Пачатак Вялікай Айчыннай вайны. Абарончыя баі на тэрыторыі Беларусі.

1. Напад фашысцкай Германіі на СССР.Пасля капітуляцыі Францыі 18 снежня 1940 г. А. Гітлер падпісаў дырэктыву № 21, больш вя­до­мую як план «Барбароса», якая дала пачатак перадыслакацыі сіл вермахта да за-ходніх меж СССР. Да ліку саюзнікаў Германіі далучыліся Венгрыя, Румынія, Славакія, Балгарыя, Фінляндыя і Іспанія. Вы­са­ка­раз­ві­ты германскі ваенны патэнцыял узмацніўся за кошт эканомік пад­па­рад­ка­ва­ных краін. Так, толькі заводы Чэхаславакіі паставілі А. Гіт­ле­ру пя­тую частку яго танкаў. Акрамя таго, на ўзбраенне вермахта пайшлі тра­феі разгромленых французскіх і іншых дывізій.

Усяго супраць Савецкага Саюза Германія выставіла 80% сваіх войск – 190 дывізій у колькасці 5,5 млн. чал., 47 тыс. гармат і мі­на­мё­таў, 4,5 тыс. танкаў, 5 тыс. самалётаў. Напярэдадні наступлення гэтыя войскi бы­лі сканцэнтраваны ў 3 армейскiх групоўках. Першая з іх – «Поўнач» (камандуючы фельдмаршал В. фон Лееб) мела задачай раз­г­ром Чыр­во­най Ар­міі ў Прыбалтыцы і захоп Ленінграда. Другая – гру­па армій «Цэнтр» (камандуючы фельдмаршал Ф. фон Бок) павінна бы­ла нанесцi ас­ноў­ны ўдар на поўнач ад Палескiх балот уздоўж дарогi Брэст – Мiнcк – Масква, знi­ш­чыць часці Чырвонай Арміі i захапіць ста­лі­цу СССР. Трэ­цяя – група ар­мій «Поўдзень» (камандуючы фе­ль­д­мар­шал К. фон Рун­д­ш­тэдт») скі­роў­ва­ла­ся на разгром Чырвонай Арміі на Украіне і захоп Кі­е­ва. Па плану «Барбароса» ўсе тры групы павінны былі выканаць пас­таў­ле­ныя задачы і вый­с­ці на лінію Архангельск – Волга – Ас­т­ра­хань. Ма­лан­ка­вая вайна («бліцкрыг») павінна была заняць не больш за 10 тыд­няў.

22 чэрвеня 1941 г. у 3 з паловай – 4 гадз раніцы пасля ар­ты­ле-
рый­с­ка­га абстрэлу і налёту авіяцыі нямецкія войскі на ўсім працягу мяжы з СССР уварваліся на яго тэрыторыю. Асноўнай прычынай вайны з’яўлялася імкненне А. Гіт­ле­ра да знішчэння СССР з мэтай прысваення яго на­цы­я­на­ль­ных багаццяў і каланізацыі абшараў; ліквідацыі камуністаў, ка­мі­са­раў, савецкіх ра­бот­ні­каў, прадстаўнікоў «непаўнавартых рас»; пе­рат­ва­рэн­ня ў рабоў ас­тат­ня­га насельніцтва.

Група армій «Цэнтр» уварвалася на Беларусь сіламі 635 тыс. з бая­вым вопытам сал­дат і афіцэраў, 10 763 гармат і мінамётаў, звыш за 810 танкаў і самаходак, 1194 самалётаў. Ім процістаялі 3, 10, 4-я ар­міі За­ход­няй Асобай ваеннай акругі (ЗАВА) у складзе 673 тыс. салдат і афі­цэ­раў, звыш за 14 тыс. гармат і мінамётаў, 2189 (у тым ліку 383 но­вых) танкаў, 1549 самалётаў, а таксама Пін­с­кая ваенная флатылія.

На «Беластоцкім выступе», які выгадна ўкліньваўся ў германскую тэрыторыю, былі размешча­ны буйныя вайсковыя сілы. Нягледзячы на пэўную колькасную перавагу сіл ЗА­ВА над гру­пай армій «Цэнтр», фельд-маршал Ф. фон Бок пачаў наступ­лен­не ў нап­рам­ках Сувалкі – Вільнюс – Мінск і Брэст – Баранавічы – Мінск з мэтай ак­ру­жэн­ня савецкіх войск.

