Устанаўленне фашысцкага акупацыйнага рэжыму.

Захоп Беларусі гітлераўскімі войскамі і ўсталяванне фа­шыс­ц­ка­га акупацыйнага рэжыму. У канцы жніўня 1941 г. пад націскам групы армій «Цэнтр» Заходні фронт адступіў за межы Беларусі. На працяглы час яе насельніцтва тра­пі­ла ва ўмовы нямецка-фашысцкага акупацыйнага рэжыму, які меў на мэце ўсталяванне так званага «новага парадку» праз сістэму па­лі­тыч­ных, ваенных, эканамічных, ідэалагічных і культурных захадаў, скі­ра­ва­ных на ліквідацыю савецкага дзяржаўнага і грамадскага ладу, за­хоп і эксплуатацыю нацыянальных багаццяў, падаўленне народна-выз­ва­лен­чай барацьбы, фізічнае знішчэнне ка­му­ніс­таў і яўрэяў, ідэй-на-прапагандысцкую апрацоўку на­се­ль­ніц­т­ва і г. д.

Практычныя захады па «асваенні» новых зямель утрымліваліся ў ад­мыс­ло­вай праграме «Ост» і выдадзенай 13 сакавіка 1941 г. «Інст- рук­цыі аб асобных абласцях да дырэктывы № 21». 17 ліпеня 1941 г. Мі­ніс­тэр­с­т­ва акупаваных усходніх тэрыторый узначаліў А. Розен-берг. Апорай акупацыйнага рэжыму на Беларусі з’яў­ля­лі­ся 5 кадравых ахоў­ных дывізій. Для барацьбы з партызанамі і вынiшчэння яўрэйска-га насельніцтва прызначаліся ай­н­зац­г­ру­пы. У зоне групы армій «Цэнтр» мясцовым камендатурам падпарадкоўваліся каманды жан-дар­ме­рыі, 8 груп тайнай палявой паліцыі. Агульная колькасць ваенна-па­лі­цэй­с­кіх сіл на Беларусі да­ся­га­ла 160 тыс.

У першую чаргу акупанты прынялі захады па знішчэнні ачагоў суп­ра­ціў­лен­ня. Захопленыя са збро­яй у руках чырвонаармейцы, а так-са­ма палітработнікі, камуністы і яў­рэі расстрэльваліся на месцы. Усе ас­тат­нія зганяліся ў лагеры для ва­ен­на­па­лон­ных.

Пад страхам пакарання смерцю насельніцтву было загадана здаць зброю, бо­еп­ры­па­сы, ваенную маёмасць, а таксама радыёпрыёмнікі, фо­та­а­па­ра­ты, друкаваныя машынкі. У гарадах уводзілася сістэма пра-пус­коў і «ка­мен­дан­ц­кая гадзіна». За замах на жыц­цё германскага сал-да­та або афіцэра падлягалі расстрэлу 50–100 мір­ных жыхароў. Каб тэ-ра­ры­за­ваць насельніцтва, асобных па­ру­ша­ль­ні­каў рэжыму акупанты пуб­ліч­на каралі смерцю. Так, 25 кастрычніка ў Мінску былі павешаны М. Брускіна, К. Трус і В. Шчарбацэвіч за аказанне дапамогі савецкім ра­не­ным салдатам.

БССР як тэрытарыяльна-адміністрацыйная адзінка СССР пераста-ла існаваць. Яе тэрыторыя была падзелена паміж Усходняй Прусіяй, ге­не­ра­ль­ны­мі акругамі «Літва», «Латвія», рэйхскамісарыятам «Украі-на». Вiцебская, Магілёўская, большая частка Гомельскай i ўсходнія ра­ё­ны Мiнскай абласцей увайшлі ў падпарадкаванне камандаванню ар­мей­с­ка­га тылу групы «Цэнтр».

