Тақырып 7. Бәсеке және монополия

Q – тауарлар мөлшері

P - баға

Тұтынушылар әрбір баға бойынша осы тауардың көбін сатып алғысы келсе, онда d₁-ден d₂–ге ауысады, ал тауарды аз қалау – сұранысты азайтады және сұраныс қисығын солға d₁-денd₃–ке қозғалтады. Сонымен қатар сұраныс қисығының қозғалысы мен сұраныстың өзгеруі бағаның факторының әсерінен де болады. Оларға мыналарды жатқызуға болады:

- тұтынушылар таңдауы;

- сатып алушылар саны;

- сатып алушылар табысы;

- балама тауарлардың бағасы;

- қолайлы жағдайды күту.

Сонымен қатар осы қарастырылған бір фактордың және екінші фактордың әсерінің нәтижесінде сұраныс сезімталдығын анықтау үшін икемдік деген түсінік пайдаланылады. Икемдіктің өлшем бірлігі болып икемдік коффиценті табылады.

Икемдік коффицентін келесі түрде анықтауға болады:

{ К _(и.б.) = Q өсуінің %-ті /P өсуінің %-не }

{К_(и.т.) = сұраныс шамасының өзгеруінің %-і/

/табыс шамасының өзгеруінің %-не }

Ұсыныс – бұл өндірістің сату үшін рынокта ұсынылатын тауарлар мөлшері. Баға неғұрлым жоғары болса, өндірушілер тауарларын рынокқа соғұрлым көп шығарғысы келеді немесе керісінше. Баға мен ұсынып отырған өнімнің мөлшерінің арасындағы тура тәуелділік ұсыныс заңы деп аталады.

S - ұсыныс P

P - баға

Q – мөлшер саны

S₂ S S₁ Q

Негізінен қисығының өзінің қозғалысы мен ұсыныс өзгеруі бағалық емес факторларының әсерінен болады.

Ұсыныс қисығы егер осы тауарға шығын-р тұрақты кезінде рынокта көп өнім ұсынылса, SS -тан S₁S₂-ге жылжиды, ал тауардың ұсынысының азаюы ұсыныс қисығын солға SS -тан S₁S₃-ке қозғалтады.

Бағалық емес факторларға:

- ресурстар бағасы. Яғни, олардың түсуі өндіріс шығындарын азайтады және ұсынысты көбейтеді. Бұл жерде ұсыныс қисығы оңға жылжиды. Ресурстарға бағаның өсуі керісінше әсер етеді.

- технология. Оның жетілуі ресурстарға бағаны түсіреді және 1-пунктте көрсетілгендерге әсер етеді.

- салықтар. Салықтардың көтерілуі өндіріс шығындарын көбейтеді және ұсынысты азайтады. Яғни, ұсыныс қисығы солға жылжиды.

- басқа тауардың бағасы. Олар ұсыныс қисығын қалай болса да жылжыта алады.

4.Икемділік дегеніміз – бір айнымалының екінші айнымалыға жауап ретінде өзгеру дәрежесі. Икемділіктің негізгі көрсеткіші икемділік коэффициенті болып табылады. Икемділік коэффициенті дегеніміз – бір айнымалының пайыздық өзгеруінің екінші айнымалының пайыздық өзгеруін көрсететін сандық көрсеткіш. Икемділіктің екі түрі бар: сұраныс және ұсыныс икемділіктері.

Сұраныс икемділігінің келесідей түрлері бар: сұраныстың баға бойынша икемділігі, қиылысымды бағалық икемділік, табыс бойынша сұраныс икемділігі. Ұсыныс икемділігінің негізгі формасы баға бойынша ұсыныс икемділігі болып табылады.

Ұсыныс көлемінің бағаның өсуіне байланысты өзгеруінің дәрежесі ұсыныс икемділігімен сипатталды. Ол ұсыныс икемділік коэффицентімен өлшенеді.

К = Q салыстырмалы (%) / P салыстырмалы өзгеріс (%).

5. Тұтыну іс-әрекетінің теориясы. Сұранымның негізін адамның тұтыну қабілеттілігі құрайды. Тұтынушының іс-әрекеті оның тұтынуының қалай қолданбауында, материалдық игіліктер мен қызмет көрсету қандай пайда әкелетіндігіне байланысты.

Тауар пайдалылығы – адамдардың қандай да болмасын тұтынысын қанағаттандыру қабілеттілігі.

Тауар пайдалылығы – жалпы және шекті пайдалылық болып жіктеледі.

Жалпы пайдалылық – адамдардың белгілі тауар мен қызмет жасау жиынтық бірлігін тұтынуға қанағаттануы.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1.Сұраным заңы.Сұраным қисығы.Сұранымға ықпал жасаушы факторлар.

2.Ұсыным заңы.Ұсыным қисығы.Ұсынымға ықпал етүші факторлар.

3.Сұраным мен ұсынымның әрекеттестігі. Рынок тепе-теңдігі.

4.Сұраныстың баға бойынша икемділігі.

5.Тұтынушыныц пайдалықты максималдауы туралы кардиналистік жөне ординалистік талдаулар (трактовкалар).

Негізгі әдебиеттер:

1. Экономикалық теория негіздері (оқулық) Алматы, 2004 ж.

2. Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория . Алматы Экономика,2003ж.

