Палітычная партыя: паняцце, тыпы і роля ў механізме палітычнай улады
Лекцыя 8. Палітычныя партыі і грамадскія арганізацыі
1. Палітычная партыя: паняцце, тыпы і роля ў механізме палітычнай улады.
2. Сутнасць і тыпы партыйных сістэм. Асаблівасці станаўлення партыйнай сістэмы ў Рэспубліке Беларусь.
3. Грамадскія арганізацыі і грамадскія рухі.
4. Дзейнасць грамадскіх аб'яднанняў нацыянальных супольнасцей Беларусі
Тэрмін "партыя" (ад лац. partio – падзяляю) у перакладзе з лацінскай мовы абазначае частку якой-небудзь буйнай супольнасці. У палітычнай літаратуры сустракаюцца розныя пункты гледжання на пытанне ўзнікнення палітычных партый. Палітычныя партыі і палітычныя сістэмы ўяўляюць з сябе прадукт працяглага гістарычнага развіцця. Можна вылучыць тры этапы ў гісторыі развіцця палітычных партый: арыстакратычная групоўка, палітычны клуб, масавыя партыі. Першая масавая партыя ўзнікла ў 1861 г. – Ліберальнае таварыства рэгістрацыі выбараў у Англіі. У 1902 г. была створана першая партыя Беларусі – Беларуская рэвалюцыйная партыя, пазней БСГ (Беларуская сацыялістычная грамада). Да яе ўтварэння спрычыніліся: В.Іваноўскі, І.Луцкевіч, А.Луцкевіч, А.Бурбіс, К.Кастравіцкі, В.Ластоўскі і інш.
Даследчык Т.Салавей адзначае, што склаліся розныя падыходы да разумення сутнасці палітычных партый. Сярод асноўных вылучае:
- ідэалагічны накірунак, калі партыя разглядаецца як ідэйная супольнасць, саюз ідэйных аднадумцаў, якіх аб'ядноўваюць агульныя погляды, інтарэсы і перакананні;
- арганізацыйны падыход, які падкрэслівае перадусім арганізацыйна-структурны аспект дзейнасці партыі, вылучаюцца наступныя прыкметы партыі: наяўнасць структуры, працяглы тэрмін існавання і г.д.;
- функцыянальны падыход, які прадугледжвае даследаванне палітычных дзеянняў, ролі і задач партый у палітычным механізме, іх удзелу ў падрыхтоўцы і правядзенні выбараў.
Усе гэтыя падыходы да вызначэння партыі адлюстроўваюць значныя для яе жыццядзейнасці моманты. На падставе гэтага найбольш шырока распаўсюджана наступнае паняцце партыі.
Палітычная партыя – гэта арганізаваная група аднадумцаў, якая прадстаўляе інтарэсы часткі народа і ставіць перад сабою мэту іх рэалізацыі шляхам заваёвы дзяржаўнай улады ці ўдзелу ў яе рэалізацыі.
Асноўнымі прыкметамі палітычных партый з'яўляюцца:
а) сувязь з пэўным класам, супольнасцю, групай – наяўнасць сацыяльнай базы;
б) валоданне пэўнай праграмай дзейнасці;
в) наяўнасць арганізацыйнай структуры (сяброўства, субардынацыя органаў, партыйны аппарат і г.д.);
г) устаноўка на дасягненне палітычнай улады і дзеянні па яе практычнаму ўвасабленню.
Спецыфіка партыі як палітычнага інстытута – гэта яўная барацьба за палітычную, дзяржаўную ўладу. Менавіта гэтым палітычная партыя і адрозніваецца ад іншых грамадскіх аб'яднанняў (грамадскіх арганізацый і рухаў), якія таксама актыўна ўдзельнічаюць у палітычным жыцці, але не дамагаюцца прамога кантролю над урадавай уладаю.
Меца і роля партыі ў палітычнай сістэме шмат у чым вызначаецца яе функцыямі. Функцыі адлюстроўваюць асноўныя задачы і накірункі дзейнасці палітычнай партыі, яе прызначэнне ў грамадстве.
Функцыі палітычных партый:
а) прадстаўніцтва сацыяльных інтарэсаў;
б) выпрацоўка праграмных мэтаў;
в) фарміраванне грамадскай думкі, палітычная адукацыя і палітычная сацыялізацыя грамадзян;
г) удзел у барацьбе за ўладу і яе рэалізацыя;
д) падрыхтоўка і вылучэнне кадраў.
У межах гэтых функцый магчыма вылучэнне больш прыватных, канкрэтных задач. Змест, формы і метады ажыццяўлення адных і тых жа функцый могуць адрознівацца ў партый розных тыпаў.
Тып партыі – гэта паняцце, якое адлюстроўвае найбольш істотныя прыкметы пэўнай групы палітычных партый. Палітолаг Т.Салавей называе розныя крытэрыі, якія могуць быць пакладзены ў аснову тыпалогіі: сацыяльная база, ідэалагічны воблік, прынцыпы арганізацыі, метады дзейнасці і інш.
Тыпы палітычных партый:
а) У адносінах да існуючага парадку, зместу мэтаў і задач – рэвалюцыйныя партыі (радыкальныя якасныя пераўтварэнні грамадства), рэфармісцкія (паляпшэнне грамадскага жыцця шляхам рэформ), кансерватыўныя (захаванне ўстойлівых форм грамадскага жыцця), рэакцыйныя партыі (аднаўленне папярэдніх парадкаў і структур).
б) У адпаведнасці з характарам членства, прынцыпамі арганізацыі партыі – кадравыя, масавыя, партыі выбаршчыкаў.
в) Згодна ідэалагічнай накіраванасці – кансерватыўныя, ліберальныя, камуністычныя партыі, якія абапіраюцца на розныя рэлігійныя і нацыянальныя дактрыны.
г) Згодна месца ў сістэме дзяржаўнай улады – правячыя і апазіцыйныя; па ўмовах дзейнасці – легальныя, напаловулегальныя і нелегальныя.
д) Згодна прыярытэту каштоўнасцей – левыя, правыя, цэнтрысцкія, ультралевыя, ультраправыя, экстрэмісцкія.
У левых партый прыярытэты: абшчынны спосаб жыццядзейнасці людзей, грамадская ўласнасць, сацыяльная роўнасць, сацыяльная справядлівасць.
У правых: індывідуалізм, свабода, правы чалавека, бізнес, канкурэнцыя, прыватная ўласнасць.