У генеральную акругу «Беларусь» была ўключана чацвёртая част-ка (68 раёнаў) былой БССР з насельніцтвам каля 3,2 млн. чал. Уся яе тэ­ры­то­рыя падзялялася на 10 акруг (гебітаў). Вышэйшым акупацый-ным органам улады з’яўляўся генеральны ка­мі­са­ры­ят Беларусі, які ўзна­ча­ль­ваў гаўляйтэр В. фон Кубэ. Яму падпарадкоўваліся акруговыя,
га­рад­с­кія, раённыя камісарыяты. Пасля ліквідацыі Кубэ, з 23 верас­ня 1943 г. абавязкі гаўляйтэра выконваў генерал К. фон Готберг.

Адной з найважнейшых мэт усталявання акупацыйнай ад­мі­ніс­т­ра­цыі з’яўлялася максімальнае выкарыстанне людскіх і матэрыяльных рэ­сур­саў захопленых краін інтарэсам рэйха. З гэтай нагоды яшчэ да вай­ны былі распрацаваны «Дырэктывы па кiраваннi эканомiкай у акупа­ва­ных усходнiх абласцях» і план «Ольдэнбург» і інш. З гэтай на­го­ды ўсе эканамічныя (прадпрыемствы, рэсурсы, сы­ра­ві­на) і культур­ныя (музеі, галерэі, бібліятэкі) каштоўнасці аб­вяш­ча­лі­ся дзяржаўнай уласнасцю і падлягалі адпраўцы ў Германію.

Пасля за­га­ду А. Розенберга ад 5 лістапада 1941 г. аб рэгістрацыі пра­цаз­до­ль­на­га на­се­ль­ніц­т­ва ва ўзросце ад 14 да 65 гадоў на адмысло-вых біржах сталі на ўлік каля 650 тыс. жыхароў Беларусі.

Падлягалі аднаўленню тыя прадпрыемствы, якія спрыялі ўма­ца­ван­ню ваенна-эканамічнага патэнцыялу Германіі. Такім чынам, у га­ра­жах СНК БССР быў наладжаны рамонт нямецкіх гармат і зенітак. На баб­руй­с­кім механічным заводзе – выраб печак і калёсных восей. На бы­ры­саў­с­кай фабрыцы піяніна – калёсы для падвод. На мінскай швей­най фабрыцы – выпуск парашутаў і г. д. Тыя, хто працаваў, мог разлічваць на прадуктовую картку і за­ра­бо­тную плату ў аку­па­цый­ных марках. Спроба ўхілення ад працы або сабатажу пагражала зня­во­лен­нем у турме або канцлагерам.

У раёне ваенных дзеянняў акупанты зганялі мясцовае на­се­ль­ніц­т­ва для будаўніцтва камунікацый, размініравання мясцовасці, высечкі ле­су ўздоўж чыгунак. Жорсткай працоўнай эксплуатацыі падверглася яў­рэй­с­кае на­се­ль­ніц­т­ва Беларусі да поўнага яго знішчэння ў гета і кан­ц­ла­ге­рах. З цягам часу пачаліся аблавы з мэтай вывазу людзей на пра­цу ў Гер­ма­нію. Усяго за час вайны былі вывезены каля 380 000 чал., так зва­ных «остарбайтэраў».

Каб наладзіць сялянскія се­ль­с­ка­гас­па­дар­чыя пастаўкі рэйху, аку-пан­ты спрабавалі здзейсніць «Новы па­ра­дак землекарыстання» і ін-шыя рэформы, але яны не прынеслі плёну. Та­му асноўным сродкам ат­ры­ман­ня прадуктаў харчавання, сыравіны і фу­ра­жу з’яўляўся збор па­дат­каў, рэквізіцыі і звычайнае рабаўніцтва.

У выніку акупанты разрабавалi 10 тыс. калгасаў, 92 саўгасы, 316 МТС, сот­ні прадпрыемстваў, вывезлi 90% cтанкоў, 96% энер­ге­тычных ма­гут­нас­цей, больш за 9 тыс. трактараў i лакаматываў, 18,5 тыс. аўта­ма­бі­ляў,
1100 камбайнаў, 2,8 млн. галоў буйнарагатай і 5,7 млн. іншай жы­вё­лы,
1,6 млн. т збожжа, 3 млн. т бульбы i гародніны. Было вы­се­ча­на 104 тыс. га лесу, вывезена 7 млн. м³ драўнiны, 500 тыс. м³ пiла­ма­тэ­ры­я­лаў.