3. Шеденов Ө.К. Жалпы экономикалық теория. Ақтөбе, 2004ж.

4.Темірбекова А.Б.,Байжоланова К.С.Экономикалық теория негіздері. Алматы Экономика,2008ж.

5.Осипов М. Экономикалық теория негіздері. -Алматы, 2002

6.Шеденов У.К., Сағындықов Е.Н., Байжомартов У.С., Жұнiсов Б.А., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Проф. Шеденов У.К. редакциясымен. Алматы-Ақтөбе, 2002

Лекцияның мақсаты: Нарықты экономикада бәсекенің маңызы және түрлерін ашып қарастыру.

1. Бәсекенің мәні және мағынасы

2. Бәсекенің түрлері

3. Баға алалаушылығы

1. Нарық механизмінің негізгі элементтерінің бірі- бәсеке.

Бәсеке дегеніміз- тауар өндірушілер арасындағы жоғары пайда табу барысында өз өнімдерін өткізудегі жарысы.

Нарық құрылымының көптүрлілігіне байланысты бәсекенің 2 түрі бар:

а) жетілген бәсеке;

ә) жетілмеген бәсеке.

Бәсекенің бөлінуіне әсер ететін факторлар: фирманың көлемі мен саны, өнім түрлілігі, нарыққа кіріп-шығу шарттары, ақпарат алу мүмкіндігі, бағаға бақылау жасау деңгейі.

Жетілген бәсеке дегеніміз- бірнеше мың сатушылардан құралатын бәсеке. Жетілген бәсекеде фирма рыноктық бағаға әсер ете алмайды. Сатылатын тауарға бағаны рынок белгілейді.

Жетілмеген бәсеке дегеніміз- таза бесекенің кем дегенде бір шарты орындалмайтын бәсеке түрі.

Жетілген жіне жетңлмеген бәсеке арасындағы айырмашылықты келесі кестеден көруге болады:

Бәсеке формалары	Фирмалардың саны мен көлемі	өнім түрлері	Нарыққа ену шарттары	Ақпарат алу мүмкіндіктері
Жетілген	Көптеген кіші фирмалар	Біртекті өнім	Ешқандай қиындық жоқ	Қиындық жоқ
Монополия-лық	Көптеген кіші фирмалар	әртүрлі өнім	Қиындық жоқ	Бірнеше қиындық
Олигополия	Бірнеше ірі фирмалар	Біртекті өнім	Жекелеген қиындықтар бар	Бірнеше шектеулік
монополия	Жалғыз фирма	Ең жоғары сападағы өнім	Кіруге мүмкіндік жоқ	шектеулі

2. Жетілмеген бәсекенің 3 түрі бар:

а) Монополиялық бәсеке- 10-100-ге дейінгі фирмалар арасындағы бәсеке. Олар тауарлардың ішінде қз тауарының артық екеніне көндіргісі келеді. Мұндай бәсекеге киім-кешек, сабын, кір жуатын ұнтақ сататын нарықтар жатады. Бір-біріне ұқсас тауарлар өндіретін, бірақ тұтынушылардың ойы боыынша әртүрлі тауарлар шығаратын фирмалар. Олардың тауарлары бір-бірінен сыртқы көрінісі арқылы ерекшеленеді.

ә) Олигополия – 1-10-ға дейінгі бірнеше ірі фирмалардың арсындағы бәсеке.

Олигополиялық нарыққа кірудің негізгі шарты- капитал деңгейі, жаңа техника және технология өндірісіне бақылау жүргізу. Өндіретін өнім түріне қарай олигополия 2-ге бөлінеді:

1. Таза олигополия- бұл кәсіпорында бірдей стандартты өнім өндіру.

2. Дифференциалды олигополия- бұл 1 бағытта әртүрлі өнім шығаратын фирмалар.

б) Монополия-жалғыз өндіруші фирма. Ол ұлттық экономикадағы жоғары орын алатын ірі корпарацияларды көрсетеді. Монополия болған кезде жалғыз 1 ғана өндіруші болады, ол ұсынылатын тауар көлемін толығымен бақылап отырады. Монополияға кіру үшін келесідей ерекшеліктері блуы керек: а) өнім өндіру масштабы; ә) құқықтық артықшылығы;

б) шығарылған өнімнің басқа тауарлардан ерекше болуының арқасында оған берілетін құқықтар (патент және лицензия);

в) негізгі шикізат түріне меншіктік қатынасы.

3. Қосымша табыс алу мақсатында, монополия, өзінің нарықтық күшін пайдаланып, бірдей тауарларды әртүрлі нарықта әртүрлі бағамен сатады. Әртүрлі бағаларды қолдану баға алалаушылығы деп аталады. Оның 2 түрі бар:

1) сатылатын өнім бірлігі бойынша алалаушылық;

2) тұтынушылар арасындағы алалаушылық.

Баға алалаушылығының пайда болуының 3 шарты бар:

а) фирманың күшті монополиялық күші болуы керек, баға белгілеу мен өндірісті бақылайтын;

ә) тауарды қайта сату болмау керек;

б) нарықты сегменттеуге өндірушінің икемі.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Бәсекенің мәні,мағынасы

2. Жетілген бәсеке

3. Жетілмеген бәсеке

4. Олигополия

5. Дифференциалды олигополия

6. Баға алалаушылығы