веры??бесс?-ротнасць душы, ?замагільна?жыцц? страшн?су? пекл?i ра?

Такі?чына? калі верыць Атэнскам? ? выступаў ?пазіцы?дэізму. 3 аднаго бо­к? ён лічы? шт?сусвет узні?«самабытна? ??другог??дапускаў існаванн?Бога, за які?пакіда?толькі ак?стварэння свет? адмаўляюч?яго ўплы?на хо?гісторыі. Царкву i дзяржав?ён ?ўля?я?адзіны складаны механізм, дз?царква ?нейк?асаблівы рыча? які прыводзіць ?дз?нн?сістэм?прыгнёту. 3 гэтага ? робіць вы?новы, шт?трэб?адмовіцц?ад ілжыва?царквы i ўвогул?змяніць грамадск? пара?кі. Ён выступаў сулрац?цывільны?i ваен-ны?улад, асуджа?рабств? войн?i да ??, таму, шт?гэта су?рэчыць хрысціянств?

Замест феадальных парадкаў ? прапавед?ва?ідэю стварэння грамадства «бесцарных?людзей, ? зн. такога грамадства, дз?адзіны ўладар ?са?Бо? Менавіта ?гэты?ён ба-чы?сутнасць хрысціянств? ?не ?выка-нанн?абрада? Зыходзячы ?хрысціянскага вучэння аб любові да бліж?га, свабодзе i роўнасці, ён прыйшо?да вываду аб неаб-ходнасці стварэння грамадства, яко?аб'я?ноўвал??не толькі хрысція? ал?ўсіх лю­дзе? ?ім павінн?быць агульн? маёмасць i роўнасць яго членаў, бо пера?Бога?ус?людз?роўн?, незалежн?ад паходжан?, веравызнан? i нацыянальна?прыналеж-насц? Асноўным?прынцыпамі перабудовы грамадства i духоўн?маральнага адраджэн-? чалавека ? аб?шчаў роўнасць, брац-тв? чалавекалюбств?i міралюбнасць.

На Беларусі ?? было шмат паслядоўн?ка? Яг?вучэнн?«мноземи похваляем??приемлем??любимо от многих ?познава­ем? яко истинн?..? 3 гэта?прычын?Атэнск?ca злосцю заўважае, шт??..я?Ма-гаме?разбэсці?сваі?вучэннем усхо? Лю-тэ??заха? та?Феадосій ?Літву». Пр?пашырэнн?погляда?? на Беларусі свед-чаць мног? крыніц? ?Курбск?тлумачыў гэта ты? шт?ерас?? сустрэла? i аб'я?нала? ту??блізкімі ёй ?сцовым?ерасямі, розным?антытрынітарнымі вучэннямі. ? ?адзі??самы?радыкальны?«ерэтыкоў» 16 ст., вучэнн?якога адлюстроўвал?настро?на­родны?ма?

Лі?: Из истори?философско??обществен­но-политической мысл?Белоруссии: Избр. про­из? XVI —нач. XIX ? Мн., 1962.

? ?Дожджыкава.

Андрэй Тадэву?Банавентур?(30.11.1745?5.10,1817)

