БАГДАНОВІЧ
БАБОЛЯ
АЧАПОЎСКІ
Міхаіл Мікалаевіч (11.5.1788 —21.1.1854)
Вучоны-аграном, глебазнавец, асветнік. Нарадзіўся ў маёнтку Пацейкі на Навагруд-чыне ў сям'і святара мясцовай грэка-ката-ліцкай царквы. Пасля заканчэння ў 1808 школы ў Нясвіжы паступіў на фізіка-матэ-матычны факультэт Віленскага універсітэ-та, які скончыў у 1810, a ў 1812 абараніў дысертацыю на тэму «Пра глебы» i атры-маў ступень доктара філасофіі. У 1812—19 працаваў адміністратарам у маёнтках барона А.Рэнэ на тэрыторыі заходняй Літвы і паўночнай Польшчы, дзе ўкараняў прагрэ-сіўныя метады вядзення сельскай гаспадар-кі. Быў праціўнікам прыгонніцтва, пан-шчыны. У 1819—22 вандраваў па Заходняй Еўропе і вывучаў сістэмы гаспадарання ў Англіі, Галандыі, Германіі, Францыі, Швейцарыі. Пасля вяртання з-за мяжы (у 1822—23) прызначаны прафесарам сельскай гаспадаркі ў Віленскі універсітэт. У 1828 — візітатар (інспектар) школ у Вільні, у 1829 — цэнзар. Выконваў гэтыя абавязкі да закрыцця Віленскага універсітэта. Член навуковага камітэта пры Міністэрстве дзяржаўных маёмасцей у Пецярбургу, пра-мысловага савета, савета народнай асветы, навуковага таварыства пры Горы-Горацкім
земляробчым інстытуце i інш. Апошнія гады жыцця правёў у Варшаве, дзе быў дырэктарам Марымонцкага інстытута сельскай гаспадаркі i лесаводства (1834—59). Аўтар шэрага навуковых прац, падрыхтаваных у асноўным на матэрыялах Беларусі i Літвы, сярод якіх «Пра глебу, яе апрацоўку
i вырошчванне раслін» (першы i адзіны падручнік у школах Беларусі i Літвы да
1901), «Спосаб класіфікацыі глеб» (абедзве выдадзены ў Вільні ў 1825), «Погляд на су-
часны стан гаспадарання ў паўночным клімаце» (т. 1—2, 1828—30), «Сельская гаспадарка» (т. 1—10, 1834—44; 2 выд. 1848—49) i дадатак да яе — «Навука аб эканоміі або кіраванні гаспадаркай» (т. 11, выдадзе ны пасмяротна ў 1856). М.І.Дарошка.
Андрэй (1591—16.5.1657)
Езуіцкі манах, прапаведнік. Актыўна прапагандаваў каталіцтва ў Бабруйску i Пінску, за што празваны «пінскім апоста-
Беларускі славіст i арыентачіст. Нара-дзіўся ў в. Вулька Бельскага пав. (цяпер Польшча). Доктар тэалогіі (1823). Член Ар-хеалагічнай акадэміі ў Рыме, Парыжскага i Лонданскага азіяцкіх навуковых таварыс-тваў, Таварыства гісторыі i старажытнасцей расійскіх пры Маскоўскім універсітэце. Паходзіў з даўняга беларускага шляхецкага роду, баиька — уніяцкі святар. Вучыўся ў Драгічынскім вучылішчы піяраў, скончыў Беластоцкую гімназію (1806), Галоўную ду-хоўную семінарыю пры Віленскім універсі-тэце (1812). 3 1817 брэсцкі канонік. У 1817—22 у замежнай навуковай камандзі-роўцы ад Віленскага універсітэта. У 1822— 24, 1826—33 прафесар экзегетыкі i герме-неўтыкі Віленскага універсітэта, у 1824—26 у ссылцы ў базыльянскім манастыры ў Жыровічах на Слонімшчыне. 3 1833 жыў у мяст. Шарашова Пружанскага пав., дзе ат-рымаў прыход. Памёр ад хачеры.