У планах акупантаў па ўсталяванні і ўмацаванні свайго рэжыму пэў­ны разлік ставіўся на ідэйную апрацоўку мясцовага насельніцтва. Яе ідэ­а­ла­гіч­най асновай з’яўляўся антыкамунізм і антысаветызм. Шы­ро­ка аб­вяс­ц­i­ў­шы мэтай свайго нападу на СССР знiшчэнне так званага «жыда-ба­ль­шав­i­з­му», фашысты адразу ж cкiравалi свае намаганнi на лiк­в­i­да­цыі па­на­ваў­шай ідэалогіі, савецкай дзяр­жаў­насцi, яе сімволікі і г. д. Пры гэ­тым сваіх расісцкіх планаў акупанты не афішавалі, а ў сва­ёй на­цы­я­на­ль­най палітыцы імкнуліся распаліць варожасць паміж бе­ла­ру­са­мі і прад-
с­таў­ні­ка­мі дыяспар. Па загаду В. фон Кубэ ад 10 ве­рас­ня 1941 г. для ўсіх дзя­цей, акрамя яўрэяў, ва ўзросце ад 7 да 14 гадоў уводз­i­ла­ся аба­вяз­ко­вае школьнае навучанне на беларускай мове. З мэ­тай прыцягнення сім­па­тый хрысціянскага насельніцтва аку­пан­та­мі быў дадзе­ны дазвол на ад­наў­лен­не закрытых бальшавікамі храмаў.

Наогул ва ўсіх сродках масавай інфармацыі (радыё, кі­не­ма­тог­раф, прэ­са) пастаянна праводзіліся думкі аб вызваленчай місіі гер­ман­с­кай ар­міі і злачыннасці сталінскага рэжыму, ганаровай працы на ка­рысць Гер­ма­ніі і неабходнасці барацьбы супраць партызанаў.

Для тых, хто не скарыўся акупантам, існаваў багаты арсе­нал гвал-тоў­ных сродкаў, якія не саступалі сярэднявечнай інквізіцыі. У іх ліку – 260 канцэнтрацыйных лагераў. У буйнейшым з іх – «Трасцянцы», што раз­мяш­чаў­ся каля Мінска, загінулі 205 600 чал. Лагер на станцыі «Бронная Гара» ў Брэсцкай вобласці стаў месцам пагібелі каля 50 тыс. вязняў. Практычна не засталося жывых ад соцень тысяч савец-кіх сал­дат, якія трапілі у палон летам 1941 г. Помнікам усім ім заста- ец­ца ме­ма­ры­ял у Масюкоўшчыне.

Характэрнай рысай фашысцкага акупацыйнага рэжыму ў СССР, асаб­лі­ва на Беларусі, стала яго скіраванасць на поўнае эканамічнае аб­ра­ба­ван­не, маральна-псіхалагічнае прыніжэнне і фізічнае знішчэнне яў­рэ­яў. Ужо летам 1941 г. адбыліся іх масавыя растрэлы ў мястэчках і не­вя­лі­кіх гарадах. У абласных і некаторых раённых цэнтрах яўрэі зга­ня­лі­ся нацыстамі ў ізаляваныя ад іншага насельніцтва месцы пра­жы­ван­ня – гета з мэтай іх паступовага знішчэння. Першыя масавыя за­бой­с­т­вы ў Мінскім гета пачаліся 7 лістапада 1941 г. У 1943 г. усе гета на Беларусі былі знішчаны разам з жыхарамі.