Палітычн?i ваенны дз??Рэчы Пасп?літа? кіраўнік нацыянальна-вызваленчага паўстання 1794. Нарадзіў? ?небагата????беларускаг?шляхдіц? родавы маён-та?якога знаходзіўся ???хновіч?Ко?рынскага па? (?пе?Жабінкаўск???Брэсцкай вобл.). Яг?маці Фёкл?(Тэкля) была праваслаўнай i паходзіл???домага на Беларусі роду Ратамскі? ?паса?яна ат-рымала не?лічк?маёнта?Драз??Бары-саўскі?па? Яе родн?брат Марцін бы?падкаморым Аршанскага па? Продкі ? займал?сціпла?становішча ?грамад-стве. Яг?прадзе?Аляксандр Іван бы?па?судкам, ?дзед Амбражэй пісара??Брэс-цкім земскі?судз? Бацька Людвік ніякі?паса?не займаў, a ме?званне мечнік?Брэсцкаг?вая? i палкоўніка, хоць ?армі?ніколі не служыў. ????Тэкл?i Людвік?Касцюшка?было 4 дзяце? Ганн? Юзаф, Ка?рына i Андрэй Тадэву? Да 9 гадо?Андрэй Тадэву?выхоўваў? дома, я?i ўс?дзец?дробнамаянткова?шляхт? бе?які?небудз?гувернёраў ?настаўніка? ? зн. яго рання?дзяцінств?прайшл??беларускай вёсц? ?9 гадо?яго аддалі ?школ?мана?кага ордэна піяра??? Любешава Пінскага па?, дз?ён вучыўся 5 гадо? да 1760. Выву-ча?лацінску? польскую, французску?i ?мецкую мовы, атрыма?пачатков? веды па матэматыиы. Пасля заканчэн? школ?ён ?рнуў? ?родную ? ?хновіч?i 5 га-до?дапамага?маці па гаспадарцы. Яг?бацька ?1758 бы?забіты ўзбунтаваным??-?намі. Матэрыяльна?становішча бацько?? было вельмі сціпла? Бацька?маёнта??хновіч?за даўг?бы?закладзены. Аж?ніўшыся ?Тэкля? Людвік прадаў я?маён­так Драз?i адначасова трымаў ?закладзе фатьвара?Мерачоўшчыну. Большая частка ?хновіцкага маёнтк?(?лікія ?хновіч? была ўласнасц?інша?праваслаўнай ліні?Касцюшка?(Паўл?Касцюшкі), a Людвік?належала ? Малыя ?хновіч?(19 ???скіх двароў). Людвік жы??Мерачоўшчыне, a гаспадарку ?Малы??хновічах ?ла маці Андр? Тадэвуша, ?пасля я?смерці ?брат Юзаф.

Значны ўплы?на ле?? зрабіл?выбран-не ?1764 на каралеўскі прасто?ураджэнц?Беларусі Станіслава Аўгуст?Па?тоўскага, пляменнік?канцлера ?лікага княства Лі-тоўскага Мі?amp;та Чартарыйскаг? ???? спрыя?прыхільнік Чартарыйскіх піса?польны ?лікага княства Літоўскага Юзаф Сасноўск? пазней ваявода полацк? Дзяку-юч?яго пратэкцы?18.12.1765 ? бы?пр??ты ?зноў створана?Варшаўскае ваенна?вучылішч?(Рыцарску?школ? шт?назы-вала? Кадэцкім корпусам Яг?Карале?скай Міласц?i Рэчы Паспалітай), ?яко?прымал?толькі выхадцаў ?багаты?се?я? Прыкладн??то?жа ча??корпус?кадэта?вучылі? князі Казімі?Сапега, Анто?Ра-дзівіл. Мацвей Яблонаўскі i магнат?Вало-ві? Чацвярцінск?i ін? ?1767?8 наву-чальны?годз??кадэта?была выдзелен?спец?льная груп?(займалася ваенна-ін-жынерным?дысцыплінамі), ?яку?бы?ук-лючаны i ? Упартыя за?тк?i выдатн? здольнасці дазволіл?? стац?адны??ле?шы?кадэта? i 20.12.1766 ён атрыма?аф?цэрскі патэнт i званне харунжаг? Яшчэ ?ча?вучобы ён бы?прызначаны на пасаду падбрыгадзір?