Юнаком пачаў вывучаць старажытныя славянскія рукапісы i старадрукі ў цэрквах i манастырах. Яшчэ гімназістам зацікавіўся архівам i бібліятэкай Супрасльскага манас-тыра, дзе ў 1822 адкрыў Супрасльскі рука-піс. Даследаваў гісторыю славянскага кні-гадрукавання, збіраў матэрыялы пра дзей-
насць Ш. Фіёля, Ф.Скарыны, Х.Фёдарава, П.Мсціслаўца. У час замежнай камандзіроў-кі ўдасканальваў веды ў галіне славянскіх, усходніх i старажытных моў, археалогіі, гіс-торыі, літаратуры, сабраў вялікі навуковы матэрыял, вывучыў i апісаў многія славян-скія старажытнасці. Зрабіў навуковае апі-санне старажытных кірылічных i глагаліч-ных літаратурных помнікаў Ватыканскай бібліятэкі (надрукавана яе галоўным ха-вальнікам А.Маі ў 1831). Увёў у навуковы ўжытак шэраг найважнейшых помнікаў гіс-торыі i культуры, у т.л. першую глагаліч-ную друкаваную кнігу «Місал па закону Рымскага двара» (Служэбнік, 1483), што захоўвалася ў Ватыканскай бібліятэцы. Справаздачы, якія ён дасылаў на імя рэкта-ра Віленскага універсітэта (частка ix захоў-ваецца ў Аддзеле рукапісаў Навуковай біб-ліятэкі Вільнюскага універсітэта), дазваля-юць меркаваць пра яго навуковую дзей-насць у Аўстрыі, Італіі, Францыі, на землях заходніх i паўднёвых славян, лужыцкіх сер-баў. Сябраваў з вядомымі славістамі Б.Ка-пітарам, І.Добраўскім, В.Ганкаю i інш. Ёсць падставы сцвярджаць, што Б. — адзін з першых беларускіх скарыназнаўцаў. Яго знаёмства з кнігамі Скарыны адбылося ў сугірасльскім кнігазборы. Дасягнуўшы, як i Скарына, найвышэйшых вучоных ступе-няў, ён прысвяціў сябе вывучэнню стара-жытнай культуры беларусаў i ўсяго славянства. Яго працы i дзейнасць сталі пачаткам сусветнага славяназнаўства. Як ніхто іншы, Б. спрыяў узнікненню асобнага кірунку ў гуманітарных навуках — беларусазнаўства, абуджэнню сярод еўрапейскіх навукоўцаў цікавасці да гістарычнага лесу яго роднага народа. Разам з І.Даніловічам быў адным з пачынальнікаў беларускага нацыянальнага адраджэння. Менавіта Б. нанава адкрыў для беларускай i еўрапейскай навукі імя i справу Скарыны, звесткі пра якога даслед-чык збіраў усё сваё жыццё i ўключыў у «Гісторыю славянскіх друкарняў у Літве» («Историю славянских книгопечатен в Литве»), што так i не была надрукавана. Пра гэтую працу сярод навукоўцаў хадзілі легенды. Першым у друку ў 1870 яе згадаў польскі бібліёграф К.Эстрайхер. Вучоны-патрыёт, Б. адчуў тое сапраўды нацыяналь-нае, a галоўнае стратэгічна адпаведнае для паспяховага развіцця роднай культуры, што пакінуў у спадчыну Скарына, які на досвітку Адраджэння абвясціў старабела-рускую мову i беларускі народ цалкам раўнапраўным сярод іншых еўрапейскіх моў і народаў. Б. сабраў багатую бібліятэку. Яна стала першым спецыяльным зборам помні-каў беларускай старадрукаванай літаратуры. Асобныя кнігі з яго калекцыі зберагаюцца ў сховішчах Вільні, Масквы, Санкт-Пецяр-бурга. Пры жыцці Б. ўдалося надрукаваць толькі некалькі сваіх прац. Частка рукапіс-най спадчыны знікла адразу пасля яго смерці, другая трапіла да бібліяфіла Ф.Транбіцкага, а потым разышлася па розных сховішчах. Большасць яе загінула ў гады 2-й сусветнай вайны. Уцалелі толькі асобныя яго лісты, нататкі, матэрыялы, прызначаныя іншым асобам, якія зберагаюцца ў зборах Вільні, Кракава, Варшавы, Масквы, Санкт-Пецярбурга i інш.
Літ.: Бобровский П.О. М.К.Бобровский (1785—1848), учёный славист-ориенталист.
СПб., 1889; Яго ж. К биографии М.К.Бобровского (славянского филолога-ориенталиста).
СПб., 1890; Францев В.А. Польское славяноведение конца XVIII и первой четверти XIX
ст. Прага, 1906; Станкевіч A. Магнушэўскі; Паўлюк Багрым; Баброўскі: (Да вытокаў бел. ад
раджэння). Вільня, 1937; Лабынцев Ю.А.Михаил Бобровский — первый исследователь
болгарского «Абагара» 1651 г. // Русско-болгарские связи в области книжного дела. М., 1981; Яго ж. Первая книга, напечатанная глаголицей, и ее исследователь Михаил Бобровский: (К
500-летию начала книгопечатания глаголическим шрифтом) // Сов. славяноведение. 1983.
