ВЯРОЎКІН

ВЫРВІЧ

БУЛЬ

Ялегі Пранціш

(сапр. Карафа- Корбут Элігій Францішак Маўрыкіевіч; 21.4.1835—1880-я гады)

Беларускі паэт. Нарадзіўся ў Віцебску ў сям'і дробнага чыноўніка. Вучыўся ў Ві-цебскай гімназіі. У 1856—62 працаваў піса-рам у Віцебскай палаце дзяржаўных маё-масцей. За ўдзел у паўстанні 1863—64 ра­зам з бацькам i братам сасланы ў Сібір. Апошнія гады жыў у Варшаве, дзе з В.Ка-ратынскім i А. Плугам стварыў беларускі гурток. Як паэт фарміраваўся пад уплывам А.Вярыгі-Дарэўскага. У 1859 упісаў у «Аль­бом» Вярыгі-Дарэўскага свой адзіны вядо-мы на бел. мове верш «К дудару Арцёму ад наддзвінскага мужыка» — узор бел. грама-дзянскай лірыкі сярэдзіны 19 ст., які яс-крава выяўляе талент i дэмакратычныя па-зіцыі аўтара. Ад імя прыгоннага беларуска-га селяніна В. вітаў творчасць i дзейнасць Вярыгі-Дарэўскага, накіраваную на абаро-ну i асвету працоўнага народа. Верш адмет-ны дасканаласцю формы, паэтычнай сім-волікай, натуральнасцю i чысцінёй мовы. Менш арыгінальны яго польскі верш «Ня-новая думка» (1859), таксама ўпісаны ў «Аіьбом». Творы В. пры жыцці не друкава-ліся. Верш «К дудару Арцёму...» ўпершыню апублікаваны ў «Нашай ніве» (9.11.1912).

Те.: У кн.: Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя. Мн., 1977. С 112—113; Пачы-нальнікі. Мн., 1977. С 262—264.

Літ.: Кісялёў Г. Загадка беларускай «Энеіды». Мн., 1971. С 166—167, 203—207; Каваленка В.А. Вытокі. Уплывы. Паскора-насць. Мн., 1975. С 122—123.

Кароль (1717—93)

Педагог, філосаф. Нарадзіўся ў Браслаў-скім пав. ў беднай шляхецкай сям'і. Пер-шапачатковую адукацыю атрымаў у езуіц-кіх калегіумах Пінска i Дынабурга. Пасля ўступлення ў ордэн езуітаў некаторы час выкладаў у пачатковых класах навучальных устаноў ордэна ў Вільні i Пінску. У 1746 скончыў Віленскую акадэмію. 3 1747 пра-фесар рыторыкі ў Крожскім, з 1749 прафе-сар рыторыкі, гісторыі i геаграфіі ў Нава-грудскім езуіцкіх калегіумах. У 1751—57 вы-хавацель сына віленскага ваяводы ЯнаПльзена. Жыў пры яго двары ў Дынабургу

i Полацку, разам са сваім выхаванцам быў у Францыі, Галандыі i Германіі, дзе выву-чаў арганізацыю асветы. У 1757 прызнача-ны прафесарам Варшаўскага Collegium Nobilium — узорнай на той час навучаль-най установи, дзе вучыліся сыны магнатаў i багатай шляхты. Пазней В. стаў рэктарам гэтага калегіума, прымаў актыўны ўдзел у рэформе езуіцкіх навучальных устаноў, уваходзіў у бліжэйшае акружэнне караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Аўтар двух падручнікаў па гісторыі на француз-скай мове: «Паходжанне сучасных дзяржаў i народаў» (Варшава, 1769) i «Кароткае сіс-тэматычнае выкладанне ўсеагульнай гісто-рыі» (т. 1—2, Варшава, 1766—71). У калек-тыўным творы «Палітычная гісторыя стара-жытных дзяржаў» (Варшава, 1772) В. змяс-ціў свой пераклад з французскай мовы на польскую некалькіх вытрымак з кнігі Ш.Мантэск'е «Пра дух законаў».

Як гісторык В. зазнаў уплыў француз­скай асветнай гісторыяграфіі, асабліва Ш.Мантэск'е i Вальтэра. Ён адмоўна ста-віўся да традыцыйнага разумения гісторыі як гісторыі палітычных падзей i войнаў; тлумачыў гісторыю народа як сукупнасць змен у палітычным жыцці, звычаях, рэлігіі, навуцы, мастацтве, эканоміцы; падкрэслі-ваў, што вывучэнне гісторыі дазваляе атры-маць веды, неабходныя для накіраванай змены ладу сучасных дзяржаў.