Ка?стац?боль?дасканалым ?ваенны?навука?i асабліва ?ваенны?i цывільны?будаўніцтв? ?2-?палове 1769 ? па ўк?занн?i пр?матэрыяльна?падтрымц?ка-ра? i кня? Чартарыйскаг?выехаў на ву-чобу ?Франци? ?Парыжы ён браў урок?па ваенна?архітэктур? артылеры?i такт?цы, наведваў за?тк??Акадэміі жывапісу i скульптуры. Па рэкамендацыі Чартарый­скага вывуча?та?будаўніцтв?мастоў, шлюзаў, даро? канала? плацін. ?цігадо-ва?знаходжанн??Францы?па часе супала ?рэваяюцыйна?сітуац?? шт?складвал?? та? Велізарн?ўплы?на яго зрабіл?пр?цы прагрэсіўных французскі?асветнікаў (Вальтэ? Мантэс?? ??Русо), асабліва «Вялікая Французская Энцыклапед??i прац?Русо «А?грамадскім дагаворы, аб?Прынцыпы палітычнаг?права» i «Мерка-ванн?аб спосаб?кіравання ?Польшч?i аб праекц?яго змянення, складзеным ?кра­савк?1772 года? Пасля кароткаг?пада-рожж??Англію, Італію, Швейцари?i Германію лета?1774 ? ?рнуў? ?Рэ?Паспалітую. Адна?ні ?корпус?кадэта? ні ?армі?афіцэрскай пасады яму не прапан?валі. ІДяжкае матэрыяльна?становішча вы-мусіла яго пайсці хатнім настаўніка?да смаленскаг?ваяводы, ??1775 да гетман?польнага ?лікага княства Літоўскага (?1781 ваяводы полацкаг? Юзаф?Сасноў-скаг?i вучыць ма?ванн?i жывапісу яго дачо?Людвік?i Ка?рыну. Не знайшоўш?сабе годнаг?за?тк?на радзім? ? ўвосен?1775 зноў выехаў ?Францы? a адтуль —у Паўночну?Амерык? ?жніўні 1776 ён прыбыў ?Амерык?i 18 кастрычнік?заліча-ны ?американскую армі??званні палкоў-ніка. На працягу 7 гадо?змагаў? ?я?ра­дах за незалежнасць 3I1IA, бы?галоўным інжынера?паўночна? ?поты?паўднёва?армі? кірава?будаўніцтвам фартыфік?цыйных умацаван?? камандаваў баявымі лінейным?часцямі. За баявыя заслуг??, ?ліку 3 іншаземцаў, атрыма?саму?высо­кую баяву?ўзнагароду ЗШ??ордэ?Цынцынац?i прыняты ?скла?таварыства Цынцынатаў, ганаровы?членам якога бы?Вашынгто? ? атрыма?таксам?амерыкан-скае грамад?нств? пажыццёвую пенсію i ?мельны надзел, a ?асабісты падаруна?ад Вашынгтона ?пару пісталетаў. ?Злуч?ны?Штатах ? актыўн?ўдзельніча??палі-тычным жыцц? бы?блізка знаёмы ?мног?мі ваеннымі 1 палітычным?дз?чамі, ??? ??Джэферсана? аўтара?Дэкларацыі не-залежнасці, абраны??1800 прэзідэнта?ЗШ? Ідэі амерыканскай рэвалюцы?по?насц?супадалі ?поглядамі ?

?ртанне ?1784 на радзім?было ?зр?дасным. Родн?маёнта???хновічах бы?аб?жараны даўгам? Месц??армі?Рэчы Паспалітай для аднаго ?самы?адукаваных i вопытных генерала?не знайшлося. За?таўшыся бе?спра? баявы генера?на пра­?гу 5 гадо?займаў? сельскай гаспадарка??родных ?хновічах. ?су?зі ?рашэннем сойм?па?лічыць армі?прыкладн??5 ра-зо?(да 100 ты? салдат i афіцэраў) ? пр?панавалі пасаду камандзіра брыгад??польскай армі? хоць ён жада?служыц??армі??лікага княства Літоўскага. ?лісц?ад 7.2.1790 ён прасіў генерала Не?лоўскага ?рнуц?яго ??ліка?княства Літоўска? «Хіб?Вы адмаўляецеся ад ?не i лічыце ?здольным служыц?Ва? Кі?жа я ?я??юся? Хіба я не літвін, Ва??мля? Вамі абраны? Каму павіне?дзякаваць (за рэка-мендацыю Брэсцкаг?соймік?, калі не Ва? Karo павіне?абараняць, калі не Ва?i ?бе самога? Калі гэта Ва?не кран?для ўнясення прапанов?пр??не на сойм? ка??рнуў?, то я са?буду вымушаны, ба-чыць бо? шт?небудз?кепска?сабе ўч?ніць! Таму, шт?злосць ?не ?рэ: ка??/p>

Літв??Кароне служыў, калі вы не маец?трох генерала? Калі ва?вешаць на ?ро?цы будуць гвалтаўнік? тады толькі адумае-це? i пр??бе пачнец?клапаціцца? ?-глед?чы на такі адча? ? не ўдалося пера-весціся ?польскай армі??армі??лікага княства Літоўскага.