Першымі ўдар агрэсара ўзялі на сябе 11 беларускіх пагранатрадаў у складзе 19 519 пагранічнікаў і абаронцаў нешматлікіх агнявых кро­пак «лініі Молатава». Так, у раёне Гродна 3-я пагранзастава пад ка­ман­да­ван­нем лейтэнанта В. Усава 8 гадз стрымлівала ворага. Паг­ра­ніч­ні­кі 1-й заставы на чале з малодшым лейтэнантам А. Сівачовым за 11 гадз баёў нанеслі адчувальны ўрон гітлераўцам каля в. Га­ла­вен­чы­цы. Пагранічнікі 4-й заставы на чале з лейтэнантам Ф. Кірычэнка ад­бі­лі 5 варожых атак пад в. Драгунь. Амаль усе яны загінулі, але прысягі не парушылі і не адступілі.

Гераічнае супраціўленне ворагу аказаў 4-тысячны гарнізон Брэс­ц­кай крэпасці на чале з капітанам І. Зубачовым і палкавым камісарам Я. Фа­мі­ным. Абаронай Усходняга форту камандаваў маёр П. Гаўрылаў. За­ход­нюю частку крэпасці абаранялі пагранічнікі на чале з лей­тэ­нан­там А. Кіжаватавым, Цярэспальскую вежу – лейтэнант А. Наганаў з гру­пай байцоў. Пом­ні­кам мужнасці і гераізму абаронцаў застаўся над­піс «Я паміраю, але не здаюся. Бывай, Радзіма. 20.VІІ.41 г.».

Вялікі ўрон злучэнням ЗАВА, перайменаванай у Заходні фронт, быў нанесены сіламі 2-га паветранага флоту на чале з фе­ль­д­мар­ша­лам А. Кесельрынгам. Толькі 22 чэрвеня фашыстамі было зніш­ча­на 738 нашых самалётаў, з якіх 528 – на зямлі. Савецкія лётчыкі, якім уда­ло­ся падняць свае самалёты ў паветра, у першы дзень вайны збі­лі 143 варо­жых бамбар-дзіроўшчыкаў і знішчальнікаў, у тым ліку 15 – метадам та­ра­на. Не шкадуючы жыцця, такія подзвігі здзейснілі Дз. Ко­ка­раў, А. Данілаў, С. Гудзімаў, П. Рабцаў і інш. З адзіным жа­дан­нем нанесці як мага большы ўрон фашыстам дзейнічаў 26 чэрвеня пад Ра­даш­ко­ві­ча­мі лётны экіпаж на чале з капітанам М. Гастэла, які на­кі­ра­ваў пад­бі­ты бамбардзіроўшчык на калону немецкай тэхнікі.

Толькі 25 чэр-ве­ня Стаўка загадала генералу Дз. Паў­ла­ву тэрмінова адвесці войскі з бе­лас­тоц­ка­га выступу на «лінію Ста­лі­на», але ўжо было позна, бо яны тра­пі­лі ў акружэнне танкавых армій генералаў Гота і Гудэрыяна.

25 чэрвеня на подступах да Мінска, пад Астрашыцкім гарадком, чыр­во­на­ар­мей­цы 100-й дывізіі генерала І. Русіянава з дапамогай бра­не­бой­ных ружжаў і бутэлек з гаручай сумессю («кактэйль Мо­ла­та­ва») здо­ле­лі спа-ліць да 100 варожых танкаў. Тым не менш 28 чэр­ве­ня фа­шыс­там удалося захапіць Мінск і тым адрэзаць шляхі да ад­с­туп­лен­ня 11 савецкім дывізіям. Захоп Мінска 28 чэрвеня каштаваў пра­ціў­ні­ку стра­та­мі ў 50 тыс. жывой сілы, каля 300 танкаў, звыш 50 самалётаў.

30 чэрвеня генерал Дз. Паўлаў быў вызвалены ад пасады ка­ман­ду­ю­ча­га фронтам і адкліканы ў Маскву. І. Сталін абвінаваціў яго і групу ін­шых генералаў фронту ў «баязліўстве», «развале кіравання вой­с­ка­мі» і г. д., пасля чаго яны былі аддадзены пад суд і расстраляны.

У новы склад Заходняга фронту былі ўключаны 7 армій пад агульным камандаваннем генерала А. Яроменкі, але і яму не ўда­ло­ся палепшыць стано-вішча. З 2 ліпеня камандуючым фронту быў прызначаны маршал С. Ці­ма­шэн­ка. Пры ім быў завершаны першы этап стратэгічнай аба­рон­чай апе­ра­цыі на Беларусі (22 чэрвеня – 9 ліпеня 1941 г.). За гэты час фронт стра­ціў (толькі забітымі, трапіўшымі ў палон і прапаўшымі без вес­т­кі) 341 073 салдат і афіцэраў, 9427 гармат і мінамётаў, не менш за 4799 тан­каў і 1797 самалётаў.