№4; Яго ж. Пачатае Скарынам. Мн., 1990; Улащик Н.Н. Введение в изучение белорусско-литовского летописания. М., 1985. С. 38,40—44. Ю.А.Лабынцаў.
БАБРОЎСКІ
Павел Восіпавіч (2.4.1832—16.2.1905)
Псторык i этнограф. Нарадзіўся ў маён-тку Вака каля Вільні. Пачатковую адука-цыю атрымаў пад кіраўніцтвам свайго дзя-дзькі М.К.Баброўскага. Вучыўся ў Пружан-скім дваранскім вучылішчы i Полацкім ка-дэцкім корпусе (1844—49). Скончыў Два-ранскі полк (Канстанцінаўскае ваеннае ву-чылішча, 1851), Мікалаеўскую акадэмію Генеральнага штаба (1857). У 1853—54 удзельнічаў у вайне з Турцыяй, у 1869—75 на штабных пасадах, у 1875—97 начальнік Ваенна-юрыдычнай акадэміі; генерал ад ін-фантэрыі. 3 1859 кіраваў групай афіцэраў Генеральнага штаба, якая падрыхтавала i
выдала «Матэрыялы для геаграфіі і статыс-тыкі Расіі, сабраныя афіцэрамі Генеральна-га штаба. Гродзенская губерня» (ч. 1—2 i дадаткі ў 2 т., 1863). У гэтай працы прыве-дзены звесткі па гаспадарцы, этнаграфіі, асвеие, пра гарады i найбольш значныя мястэчкі губерні. Багаты гісторыка-этна-графічны і геаграфічны матэрыял з'яўляец-ца важнай крыніцай па гісторыі Беларусі. Даследаваў гісторыю летапісаў («Лёс Суп-расльскага рукапісу...», 1887; «Яшчэ натат-ка пра Супрасльскі рукапіс», 1888), уніяц-кай царквы («Руская грэка-уніяцкая царква ў цараванне імператара Аляксандра I», 1890), жыццё i навуковую дзейнасць свайго дзядзькі М.К.Баброўскага. Аўтар гісторы-ка-краязнаўчых нарысаў пра Гродна, Сло-нім, Зэльву i інш. Архіў Б. захоўваецца ў Дзярж. публ. б-цы імя Салтыкова-Шчад-рына ў Санкт-Пецярбургу.
Те.: Историко-статистический очерк города Гродны // Памятная книжка Гродненской губернии на 1860 год. Гродно, 1860; Законы движения народонаселения Гродненской губернии в 15-летний период // Тамсама; Несколько слов о Зельвенской ярмарке // Виленский вестн. 1860. №85, 86; Историческая монография города Гродны // Вестн. Западной России. 1866. Т. 3., №7; Г. Слоним и примечательные места Слонимского уезда // Там жа. №12; Упразднение Супрасльской греко-униатской епархии и восстановление Виленской митрополичьей епархии. Вильна, 1890.
Jlim.: Венгеров С.А. Критико-биографи-ческий словарь русских писателей и учёных... Т. 4. СПб., 1895; Бандарчык В.К. Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. Мн., 1964.
В.Ф.Шалькевіч.
БАГАМОЛЕЦ (Bohomolec)
Францішак (29.1.1720—24.4.1784)
Драматург, публіцыст, выдавец. Нара-дзіўся на Віцебшчыне. Пасля заканчэння Віленскай акадэміі, дзе ўступіў у ордэн езу-ітаў, нейкі час працаваў настаўнікам. У 1747—49 вывучаў багаслоўе ў Рыме. Пасля вяртання з-за мяжы ўзначаліў групоўку езуітаў, якая імкнулася да пераўтварэнняў у народнай асвеце, да адраджэння польскага грамадства. Выкладаў рыторыку ў Вілен-скім, a з 1752 у Варшаўскім езуіцкіх калегі-умах. У Варшаве згуртаваў вакол сябе су-полку з ліку свецкіх i духоўных прыхільні-каў рэформ, т.зв. «кузню Багамольца». Б. вылучаўся шматбаковай дасведчанасцю, добрым характарам, чулымі адносінамі да людзей. Адстойваў навуковыя здольнасці
польскага народа, выступаў за адраджэнне польскай мовы. Заснаваў i рэдагаваў у Варшаве час. «Wiadomości Uprzywilejowane Warszawskie» («Варшаўскія прывілейныя навіны») i «Kurier Warszawski» («Варшаўскі курь'ер»), у якіх змяшчаў матэрыялы з Беларусь Збіраў беларускія прыказкі i пры-маўкі, якімі хацеў дапоўніць зборнік С.Ры-сінскага. Стварыў больш як 20 камедый для школьнага тэатра («Модныя кавалеры», «Хітры гаспадар», «Польскі парыжанін» i інш.), у якіх з пазіцый памяркоўнага асвет-ніцтва крытыкаваў норавы ў Рэчы Паспалі-тай, заганы шляхты. Апублікаваў у серыі «Збор польскіх летапісаў» (т. 1—4, 1764— 88) хронікі Бельскага, М.Сшрыйкоўскага, Кромера, А.Гваньіні; выдаў пісьмы Я.Каха-ноўскага, П.Каханоўскага, Любамірскага, М.Сарбеўскага. Складаў таксама вершы.