14.7.1789 пачала? ?лікая французская буржуазн? рэвалюиыя, якая аказал?рэва-люйыянізуюч?ўплы?на мног? еўрапе?ск? народы, ??? i Рэчы Паспалітай. Сойм Рэчы Паспалітай прыня?шэра?важ­ны?закона? накіраваны?на ўмацаванне органа?дзяржаўна?улад? Гэтыя законы стал?пачаткам буржуазных рэфо??Рэчы Паспалітай. За?ршэнне?ix стал?прыня-тая 3.5.1791 Канстытуцыя Ustawa Rządowa (Зако?аб урадзе), паводл?яко?усталёўв?лі? новыя асновы арганізацы?вышэйшых органа?дзяржаўна?улад?i кіравання, па-будаваныя на прынцыпе падзел?ўлад. Як перакананы рэспублікане??праціўні?уся-ка?манархіі ? бе?вагання?прыня?пр??гу на вернасць Канстытуцы?3-га мая i распарадзіўся, ка?я?прынялі ?падпарад-каваныя яму афійэр? ?глед?чы на то?шт?Канстытуцыя прадугледжвала захава?не манархіі. Рэакцыйн? i клерыкальн? элементы разг?далі нову?Канстытуцы?я?здзейснену?рэвалюцы? ?сной 1792 яны аб?сціл?ак?Таргавіцка?канфедэр?цы? выступіл?супрац?Канстытуцы??звя?нулі? за дапамога?да суседніх дзяржаў, учыніўшы ты?самы?ак?дзяржаўна?здрады. Скарыстаўш?таку?зачэпк? Расія аб'явіла вайн?Рэчы Паспалітай. Фактычна гэта была нічы?не прыкрытая агрэсія. ?абарон?Канстытуцы?выступіл?слаб? ?ра?яднан? часц?войс?Рэчы Паспалітай. Адна ?першых бітваў, ?яко?вызначылася дывізія па?камандаванне??, адбыла? ка? ? Дубенк?на Заходнім Бугу. ?гэта?бітв??, маюч?па?сваі?камандаванне?ка? 5 ты? салдат i афіцэраў, стрыма?на-ціск 20-ты?чнаг?рускаг?войска, шт?дало магчымасць усёй паўднёва?армі?па?ка­мандаваннем кня? ?Па?тоўскага адыс-ці на новыя пазіцы? Адна?ле?гэта?ка?пані?бы?прадвызначан? бо мног? магна­ты, шляхт?i са?кароль перайшлі на бо?таргавічан. Варшав?за?лі таргавічан??царскія войскі. I хоць ? за ваенныя заслуг??кампаніі 1792 бы?узнагароджан?ордэ-на?«Віртуці Мілітары?i атрыма?званне генера?лейтэнанта, ён 30.7.1792 ?знак пратэсту супрац?змов?таргавічан ?карале?пада??адстаўку i выехаў за ?жу. 26.8.1792 заканадаўч?Сход Францы?пр?своі?? званне ганаровага французскага грамад?ніна.