Шырокую вядомасць В. атрымаў дзяку-ючы сваім падручнікам па геаграфіі, якія адыгралі важную ролю ў пашырэнні геагра-фічных ведаў у Польшчы, Літве i на Бела­русь У 1786 ён выдаў у Варшаве «Сучасную геаграфію» (у 1794 перавыдадзена ў Вільні), што паводле задумы павінна была скласці 1-ы том усеагульнай мнагатомнай геагра-фіі. У 1773 у Варшаве выйшаў другі пад-ручнік «Усеагульная геаграфія», у якім быў вялікі самастойны раздзел «Аб палітыцы». Палітыку В. лічыў навукай, блізкай да геа-графіі, i выкладаў яе ў той меры, у якой яна ўваходзіла ў геаграфію. У гэтым раздзе-ле асвятляліся асновы прыродазнаўчага права, права народаў, цывільнага i царкоў-нага правоў, апісаны дзяржаўны лад еўра-пейскіх дзяржаў, ix рэлігіі, секты i інш. Усё гэта дазволіла выкарыстоўваць кнігу як падручнік палітычнай эканоміі.

Светапогляд В. супярэчлівы. У яго тво-рах перакрыжаваліся традыцыйныя тэала-гічныя i прагрэсіўныя асветніцкія тэндэн-цыі: з аднаго боку, ён далучаўся да тэалагічных асноў навучання ордэна езуітаў; з другога — разумеў, што ва ўмовах пашы-рэння рацыяналістычнай філасофіі актыў-нае адлюстраванне тэалагічнага тлумачэння з'яўпрыроды i фамадскага жыцця можа прывесці да адваротных вынікаў. Таму ён аддаваў перавагу кампраміснай пазіцыі i вельмі часта проста замоўчваў прынцыпо-выя праблемы ў светапоглядзе.

Важнае месца ў яго працах займалі пы-танні ролі эканомікі ў жыцці грамадства, а таксама эканамічнага развіцця Рэчы Пас-палітай. Вялікае значэнне ён надаваў ган-длю, у якім бачыў галоўную крыніцу багац-ця краіны. На яго погляд, сродкам пашы-рэння гандлю з'яўляецца развіццё прамыс-ловасці i земляробства; асуджаў вываз сы-равіны за межы краіны i выступаў за ства-рэнне ўласных мануфактур па яе перапра-цоўцы.

Літ:. Бирало А.А. Философские пробле­мы в науке эпохи просвещения в Белоруссии и Литве. Мн., 1979. С. 41—49.

ВЯЖБІЦКІ (Вяржбіцкі; Wierzbicki)

Казімір (1704—55)

Прафесар Віленскай акадэміі. Нарадзіў-ся на Віцебшчыне. Вывучаў рыторыку, фі-ласофію, тэалогію ў Вільні, быў рэктарам вучылішча ў Жодзішках. У сваёй «Логі-цы...», выдадзенай у 1738 у Вільні, крыты-каваў вучэнне памяркоўных рэалістаў пра рэальнасць універсалій i іманентнасць ix рэчам пачуццёвага свету. Адхіляючы пункт погляду крайніх наміналістаў, якія ператва-ралі універсаліі ў простыя знакі, фікцыі, В. сцвярджаў, што універсаліі ўзнікаюць у розуме ў выніку абстрагавання падобных рысаў рэальна існуючых асобных рэчаў. У тэорыі пазнання В. падзяляў многія пала-жэнні вучэння Дунса Скота. У яго выразна выступалі эмпірычная i сенсуалістычная тэндэнныі. Пачаткам пазнання В. лічыў дзейнасць органаў пачуццяў. У адрозненне ад тамістаў, якія з недаверам ставіліся да паказанняў органаў пачуццяў, ён сцвяр-джаў, што пачуццямі можна пазнаваць рэ­чы навакольнага свету. Калі б было інакш, то, паводле яго слоў, розум апынуўся б не ў стане што-небудзь сказаць пра рэчы. Ро­зум, які валодае дзейнай сілай, пераўтварае пачуццёвыя вобразы ў пазнанне. В. пры-знаў за аксіёму вядомую формулу сенсуа-

лізму: «Няма нічога ў розуме, чаго раней не было б у пачуццях».

Літ:. Бирало А.А. Философская и об­щественная мысль в Белоруссии и Литве в кон­це XVII —середине XVIII в. Мн., 1971. С. 35— 36.

Міхаіл Лаўрэнцьевіч (1825—20.2.1896)

вучоны-архівіст, археограф. Верагодна, паходзіў з Віцебшчыны. У 1839—47 вучыўся ў Полацкай духоўнай семінарыі. У 1847—53 выкладаў у духоўным вучылішчы ў Віцебску, працаваў у Полац­кай духоўнай кансісторыі, віцебскіх губернскім праўленні, губернскім статыстычным
камітэце. 3 1888 архіварыус Віцебскага цэнтральнага архіва старажытных актаў. Адзін са складальнікаў i рэдактараў (в. 17—26) «Псторыка-юрыдычных матэрыялаў». Укаментарыях да дакументаў падкрэсліваў ролю праваслаўнай царквы ў гісторыі Беларусі 16—17 ст. Публікацыю інвентароў суправаджаў уласнымі падлікамі агульнага даходу сялян, велічыні ix надзелаў, павіннасцей i інш. Аўтар вершаў i баек (друкаваліся ў газ. «Витебские губернские ведомости». А.К.Галубовіч, А.М.Падліпскі.