Не пазбегла генацыду і славянскае насельніцтва. Ужо ў лiпенi – жнiўнi 1941 г. фашысцкія ахоўныя часцi здзейснiлi карныя экспедыцыi суп­раць пар­ты­зан у раёне Белавежскай пушчы, на Лепельшчыне i ў ра­ё­не Iвацэвiч. З лістапада 1942 па сакавік 1943 г. было праведзена
11 буй­ных экспедыцый як супраць партызан, так і мірнага насельніц-тва. Асаб­лі­вай жорсткасцю вызначаўся карніцкі атрад на чале з маёрам О. Дыр­ле­ван­ге­рам, на сумленні якога спаленая 22 сакавіка 1943 г. ра­зам з жы­ха­ра­мі вёска Хатынь. Карнікі экспедыцыі «Котбус», здзейсне­най у ра­ё­не Лепеля – Бягомля – Плешчаніц, забілі 3616 партызан, чле­наў іх се­м­’­яў і ад­на­вяс­коў­цаў, а таксама захапілі ў палон для адпраў­кі ў Гер­ма­нію 2812 чал. У 1943–1944 гг. напярэдадні свайго адступ­лен­ня з Бе­ла­ру­сі аку­пан­ты праводзілі тактыку «выпаленай зямлі». Так, на Бе­ла­ру­сі 628 вёсак былі знішчаны з жыхарамі. Былі вёскі, якія спа­ль­ва­лі­ся па не­ка­ль­кі ра­зоў. А за ўвесь час вайны на Беларусі былі зніш­ча­ны каля 1400 тыс. мірных жыхароў.

Дзейнасць калабарацыяністаў. Спрадвек бывала, што ў краіне, акупаванай іншаземнымі за­ва­ёў­ні­ка­мі, з’яўляліся людзі, якія свядома і добраахвотна ішлі да іх на слу-жбу. У юрыдычнай і гістарычнай літаратуры за імі за­ма­ца­ва­ла­ся назва «калабарацыяністы» (або «калабаранты»).

Беларускі калабарацыянізм быў сацыяльна і ідэйна не­ад­на­род­ным. Бо­ль­шасць яго прадстаўнікоў паходзілі з дзеячаў БНР, якія апы­ну­лі­ся ў эміг­ра­цыі з 1920-х гг. і ўслед за нямецкімі акупантамі вяр­ну­лі­ся на радзі­му. Другую групу склалі людзі, якія бы­лі зацятымі ворага­мі ба­ль­ша­віз­му, пацярпелі ад калектывізацыі або тра­пі­лі пад рэпрэсіі і г. д. На­рэш­це, да супрацоўніцтва з акупантамі схі­лі­лі­ся асобы, якія пад­да­лі­ся ўздзе­ян­ню іх прапаганды і свядома спры­я­лі ўмацаванню аку­па­цый­на­га рэжыму. У іх ліку створаная ў кастрычніку 1941 г. з санкцыі гаў­ляй­тэ­ра В. фон Кубэ ў Мінску Беларуская народная са­ма­по­мач (БНС), якая ставіла на мэ­це дапамогу беларусам, пацярпелым ад вайны, ба­ль­ша-
­ві­ц­ка­га і по­ль­с­ка­га праследавання, а таксама раз­віц­цё беларускай ку­ль­ту­ры. Цэнтральны са­вет («цэнтраль») гэтай ар­га­ні­за­цыі складаўся з 10 чал. на чале з І. Ермачэнкам – буйнейшым дзе­я­чам эміграцыйнага ўра­да БНР. З цягам часу ва ўсіх 10 акругах Бе­ла­ру­сі ўзніклі аддзелы БНС, пад­кан­т­ро­ль­ныя акупантам.

29 чэрвеня 1942 г. В. фон Кубэ выказаў зацікаўленасць у просьбе «цэнтралі» аб фармаванні нацыянальных узброеных сіл, у тым ліку для барацьбы з партызанамі, і даў згоду на заснаванне Беларускага кор­пу­са самааховы. Ён пагадзіўся і з тым, каб камандныя пасады ў БСА займалi бе­ла­ру­сы, падрыхтоўка вялася на беларускай мове, ка­ман­ды аддавалiся па-беларуску і г. д. Але начальнік па­лі­цыі, СС і
СД Цэнер настаяў, каб акрамя камандзiра-беларуса ў пад­раз­дзя­лен­ні меў­ся яшчэ i шэф-немец. Надалей немцам здаліся больш надзейнымі бе­ла­рус­кія паліцэйскія ба­та­ль­ё­ны. Таму ў жніўні 1942 г. у іх стан былі пе­ра­ведзе­ны ўсе «стральцы», а штаб БСА быў распушчаны.