Прагрэсіўн? дз?чы Рэчы Паспалітай ?канц?1792 i па? 1793 пачалі рыхтавац?народнае паўстанн? ?жніўні 1793 ? па?чужы?імем прыеха??Гродна, дз?сустра-каўся ?генераламі Бышэўскі? Грахоўскім i ін? вайскоўцам? Падрыхтоўкай да па?стан? кіравала груп?патрыёта? вымуша-ны?пакінуць краіну i выехац??Лейпцы?i Дрэздэ? ?ро?ix былі ?Калантай, ?Па-тоцк?i Касцюшка. На тэрыторы?Рэчы Паспалітай дзейнічалі тайн? саюз?i тава-рыствы прыхільнікаў паўстання, якія ўзна-чальвалі ?Дзялынскі, ?Ясінск?i ін? 24.3.1794 ?Кракав?ўспыхнул?паўстанн? ?які?прынялі ўдзе?шляхт? ?шчан?i част-кова ??не. Паўстанн?ўзначалі??, аб-вешчан?«вышэйшы?i адзіны?начальні-ка?нашы?узброены?сі?i кіраўніком уся-го нашага паўстання? ?гэты ?дзен?бы?абнародаваны «Акт паўстання грамад?? жыхаро?Кракаўскаг?ваяводства» i ? пр??гнуў не выкарыстоўваць даверану?яму ўлад??чыіх-небудз?асабісты?інтарэса? «а толькі для абарон?цэласнасці граніц, ?ртан? самаўладдзя народа i ўстанаўлен-? ўсеагульна?свабоды». «Акт...?абавязваў ? i Вышэйш?нацыянальны саве?выпу?каць я?мага часцей пракламацы?i зварот?да народа, паведамляць яму пр?сапраўднае становішча спра? ?перш??дзен?па?стан? ? звярнуў? ?адозвамі «Д?арміі», «Д?грамад?н», «Д?духавенства», «Д?жанчын? Кожн? ?ix глыбок?эмац?-нальна i пераканаўч?заклікал?стац?на абарон?свабод?i айчыны. Энергічн? ідэа-лагічн? падрыхтоўк?паўстання i аргані-зацыйн? работа па ўключэнн?просты?людзей ?барацьбу за свабод?напачатк?мелі пэўн?поспех. Ка?далучыць ???да паўстання, ? лічы?неабходным ад?ніць прыгонна?прав? таму Канстытуцыя 3-га мая, якая захоўвал?саслоўну??роўнасць i прыгонну?залежнасць ??? не была яго ідэала? Ал?«Акт...?не закранаў пы-тання пр?аднаўленне Канстытуцы? ?ка?чатковае вызначэнне дзяржаўнага ?грамад-скаг?ладу адносі?да часу заканчэн? рэ-валюцыйнай вайн?

Ус? хт?асабіста бы?знаёмы ??, па?крэслівалі яго ваенны талент, высоку?ад?кацы? ?стомну?энергі??дастойну?прастату. Падскарб??лікага княства Лі-

тоўскага, удзельні?паўстання, кампазітар ??Агінск?піса? шт?? «карыстаўся ?-ліка?пашана?усёй Еўропы, бы?гразой для ворага?i бажаство?для народа; узвы-шаны да ранг?Начальніка, не веда?іншага гонару, я?служыц?Айчыне i змагацца за я? які захоўваў заўсёд?сціплыя паводз?ны... не насі?ніякі?знакаў вышэйшай ул?ды, хадзіў ?сурдуц??дрэннага шэрага сук­на i які ме?стол сціпла за?спечан? я?кожн??яго просты?афіцэраў? Успрыня?шы вучэнн?французскі?рэвалюцыйных i радыкальны?пісьменнікаў, філосафа?i публіцыста? ?таксам?амерыканскіх бур­жуазны?прагрэсіўных дз?ча? ? выпр?цава?самастойну?дзяржаўна-прававую канцэпцы?палітычнаг?i грамадскаг?ра?віцця Рэчы Паспалітай. Ідэала?ён лічы?грамадства, яко?складшта? ?вольны??-?? уласніка??мл? рамеснікаў, купцоў пр?захаванн?памешчыцкага землеўлада??, заснаванаг?на свабодны?найм?рабо-ча?сілы. Лепшую форм?дзяржаўнага кіра-вання бачы??рэспубліцы, тэарэтычныя асновы яко?спрабава?выкласці ?Пала-нецкім універсале. Адна?ажыц?віць гэ-тыя ідэі яму не ўдалося.

