Беларусь у час першай сусветнай вайны.
На пачатку ХХ ст. Еўропа ўяўляла сабой нестабільны ў палітычных ад-носінах рэгіён, асабліва пасля таго, як паміж яе буйнейшымі дзяржавамі – Англіяй, Францыяй і Расіяй – з аднаго боку, і Германіяй, Аўстра-Венгрыяй і Італіяй – з другога, былі заключаны ваенна-палітычныя пагадненні. Да бло-каў (адпаведна) Антанты і Траістага саюза ў 1914 г. пэўным чынам далучаліся іншыя, менш уплывовыя краіны. Кожны з блокаў меў уласныя iнтарэсы, звязаныя з усталяваннем гегемоніі на еўрапейскім кантыненце, кантролю над слабаразвiтымi краiнамi і калонiямі.
Падставай для пачатку вайны паслужыла забойства 15 чэрвеня 1914 г. у Сараеве (Боснiя) на-шчадка аўстра-венгерскага трона эрцгерцага Франца-Фердынанда. Ультыматум, прад’яўлены Аўст-ра-Венгрыяй на адрас Сербii, закранаў яе прэстыж i таму быў адхiлены. 17 ліпеня Расiя пачала мабi-лiзацыю, дэманструючы гатоўнасць абаранiць Сербiю. Кайзер Вiльгельм II запатрабаваў ад Мiкалая II спынення мабiлiзацыi i, не дачакаўшыся cтаноўчага адказу, 19 лiпеня 1914 г. аб’явiў вайну Расii, 21 лiпеня – Францыi. 22 ліпеня вайну Германіі аб’явіла Англія, а 10 жнiўня – Японiя. Праз колькі часу ў баявыя аперацыі былі ўцягнуты 33 краiны з 75% насельнiцтва свету (звыш за 1,5 млрд. чал.).
Першымі баявыя дзеяннi пачалі войскі Германiі, якія 20 ліпеня перасеклі тэрыторыю Бельгiі i рушылі на Парыж. Каб ліквідаваць пагрозу захопу французскай сталiцы, па просьбе саюзнікаў дзве рускiя арміі распачалi наступленне ва Усходняй Прусii. Ужо першыя баі выявілі сур’ёзную перавагу праціўніка ва ўзбраенні, тэхнічных сродках, ваенным майстэрстве. У выніку рускія войскі былі цалкам знішчаны. Летам 1915 г. германская армія за-хапіла Царства Польскае і палову беларускіх зямель. Расійская іх частка ўяўляла сабой прыфрантавую зону з насельніцтвам каля 6 млн. чал. У гара-дах і вёсках скапіліся да 500 тыс. бежанцаў без сродкаў існавання. Цэнтрамi iх згуртавання з’яўлялiся камiтэты дапамогi ахвярам вайны, якія будаваліся па нацыянальнай прыкмеце.
У выніку наплыву бежанцаў павялічылася колькасць жахароў Мінска (да 250 тыс.), Вiцебска – (да 120 тыс.), Магiлёва – (да 75 тыс.), Гомеля (да 100 тыс.), Бабруйска (да 50 тыс.) і інш. Тут жа размясціліся прадпрыемствы арганiзацый па абслугоўваннi фронту – Усерасiйскага Земскага Саюза (УЗС), Усерасiйскага Саюза Гарадоў (УСГ), Земска-Гарадскога Саюза (Земгара), Ваенна-прамысловага камiтэта (ВПК).
За час вайны на Беларусi большасць прадпрыемстваў (79 са 134) вырабляла боепрыпасы, абмундзіраванне, абутак і інш. Выраб тавараў народнага спажывання складаў толькі шостую-сёмую частку ад даваеннага ўзроўню. Агульная колькасць рабочых, занятых у прамысловасцi, на абарончых прадпрыемствах, на чыгунцы i г. д., складала каля 270тыс. Недахоп працоўных абумовiў дастаўкутысяч работнiкаў з Сiбiры, Сярэдняй Азii, Далёкага Усходу.