БАГАТКЕВІЧ (Bohatkiewicz) Аляксандр Міхайлавіч (1796—1831?)
Бібліёграф i педагог. Нарадзіўся на Ві-цебшчыне. У 1813 скончыў Пастаўскую па-вятовую школу, потым Віленскі універсі-тэт. Ва універсітэце быў членам тайнага студэнцкага таварыства філаматаў, пазнаё-міўся i пасябраваў з А.Міцкевічам. 3 1828 ад'юнкт універсітэта. Працуючы ва універ-сітэцкай бібліятэцы, склаў каталог нуміз-матычнай калекцыі, зрабіў апісанні біблія-тэк Я.Снядэцкага i В.Герберскага. 3 1829 упершыню ва універсітэцкай практыцы чытаў курс агульнай бібліяграфіі (пад тэр-мінам «бібліяграфія» меў на ўвазе комплекс навук пра кнігу).
Jlim.: Kłossowska M. Aleksander Wiktor Bohatkiewicz // Studia o Książce. Wrocław etc, 1971. T. 2.
Адам Ягоравіч (20.3.1862—16.4.1940)
Беларускі фалькларыст, этнограф i мо-вазнавец, удзельнік рэвалюцыйнага руху; бацька паэта М.Багдановіча. Нарадзіўся ў г.п. Халопенічы Крупскага р-на ў сям'і былых прыгонных сялян. Пасля сканчэння Халопеніцкай школы на працягу 2 гадоў працаваў памочнікам настаўніка. Доступ у школьную бібліятэку спрыяў пашырэнню яго самаадукацыі i вызначэнню будучай дзейнасці, a кнігі памаглі фарміраванню яго светапогляду. Першай жа школай, што
абудзіла пачуцці i фантазіі, развіла ціка-васць i адкрыла ў зразумелай для яго форме мноства жыццёвых звестак i маральных разуменняў, была бабуліна хата. Бабуля была таленавітай апавядальніцай i казачні-цай, ведала шмат казак i легенд, змест i сэнс якіх значна паўплываў на мастацкі густ, творчыя інтарэсы і жыццёвую пазі-цыю будучага асветніка. «Пагібель герояў у барацьбе гэта яшчэ не канец, ...сусветнае жыццё павінна мець свае карэктывы, свае папраўкі i аднаўленне парушанай раўнавагі як вынікаў шаленства, злосйі i растаптанай справядлівасці, бо інакш жыццё не мела б сэнсу, а гэта недапушчальна па той прычы-не, што ў нас саміх ёсць сэнс» (3 успамінаў // Полымя. 1962. №3. С. 162).