Ваенная i палітьтчная сітуац? складв?ла? не на карысц?паўстання. ?пачатк?чэрвеня аб'яднан? руск?прускія войскі (24 ты? чалаве? ?бітв?ка? ?стэчка Шчакоцін?прымусіл?армі?? (12 ты? чалаве? адступіц? 15 чэрвеня прускія во?ск?за?лі Кракаў, i ? вымушаны бы?па-кінуць гора? ??рэдзін?ліпе? да Варша­вы падышл?прускія войскі i руск?корпус па?камандаванне?генерала Ферзен? Ге-раіз?абаронца?Варшав?i ўмел? дз?нн?? ?жніўні-верасн?прымусіл?гэтыя войскі адысці ад горада. Адна?становішча па?станца?пагоршылася, калі Аўстрыя, пашы-раюч?тэрыторы?сваё?акупайыі, пачала наносіць удар??поўд?. ?верасн?ён прыбыў на Беларусь, ка?сфарміраваць ту?новыя атрады, ?заадно наведаць родн? ?сцін? Да гэтага часу на Беларусі дзейні-чала ўж?некалькі атрада? якія падтрымл?валі паўстанн? Ал??верасн?1794 на тэры­торыю Заходня?Беларусі бы?перакінуты моцн?корпус па?камандаванне??Суво-рава. Нечакана??яўленне рускіх войс?паставіл??крытычна?становішча паўста?ца?па?камандаванне??Серакоўскага, якія панесл??жк? страты i пачалі адых?дзіц?на заха? Друг?руск?корпус па?ка­мандаваннем генерала Ферзен?пача?настушіенн??паўднёвага захаду. Супрац?яго ? выставіў рэшткі атрада Серакоўскага ?частку свайго рэзерв? На дапамогу яму па-вінн?была падысц?дывізія па?каманда­ваннем генерала Понінскага, ал?то?не выкана?загаду ? i да месц?бітв?дывізія не прыйшл? 10 кастрычнік?корпус Ферзе­на ?бітв?па?? Ма?ёвіц?нанё?пара-жэнн?войска?паўстаўшых, ?са??, па-ранены ?галаву i лева?сцягн? бы?узяты ?пало? Паланенн?? выклікал?катастра-фічн?ўпадак маральнага духу паўстання ?прадвызначыл?зыхо?усёй барацьбы. За-мест ? начальніка?узброены?сі?12.10.1794 вышэйш?Саве?прызначы?То-маша Ваўжэцкага. 4 лістапад?войскі па?камандаванне?Суворава авалодал?ўмац?ваны?прыгарадам Варшав?Прагай, пасля чаго кароль Рэчы Паспалітай i яго пр?хільнікі наст?лі на капіту?цы?Варшав?

На працягу ўсёй сваё?палітычнай дзей-насц?? глыбок?паважа??бы?паслядо?ны?прадаўжальніка?вызваленчы? анты-феадальных ідэй Русо, Мантэс?? Джэфер-сана i ін? прагрэсіўных дз?ча? Яг?св?тапогля? грамадск?палітычн? i правав? ідэі найбольш поўн?былі выкладзены ?брашур?па?назвай «Ц?могуць па?кі да-біцц?незалежнасці? выдадзенай на поль?ка?мове ананімна ?Парыжы ?1800, ?фіктыўнымі ананімнымі данымі: «У Пр?копе на Доне? Брашур??ўля?сабо?наву-ковы тракта? ?які?разг?даюцца слаб? i моцн? бакі вызваленчага руху ?Рэчы Паспалітай. ?прадмове аўта?па?рэджва?сваі?земляко? ка?не спад?валі? на за-межную дапамогу, a калі хочуць «шчасця, гонару i слав?.. неабходн?карыстацца сродкамі i сіламі, якія прырод?дала чала-веку... пажадаем толькі ?i мы станем св?бодным? бо шаснаццацімільённы наро?не можа быць народжан?для рабства». Вы-значаючы колькасц?насельніцтва ?16 міль-ёнаў чалаве? ? ме?на ўваз?не толькі па-?ка? ал?i беларуса? украінца?i літоўцаў, якія на??лі ?то?ча?Рэ?Паспалітую. Ён адзначаў, шт?першай прычынай за?паду краіны ?яўляюцца страта народа?сілы ду­х?i веры ?свае сілы, ?таксам?антынаро?ная палітыка магнатаў, калі яны пачалі «імкнуцц?не да дабрабыт? ?да задава??нення ганарыстасці магнацкі?прозвішчаў? Правільн?крытыкуючы ўвес?феадальн?памешчыцкі ла? ? не рабі?вываду пр?неабходнасць яго ліквідацыі, a толькі па-дахвочва?памешчыкаў зрабіц?некаторыя

ўступк???на? я?гэта было выкладзена ?Паланецкім універсале. Заклікаючы наро?да барацьбы за свабод? аўта?звяртаў ўваг?на вопы?барацьбы за незалежнасць наро-да?Швейцары? Галандыі, Паўночна?Ам?рыкі, якія ніколі не былі ?паважанымі на­родам!, калі ?не адбілі насільніка?сваімі ўласнымі сіламі. Найбольш тыповы?пр?кладам ён лічы?барацьбу Францы? су?раць яко?сабраліся ўс?каралі Еўропы, ка?пакарыць гэту нацы?i аднавіць ?ёй стар?ла?

