Фармаванне нацыі ў XIX–пачатку XX ст.
Пэўныя нацыястваральныя працэсы адбываліся і ў беларусаў. Па-водле агульнарасійскага перапісу (1897), насельнiцтва Расii за 37 гадоў вырасла на 52 млн. (з 74 да 126 млн.), а Беларусі – амаль падвоiлася і склала 5 млн. 408 тыс. беларусаў, 3,1 млн. рускiх, палякаў, яўрэяў, украiнцаў, лiтоўцаў, латышоў. Ха-рактэрна, што 73% жыхароў Беларусі назвалі сваёй роднай мовай беларускую.
У сувязі з развіццём рыначных адносін, транспартных камунікацый, пашырэннем адукацыі і іншага адбывалася лексічнае ўзбагачэнне беларускай мовы, яе уніфікацыя, пашырэнне сферы ўжытку. На пачатку ХХ ст. стварыліся ўмовы для фармавання на базе мінска-маладзечанскага дыялекту мовы літаратурнай. Яе заснавальнікамі з’яўляліся інтэлігенты, аб’яднаныя вакол «Нашай нівы».
Да гэтага ж часу сфармавалася такая характэрная рыса нацыі, як менталітэт. На думку прафесара Я. С. Яскевіч, беларусы ўвабралі ў сябе уніяцкую схільнасць да кампрамісаў, героіку каталіцызму, строгую стрыманасць пратэстанцтва, праваслаўны калектывізм (саборнасць). Беларусы набылі такія высокамаральныя якасці, як талерантнасць, працавітасць, гасцін-насць, шчырасць. Ім уласцівы разважлівасць, па-мяркоўнасць, непрыняцце гвалту як сродку дасягнення мэт.
Важнейшыя палітычныя мерапрыемствы царызму, здзейсненыя ў другой палове ХІХ ст. (скасаванне прыгону; аграрная, судовая, ваенная, школьная і іншыя рэформы), а таксама станоўчыя наступствы ўздыму эканомікі (прамы-словы пераварот, прагрэс у сельскай гаспадарцы) паскорылі нацыяствараль-ныя працэсы ў Расійскай імперыі, у тым ліку на Беларусі, дзе пачала фармавацца асобная беларуская нацыя з уласцівым ёй арэалам пражывання і своеасаблівымі мовай, культурай і псіхалагічным складам.
Але глыбокая інтэграванасць эканомікі і культуры Беларусі ў вялікарасійскі арганізм стрымлівала развіццё беларускай самабытнасці і фармаванне нацыянальна арыентаванай эліты. Акрамя таго, па прычыне неспрыяльных абставін (адсутнасць уласных дзяржавы, дзяржаўнай мовы і сістэмы адука-цыі; у асноўным сялянскі склад беларусаў, нешматлікасць нацыянальнай буржуазіі, іх нізкі ўзровень нацыянальнай самасвядомасці; невысокі адукацыйны ўзровень большасці беларусаў, адсутнасць адзінай рэлігіі) гэты працэс, у параўнанні з іншымі народамі, быў больш складаным па часе і выніках. Тым не менш факт узнікнення беларускай нацыі натхніў яе лепшыя сілы на выка-нанне сваёй вызначальнай місіі – барацьбу за нацыянальную дзяржаўнасць.