Другі этап звязаны з разгортваннем і ўвядзеннем у дзеянне друго­га эша­ло­на абароны. Менавіта тут, на Беларусі, бліцкрыг пачаў даваць
збоі. У раёне Лепель – Сянно адбылася буйнейшая танкавая бітва 1941 г. з удзе­лам 1500 машын. 14 ліпеня ў раёне Ор­шы ўступіла ў бой пер­шая ба­та­рэя рэактыўных мінамётаў – БМ-13 пад камандаваннем ка­пі­та­на
І. Флё­ра­ва. У выніку прасоўванне праціўніка на ўсход было за­па­во­ле­на.

Неўміручай славай пакрылі сябе абаронцы Магілёва – чыр­во­на­ар­мей­цы 172-й стралковай дывізіі на чале з генералам М. Раманавым і 12-ты­сяч­ны атрад апалчэнцаў на чале з сакратарамі гаркама партыі А. Ма­ро­за­вым і І. Хаўкіным. Кожны дом быў пе­рат­во­ра­ны ў абарончы рубеж. Акружыўшы горад 17 ліпеня, гітлераўцы за­ха­пі­лі яго толькі на дзесяты дзень, пры гэтым страцілі каля 30 тыс. сал­дат і афіцэраў, шмат танкаў і іншай тэхнікі.

Узор гераізму і ваеннага майстэрства прадэманстравала ка­ман­да­ван­не 21-й арміі на чале з генераламі М. Яфрэмавым і В. Гордавым, якая з 12 па 19 жніўня абараняла Гомель ад наступу 25 нямецкіх ды­ві­зій, у тым ліку 2-й танкавай брыгады Г. Гудэрыяна. Поруч з кад­ра­вы­мі бай­ца­мі абарону горада трымалі 6700 апалчэнцаў. То­ль­кі кош­там 80 тыс. за­бі­тых салдат, стра­тай больш за 200 танкаў і 100 са­ма­лё­таў вораг здолеў захапіць горад. Да верасня 1941 г. гру­па «Цэнтр» аку­па­ва­ла тэры­то­рыю БССР, разбіла Чырвоную Ар­мію пад Сма­лен­с­кам і працягва­ла рухацца на Маскву. У выніку ба­я­вых дзе­ян­няў з 22 чэр­ве­ня і па сне­жань 1941 г. Чыр­во­ная Армія стра­ці­ла ка­ля 4470 тыс. сал­дат і афі-цэ­раў, пры гэтым то­ль­кі па­лон­ны­мі 3725 тыс.

Прычыны катастрафічных для Чырвонай Арміі наступстваў лет­не-асенняй кампаніі 1941 г. заключаліся, галоўным чынам, у маніяка­ль­най самаўпэў-ненасці І. Сталіна, яго залішняй даверлівасці А. Гітлеру і спадзяванні на непарушнасць пакту аб ненападзе, ігнараванні раз­вед­дадзе­ных адносна часу нападу гітлераўцаў на СССР і стратэгіч­на­га напрамку іх наступлення. Па-другое, па прычыне ін­с­пі­ра­ва­ных І. Сталіным рэпрэсій каманднага саставу ў Чырвонай Арміі адчуваўся не­да­хоп вопытных кадраў. У астатнім перамогі вермахта былі забяспе­ча­ны ўсім папярэднім хо­дам яго мабілізацыйнай, ідэалагічнай, тэхніч­най пад­рых­тоў­кі да вайны. Гітлераўцам удалося дэзінфармаваць ста­лін­с­кі ўрад ад­нос­на мэт перакідкі сваіх войск да савецкай мяжы, а затым здзей­с­ніць раптоўны напад на сухапутныя, марскія і паветра-ныя сілы Чыр­во­най Арміі. Адным з першых вынікаў іх нападу стала стра­та са­вец­кім камандаваннем рычагоў кіравання сваімі войскамі. Да та­го ж, ва ўмо­вах існавання наступальнай ваеннай дактрыны не кожны ва­е­нна­на­ча­ль­нік мог узяць на сябе адказнасць даць загад да адступлен­ня, таму шмат іх падначаленых або загінулі, або трапілі ў палон.

Мужнасць і гераізм савецкіх байцоў, іх стой­касць у барацьбе за кожную пазіцыю ці населены пункт давалі маг­чы­масць Стаўцы Вярхоўнага Галоўнакамандавання прыступіцца да пераводу краіны на ваенныя рэйкі, адпраўкі папаўненняў на фронт.

Нарэшце самым галоўным вынікам летне-асенняй кампаніі 1941 г. стаў зрыў плана «Барбароса». Пэўную станоўчую ролю ў тым адыг­ра­лі абаронцы Беларусі. Гру­па армій «Цэнтр» страціла тут забітымі і па-раненымі каля 150 тыс. сал­­дат і афіцэраў. Тое, што Чырвоная Армія вытрымала ўдар агрэсара і пра­цягвала ба­я­выя дзеянні, умацоўвала ў савецкіх людзях веру ў непаз­беж­ную яе пе­ра­мо­гу.