Разг?даюч?магчымасць новага па?стан?, аўта?сц?рджа? шт?сілы рэвалю-цы?могуць па?лічвацца за кошт вызв?ленчай барацьбы працоўнага народа сусе?ні?дзяржаў: «Хіб?руск?се?ні? жорстк?прыг?таем?сваі?памешчыкам, пр?спрыяльны?абставінах не кінецц??запа­лам супрац?сваі?прыг?тальніка? імкн?чы? разбіц?сваё ярм? ?ўж?прыгнеча-ны каза?не імкнецца зноў атрымаць свае свабод?.. Прусак... пачына?разумець, шт?ён не быдл? шт?знаходзіцц??расп?раджэнні казн? Некаторыя правінцы??радасц?скінул??сваё ярмо». ?трактаце аб?шчаецц?неабходнасць захавання i ахо­вы прав?прыватна?уласнасц? Робіцц?агаворка, шт?«хоц?прынцыпы свабод?i роўнасці дапускаюць усіх аднолькава да займан? ўрадавых паса? адна?.. я ?жа-да? ка?асоб? якія зоймуц?месц?ва ўсіх магістратура? былі абраны ?ранейшых саслоўяў», гэта значыц??саслоўя шляхт? Ус?гэта сведчыць аб та? шт?? i яго найбліжэйш? паплечнікі выражалі ?пер­шу?чарг?інтарэсы буржуазн?шляхецкаг?блок?i заклікал?да буржуазнай рэвалюцы? «Рэвалюц? праводзіцц?не для таго, ка?зняць усяку?аброць са свавольств? наад-варо? яна ставіц?сабе за мэту ўстанавіць парада? падпарадкаваць закону ўсякія правапарушэнні, прывучыц?падпарадко?вацц?ўладам, устаноўленым нацыя? ахоў-ваць уласнасц?кожнаг? якая склада?ас-нову грамадства. Усім даецца аднолькавая свабод?i роўн? прав? ал?нікому не да?ва?ецца ўчыняць злачынствы... Правасуд-дз?павінн?быць гразой для злачынца? ал?не помета? невінаваты?жа яно сл?жыць прытулка? Тыя, хт?дума? шт?важ­не?не ўпусціць злачынца? чы?стварыць ?спек?невінаваты? ро?ць жудасную па-мылк?.. Хт?не паважа?ўстаноўленай на?ім улад? паруша?прав?нацы? учыня?крыўды i грабяжы, то?разбойні?i злодзе? Рэвалюцыя якраз i ставіц?сабе за мэту выпраўленн?зага? знішчэнн?злачынства?i ўкараненне ?сэрц?ўсіх грамад??міла-сэрнасці i дабрадзейнасці? Аўта?адзначае таксам? шт?на яго радзім??ро?простага народа ?ма злачыннасц?i можн??спечна праходзіць праз велізарн? ?сы пр?ад-сутнасці ?сцовай паліцы? хоць наро?та?усюд?жыве ??доце.