Большую самастойнасць мела рэарганізаваная Галоўная Рада БНС у пытаннях, звязаных з адукацыяй і сацыяльнай сферай. 13 яе ад­дзе­лаў – палітычны, адміністрацыйны, вайсковы, школьны і іншыя – скла­да­лі аснову будучага дзяржаўнага апарату Беларусі. Удзельнікі з’езда ак­ру­го­вых кіраўнікоў БНС, які адбыўся ў са­ка­ві­ку 1943 г., звярнуліся да В. фон Кубэ з мемарандумам з просьбай аб прадстаўленні Беларусі аў­та­но­міі, беларускага ўрада і бе­ла­рус­ка­га войска. Але патрабавальны тон дакумента не задаволіў гаўляйтэра Бе­ла­ру­сі, таму лідэр БНС І. Ер-ма­чэн­ка быў адхілены ад пасады, а яго мес­ца заняў больш памяркоў-ны дзеяч – прафесар В. Іваноўскі.

Неўзабаве БНС была перайменавана ў Беларускую самапомач. Яе дзей­насць была абмежавана 2 накiрункамi – аховай здароўя i матэры-яль­най дапамогай насельніцтву. 27 чэрвеня 1943 г. на з’ездзе прад-стаў­н­i­коў «беларускай грамадскасцi» з удзелам нямецкага каманда-ван­ня на чале з В. фон Ку­бэ было абвешчана аб стварэннi пастаянна­га дарадчага органа – Рады да­ве­ру з 16 чал. на чале з бургамістрам
Мін­с­ка В. Іваноўскім. Акрамя ак­ру­го­вых прадстаўнікоў, у яе ўвайшлі: Ю. Сабалеўскі – ад Бе­ла­рус­кай самапомачы, К. Рабушка – ад прафса-юзаў, а таксама М. Ганько і Н. Абрамава – ад створанай 22 чэрвеня 1943 г. ар­га­ні­за­цыі Саюза беларускай моладзі (СБМ).

Пераемнiк забiтага Кубэ – генерал палiцыi і войск СС К. фон Гот­берг 21 снежня 1943 г. санкцыянаваў стварэнне Беларускай Цэн­т­ра­ль­най Рады з 15 чал. як дапаможнага дарадчага органа пры камісарыяце на чале з прэзідэнтам Р. Астроўскім. Новая крэатура пазіцыянавала ся­бе прадстаўнiцтвам беларускага народа, а яе асноўнай задачай абвя-
ш­ча­ла­ся барацьба з бальшавізмам.

У выніку інтарэсы дзеячаў БЦР сыходзіліся: перад імі ўзнікала пер­с­пек­ты­ва ўтварэння бе­ла­рус­кай дзяржаўнасці пад германскім пратэк­та­ра­там, а іх гаспадары маглі раз­ліч­ваць на актывізацыю беларус­ка­га на­се­ль­ніц­т­ва ў барацьбе з пар­ты­за­на­мі і задавальненні экана­міч­нах ін­та­рэ­саў рэйха. Так, у сувязі з узрастаннем партызанскай вайны аку­пан­ты
ад­чу­ва­лі патрэбу ў фармаванні дадатковых сіл, пры­му­со­ва ма­бі­лі­за­ва­ных імі ў канцы 1943 г. – пачатку 1944 г. 5 тыс. бе­ла­рус­кіх жаўнераў, яў­на не хапала. Такім чынам, інтарэсы ка­ла­ба­ран­таў, якія марылі аб на­цы­я­на­ль­ным войску, і мэты немцаў ізноў сы­ходзі­лі­ся. У выніку 6 са­ка­ві­ка 1944 г. з дазволу К. фон Готберга прэ­зі­дэнт Р. Ас­т­роўскi падпiсаў за­гад аб стварэнні Беларускай Краёвай Аба­ро­ны «для канчатковай лік­ві­да­цыі бальшавіцкіх бандытаў» і «абароны Ба­ць­каў­ш­чы­ны».