Нейкі час Б. працаваў у кандытарскай, стаў майстрам гэтай справы. Але яму хаце-лася працягваць вучобу, i ўвосень 1879 ён паступіў у Нясвіжскую настаўніцкую семі-нарыю. У час вучобы Б. арганізаваў гурток самаадукацыі, у які ўвайшлі найбольш здольныя i актыўныя семінарысты. Гурт-коўцы даставалі i чыталі забароненыя да выдачы з бібліятэкі кнігі, абмяркоўвалі прачытанае. Выхадзец з глыбінь сялянскіх мае, жыццё якога самым цесным i непас-рэдным чынам было звязана з народам, Б. адразу быў падрыхтаваны да рэвалю-цыйнай дзейнасці. Вялікі ўплыў на яго ме-лі паэзія М.А.Някрасава, творы I.С.Тургенева, працы М.А.Дабралюбава, М.Г.Чар-нышэўскага i А.І.Герцэна. Знаёмства ў родных Халопенічах з нарадавольцам А.І.Хлябцэвічам скончылася тым, што яму наладзілі сустрэчу з кіруючай групай мін-
скіх нарадавольцаў. I хоць Б. не падзяляў погляду партыі «Народная воля», што мэта апраўдвае ўсялякія сродкі (гал. чынам тэ-рор), ён вырашыў прымкнуць да гэтага ру-ху. Год заканчэння семінарыі (1882) стаў для Б. годам пачатку актыўнай палітычнай дзейнасці. Атрымаўшы прызначэнне ў сельскую школу ў Ігуменскім павеце, ён па заданні арганізацыі вёў рэвалюцыйную прапаганду сярод настаўнікаў i сялян. У 1885 Б. перавялі на пасаду загадчыка Мін-скага гарадскога пачатковага вучылішча. У Мінску ён вёў рэвалюцыйную прапаганду сярод вучнёўскай моладзі, настаўнікаў, вайскоўцаў, быў сувязным звяном паміж кіраўніцтвам арганізацыі нарадаволшаў i рэвалюцыйнымі групамі. Цяжкая праца ў гарадскім i рамесным вучылішчах, рэгуляр-ныя заняткі ў рэвалюцыйных гуртках па-дарвалі здароўе Б. Па рэкамендацыі ўрачоў ён пакінуў школьныя заняткі i падаўся на службу ў Сялянскі зямельны банк у Гродне (1892), але не пакінуў ні педагагічнай, ні навуковай дзейнасці. ІДяжка ўявіць сабе тую галіну ведаў, якой бы не займаўся Б. Яшчэ ў семінарыі ён збіраў i запісваў народныя казкі, легенды, песні i перадаваў гэтыя запісы П.В.Шэйну, які частку з ix вы-карыстаў у сваім зборніку. Б. вывучаў фальклор i захапляўся этнаграфіяй. У збор-ніках Акадэміі навук i інш. выданнях, пе-рыядычным друку таго часу былі апубліка-ваны яго навуковыя артыкулы i матэрыялы па беларускім фальклоры i этнаграфіі, на-таткі пра народную адукацыю, зямельную справу, археалогію, рэцэнзіі на навінкі ай-чыннай i зарубежнай мастацкай л-ры, пе-раклады з польскай i французскай моў, арыгінальныя мастацкія творы. Асобным выданнем выйшлі яго кнігі «Пра паншчы-ну» (1894), «Перажыткі старажытнага света-сузірання ў беларусаў» (1895). Працы Б. па этнаграфіі былі высока ацэнены буйнымі спецыялістамі.
У 1896 Б. пераведзены ў Ніжні Ноўга-рад, дзе працягваў службу ў Сялянскім зя-мельным банку. Тут ён пазнаёміўся i блізка сышоўся з Максімам Горкім. Гэта дружба станоўча паўплывала на ўзаемнае развіццё ix светапоглядаў i кірункаў грамадскай дзейнасці.
Сімпатыі Б. да еялянства выклікалі не-задавальненне мясцовага дваранства. Б. быў абвінавачаны ў прыналежнасці да крайніх левых i падбухторванні сялян суп-раць памешчыкаў. Пасля працяглага след-
ства Б. пераведзены ў Яраслаўль, дзе i пра-жыў да самай смерці. Да апошніх дзён ён не выпускаў з рук пяра, быў нястомным працаўніком.
Сваімі багатымі ведамі ён, паводле ўлас-нага прызнання, быў абавязаны кнізе i настойлівай працы. Ён працаваў над кніга-мі няспынна ўсё жыццё, пры любых умо-вах, працаваў i вучыўся, a адначасова i ву-чыў іншых. Шматлікія працы Б. на самыя розныя тэмы, значная частка з якіх заста-лася ў рукапісах, сведчаць пра вялікую эру-дыцыю аўтара. Асаблівае месца ў спадчыне Б. займаюць яго аўтабіяграфічныя ўспамі-ны i ўспаміны пра сына Максіма — класі-ка беларускай літаратуры. Рукапісы Б. збе-рагаюцца ў Інстытуце літаратуры Нац. АН Беларусі.
Те: Страницы из жизни Максима Горького... Мн., 1965; Язык земли. Ярославль, 1966.
Літ:. П ш и р к о в Ю.С. А.Е.Богданович. Мн., 1966; Б а ч ы л а А. Дарогамі Максіма Баг-
дановіча. 2 выд. Мн., 1983. Г.А.Маслыка.