?сваі?разважан??пр?мараль, прав? злачыннасц?i правасуддз?? асуджа?тэ-ро?часо??ліка?французска?рэвалюцы? Ён прыхільнік строгага захавання прававых норм, устаноўленых ?ходз?рэвалюцы? ад-начасова выступае супраи?самавольства ?чыйг??та?ні было боку. Яг?маральныя i правав? ідэі адпа?далі інтарэса?рэвалю-цыйн?настроеных ?рэдніх слаё?i зыхо-дзіл??прынцыпу карысц?для вызвален? народа ад улад?манархічны?дзяржаў, якія падзялілі Рэ?Паспалітую. На яго думк? настаў ча?шырока?асветы народа i яго актыўнаг?ўдзелу ?грамадскіх справа? ча-му асабліва садзейніча?рэвалюцыя. Справе палітычнай асветы народа i павышэння яго грамадскай актыўнасці садзейніча?свабод?друк? 3 асвета?народа разбураюцц?i ро?ныя палітычн? забабоны народа, такія, я?вера ?выключнасц?каралеўска?улад?i шляхт? «Кожны веда? шт?яны не вало-даюц?прывіл?ваны?розума? чаму ?яны прысвоіл?сабе прав?распараджацц?леса?нацы?бе?ix волі???заключэнні аў-та?сц?рджа? шт??народа, які жада?свабод?i верьшь ?перамогу, ёсць ус?па?став?для да?гнен? высакароднай мэты. Калі ўс?будуць мужн?змагацца, то праціў-ні? нава?калі ён боль?шматлікі, не зм?жа перамагч? Увес?тракта?прасякнут?духа?аптымізм? вера??перамогу спра-?длівай справы. Тракта??яўляўся тэар?тычнай i практычнай праграма?барацьбы народных ма?за дэмакратыю i незалеж­насц? Палітычн? ?правав? ідэі ? прад-вызначал?новы кіруна??палітычнай ба-рацьбе ?Рэчы Паспалітай ?садзейнічалі падрыхтоўц?i зараджэнню рэватюцыйнаг?дэмакратычнага руху ?Польшч? на Бела-русі i Украін?

?апошнія гады свайго жыцця ? пр??гваў актыўн?ўдзельнічаць ?грамадскім жыцц? ?лісц?да ?Чартарыйскаг?ён раіў звярнуц?асабліву?ўваг?на народную ас-вету на Беларусі i ?Літв? Шэра?школ на Беларусі бы?адкрыт?менавіта па ініц?-тыве Чартарыйскаг? ??? i ?домая Свіс

лацк? гімназ?. ? прапаноўва?выдаць пастанов? ка?кожн?ўласні??сваі?ма-ёнтк?ствары?школ?для ???i ?адпаве?насц??агульным коштам маёнтк?выдзя??грош?на ўтрыманн?настаўніка? Апрача таго, на гэтыя ?мэты варт?было выда?коўвац?i спаганяемую ????царкоўну?«дзе?ціну? Рэкамендаваў урад?паклап?ціцц?пр?адкрыішё рамесных вучылішчаў, дз??навучалі? сталярнам? ?слярскаму, кавальскам? такарнам? слясарнам?i ін? рамёства? Ка?лепш азнаёміцца ?на?боль?перадавымі метадамі школьнаг?на-вучання, ? ?ма?1816 наведа?педагагічн?інстытут ?Івердоні? дз?сустракаўся ?яго стваральніка? выдатным педагога?дэма?рата?Іагана?Генрыхам Песталоц? Як i Песталоц? меркаваў, шт?па?пшэнне жыцця працоўны?можа быць да?гнут??рамках існаваўшаг?тады ладу шляха?ад?кацы?i выхавання. ? піса?таксам?пр?неабходнасць палепшыц?умов?жыцця просты?людзей, для чаго трэб?паступов?змяншац?паншчыну i заахвочвац?выка-рыстанне наёмны?работнікаў на па?вы?работа? быць суровы?да бадзя? ?яні? дармаеда? які?трэб?выкарыстоўваць на грамадскіх работа? будаўніцтв?даро? ка-нала? брукаванні вулі??гарада??выпл?та?па?ркоўна?узнагароды. Ён раіў разв?ваць прамысловасц? адкрывац?новыя фабрык? суконн?, па?ровыя, металу?гічн?, шк?ныя i ін?, прапаноўва?пр?маць меры, ка???га?часу ўс???не магл?вызваліцца ад залежнасці i атрымаць ва ўласнасц??мл? Памё?? 15.10.1817 ?Швейцары??Салюры (?amp;? ? Залатурн?. Пахавалі яго та?19 кастрычнік? ?1818 астанк?? ўрачыста перанесены ?Кракаў i змешчаны ?каралеўскі?замк?Вавелі.

Те.: Ру? пе? —у кн.: Избранны?произведе­ния прогрессивны?польских мыслителей. ?, 1956. ? 1.? 493?84.

Шт.: ???? ??я ??я ????? «Нар?дзіў? я ліцвінам...? Мн., 1994; ?orz on ? Kościuszko: Biografia z dokumentów wysnuta. Kraków, 1894. S. 206; Szyndler B. Tadeusz Kościuszko, 1746?817. Warszawa, 1991. ??Юх?