Частыя мабілізацыі негатыўна адбіваліся і на стане сельскай гаспадаркі. Па прычыне недахопу працоўных рук скарачэнне пасяўных плошчаў дасяг-нула ў 1916 г. 15%. Жорсткая харчовая палітыка царскага ўрада прымушала вытворцаў сельскагаспадарчай прадукцыі прадаваць яе рэквізіцыйным служ-бам па нявыгадных «цвёрдых» цэнах. Па прычыне недахопу прадуктаў і гра-шовай інфляцыі іх кошт значна ўзрос і рабіўся недаступным для гарадскіх працоўных.
За час вайны ў расійскую армію былі мабілізаваны каля 13 млн. чал., у тым ліку да 40–50% мужчын беларускіх губерняў. У 1916–1917 г. тут размяшчаліся амаль 2 млн. салдат і афіцэраў Заходняга (галоўнакамандуючы А. Эверт) i асобных армiй Паўночнага (галоўнакамандуючы М. Рузскi) франтоў. Цывіль-ную адмiнiстрацыю ўзначальвалі губернатары (Мiнскай губерні – У. Друцкi-Сакалiнскi, Магiлёўскай – Дз. Яўленскi і Вiцебскай – Б. Хiтраво).
На Беларусі быў усталяваны асобы рэжым кiравання i забеспячэння па-радку жыццядзейнасцi ў адпаведнасцi, у першую чаргу, з iнтарэсамi абароны краiны i баяздольнасцi фронту. Ён выяўляў сябе ў iснаваннi надзвычайных законаў i ў вызначальнай ролi ваенных чыноў перад грамадзянскiмi. Так, у адпаведнасці з цыркулярам «Аб мерах да папярэджання i перапынення фабрычных забастовак» яго парушальнiкi неадкладна звальнялiся i адпраўлялiся на фронт. Дзейнасць прафесiйных саюзаў забаранялася. Законы ваеннага часу прадугледжвалі ўвядзенне працоўнай павiннасцi на карысць фронту, практыку аблаў сярод насельнiцтва з мэтай затрымання дэзерцiраў i тых, хто ўхiляўся ад вайсковай службы; высылку «недабранадзейных» углыб Расii, абмежаванне магчымасцей людзей выбiраць месца жыхарства i працы, збiрацца на сходы, нават перапiсвацца па пошце.
Мясцовыя ўлады ў сваiм iмкненнi забяспечыць адпаведны парадак i дапамогу фронту абапіраліся на дзяржаўную iдэалогiю, якая ўвасобiлася ў лозунгу – «За цара, веру i айчыну». З апорай на яго ў грамадскую свядомасць укаранялася неабходнасць падтрымкi расiйскай армii, якую ўзначальваў сам Імператар, для давядзення вайны да «пе-раможнага канца» i «ганаровага мiру». Iдэяй аб’яднання народа вакол цара ў барацьбе з ворагам была прасякнута ўся ваенная і цывільная прэса. Вайна, што працягвалася, называлася iмi не iнакш, як «Вялiкая Айчынная», або «Другая Айчынная».
Большасць насельнiцтва ўсведамляла неабходнасць вайны. Разам з тым на Беларусi, як i паўсюдна, iснавалi пэўныя антываенныя настроi. Іх носьбітамі з’яўляліся прадстаўнікі левай плыні сацыялістаў, якія выступалі за пара-жэнне Расіі і за ператварэнне вайны з імперыялістычнай у грамадзянскую. Аб нежаданні ваяваць сведчылі ўцёкі салдат з фронту і ўхіленне ваеннаабавя-заных ад прызыву ў армію. Аб тым жа сведчылі падзеі ў Гомелі ў кастрыч-ніку 1916 г., дзе адбылося паўстанне салдат размеркавальнага пункта. У цэлым жа, узброеныя сілы заставаліся дастаткова баяздольнымі. На вясну – лета 1917 г. Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандавання, якая размяшчалася ў Магілёве, распрацавала план наступлення, якое павінна было завяршыцца доўгачаканай перамогай.
Такім чынам, асноўная маса насельніцтва Беларусі адкрыта не выказвала незадавальнення сваім становішчам і цярпліва выконвала грамадзянскія аба-вязкі. Чуткі аб хуткім заканчэнні вайны былі настолькі моцнымі, што дадому сталі вяртацца бежанцы Так, 25 лютага 1917 г. мінскі губернскі земскі сход разглядаў праект аб інвакуацыі 10 000 бежанцаў, а на адрас губернатара па-ступалі тысячы хадайніцтваў аб вяртанні дадому.