З гэтай нагоды з 7 сакавіка абвяшчалася мабілізацыя былых афі­цэ­раў, падафіцэраў, а таксама ўсіх мужчын 1908–1917 і 1921–1924 гг. на­рад­жэн­ня. Таму ўсім, хто мусіў ухіліцца ад яе, паг­ра­жаў надзвычайны суд і пакаранне смерцю. Правядзенне ма­бі­лі­за­цыі ўскладалася на
Галоў­нае ўпраўленне БКА на ча­ле з маёрам Ф. Кушалем. У выніку на пры­зыў­ныя пункты з’явіліся каля 40 тыс. чал. Па прычыне не­да­хо­пу зброі і аб­мун­дзі­ра­ван­ня ў БКА здолелі прыняць каля 25 тыс., з якіх было сфар­ма­ва­на 39 пяхотных і 6 сапёрных батальёнаў. Большасць іх, атры­маў­шы зброю, пераходзілі да народных мсціў­цаў.

У час, калі поўным ходам ішло наступленне Чыр­во­най Арміі, 27 чэрвеня ў Мінску пад старшынствам Р. Астроўскага распачаў пра-цу II Усебеларускі кан­г­рэс з удзелам 1039 дэлегатаў ад беларускіх згур­та­ван­няў і акупацыйнай адміністрацыі. Яго ўдзельнікі ў сваёй рэ-за­лю­цыі, па-першае, пацвердзілі дзейснасць ІІІ Устаўной граматы ад 25 сакавіка 1918 г.; па-дру­гое, выказаліся супраць БССР як формы бе-ла­рус­кай дзяржаўнасці; па-трэ­цяе, абавязаліся абвясціць усім народам све­ту аб тым, што «голас Масквы і СССР у беларускіх справах не мае ні­я­кай праўнай сілы»; па-чац­вёр­тае, назвалі БЦР на чале з прэзідэнтам Р. Астроўскім «адзіным праў­ным прадстаўніком Беларускага народа і яго­на­га краю». Але для таго, каб рэалізаваць пастанову кангрэса, ні ў яго арганізатараў, ні ў ідэйных натхніцеляў не было сіл. Ужо 30 чэрве-ня лiдэры БКА збеглi ў Польшчу, затым у Германiю. Фашысты выка-за­лі зацікаўленасць у БЦР як арганізацыі, здольнай ства­рыць пра­гер­манскія ўзброеныя фармаванні, павесці агітацыю і пра­па­ган­ду ся­род беларусаў. З гэтай нагоды ў кастрычніку 1944 г. вайсковы аддзел БЦР быў рэарганiзаваны ў Галоўнае ўпраўленне вайсковых спраў (ГУВС) на чале з генералам К. Езавiтавым. У адпаведнасці з загадам Г. Гім­ле­ра, 25 студзеня 1945 г. ГУВС стварыў I грэнадзёрскую бры­га­ду СС «Бе­ларусь». Але напрыканцы вайны, пакінуўшы акопы, яна зда­ла­ся ў па­лон аме­ры­кан­цам.

Такім чынам, калабаранты не дасягнулі сваіх мэт. Тыя з іх, хто спра­ба­ваў з дапамогай акупантаў дамагчыся беларускай дзяржаўнасці, не знайшлі трывалай народнай падтрымкі. Наадварот, рабочыя, ся­ля­не, інтэлігенцыя выступілі ў падтрымку савецкага ладу, ідэй Леніна і Ста­лі­на, дапамагалі партызанам, падпольшчыкам і Чырвонай Арміі ў выз­ва­лен­ні БССР.