ЕФРАСІННЯ РАГВАЛОДАЎНА

(у манастве Еўпраксія; каля 1170—1243)

Асветніца, полацкая князёўна з роду Усяслава Чарадзея, дачка князя Рагвалода Барысавіча, пляменніца Ефрасінні Полац-кай, у гонар якой атрымала свае імя. Уся маладосць Е.Р. праходзіла ў арэоле святас-ці цёткі, што не магло не выхаваць у яе на-божнасці, павагі да старэйшых, дабрыні да людзей. Яна была аддадзена замуж, але хутка заўдавела; другім мужам Е.Р. стаў заўдавелы сын пскоўскага князя Уладзімі-ра — Яраслаў, з якім яна пражыла больш за 20 гадоў. Пасля смерці бацькі Яраслаў Ула-дзіміравіч прэтэндаваў на пскоўскі прастол, але пскавічы не прынялі яго. Гэта прыму-сіла Яраслава шукаць дапамогі ў Рызе, дзе ў яго сярод крыжакоў былі родзічы. Лічаць, што Е.Р. таксама паехала за мужам у Рыгу. Але шэраг фактаў, прыведзеных у царкоў-най літаратуры, абвяргаюць гэтую думку i даюць магчымасць сцвярджаць, што яна была пакінута мужам або засталася ў Пско­ве па сваёй волі, не жадаючы далучацца да ганіцеляў сваіх адзінаверцаў. Усе свае збе-ражэнні i тое, што засталося ў Пскове пас­ля Яраслава, Е.Р. аддала на пабудову веліч-нага храма Іаана Хрысціцеля на рацэ Вялі-кай, а пазней i жаночага манастыра пры ім. Яна перасялілася з багатага церама ў ма-настырскую келлю i чакала мужа. Але Яраслаў пайшоў па шляху здрады; у 1233 ён спрабаваў заваяваць Пскоў з дапамогаю лівонцаў, трапіў у палон, збег з яго i зноў пачаў рыхтавацца да паходу супрань адзіна-верцаў. Тады Е.Р. канчаткова вырашыла пастрыгчыся ў манашкі і стала ігуменняй манастыра. Усяго 2 гады спатрэбілася ёй для таго, каб манастыр праславіўся гэтак жа, як i манастыр Ефрасінні Полацкай. Пад кіраўніцтвам маці Еўпраксіі жытло святых сясцёр стала найбуйнейшым куль­турным цэнтрам Пскова. Намаганнямі ігу-менні удалося захаваць каштоўнасці манас­тыра i бібліятэку ў час акупацыі Пскова крыжакамі ў 1240. У 1243 Яраслаў, які на той час быў ужо жанаты з іншай жанчынай (немкай), выклікаў Е.Р. да сябе ў горад Одэнцэ. Характар сустрэчы, мэта яе візіту да Яраслава невядомыя, але скончыўся ён смерцю ігуменні ад рук Яраславага пасын­ка. Цела маці Еўпраксіі было прывезена манашкай Сандуліяй у Пскоў i пахавана на тэрыторыі манастыра. Е.Р. — асветніца Пскоўскай зямлі, кананізавана, яе імя па-поўніла пантэон пскоўскіх святых.

Літ:. Мельнікаў А. Найпадобная Еўпраксія, ў манастве Ефрасіння, князёўна полац­
кая, княгіня пскоўская // Беларусь. 1992. №5; Карамзин Н.М. История государства Рос­
сийского. Т. 1—2. М. 1993. І.А.Масіяніцына.

ЖАБА (Żaba)

Ігнацы (10.8.1713—1799)

Тэолаг, педагог, рэлігійны і грамадскі дзеяч Вялікага княства Літоўскага. Нара-дзіўся ў сям'і мінскага ваяводы Яна Казімі-ра. Навучаўся ў езуіцкіх школах у Гродне, на філасофскім факультэце Віленскай ака-дэміі (1731—34). 3 1735 займаўся багаслоў-скімі навукамі, з 1740 выкладаў паэтыку, красамоўства i філасофію ў езуіцкіх калегі-умах, у 1748 выконваў функцыі прапаведні-ка пры двары свайго старэйшага брата Яна Антонія. У 1752 абараніў доктарскую ды-сертапыю. У 1753—54 прафесар тэалогіі ў Вільні, пракуратар Літоўскай правінцыі. У 1756—60 член прадстаўніцтва Рэчы Паспа-літай пры генеральнай курыі ў Рыме. Пас­ля вяртання з-за мяжы прызначаны рэкта-рам Віленскай акадэміі (1760—69), узна-чальваў калегіумы ў Гродне (1763—66), Жодзішках (1766—69) i Браневе (1770— 72), быў настаяцелем у Мітаве (Елгаве). У 1774 пры падтрымцы І.Масальскага зноў прызначаны на пасаду рэктара Віленскай акадэміі, якую займаў да выхаду ў адстаўку ў 1779. Памёр i пахаваны ў Вільні. Звесткі пра яго літаратурную спадчыну адсутніча-юць.

ЖАБРОЎСКІ(Żebrowski) Тамаш (25.11.1714—18.3.1758)

Матэматык i астраном, прафесар матэ-матыкі i філасофіі ў Віленскай акадэміі. Нарадзіўся каля г. Навагрудка. Пасля за-канчэння Віленскай акадэміі ў 1732 накіра-ваны за мяжу для ўдасканалення ведаў. У час стажыроўкі ў Пражскім універсітэце вывучаў матэматыку i астраномію, выдаў 2 кароткія падручнікі па арыфметьшы i геа-метрыі, астранамічны твор «Аб сапраўднай вышыні полюса горада Вільні». У 1753 уз-началіў будаўніцтва Віленскай астранаміч-най абсерваторыі, для якой прывёз з Англіі неабходнае абсталяванне. У 1755 абсерва-торыя была адкрыта, i Ж. распачаў сістэма-тычныя астранамічныя назіранні. Аднача-сова на працягу 6 гадоў ён выкладаў у Ві-ленскай акадэміі матэматыку i філасофію. Ж. ўспрымаў геліяцэнтрычную сістэму як навуковую гіпотэзу. Ён быў прыхільнікам новай філасофіі прыроды i поспехі яе тлу-мачыў укараненнем матэматычных метадаў даследавання.

ЖАЛІГОЎСКІ(Żeligowski) Эдвард Вітальд (псеўд. Антоні С а в а; 20.7.1816—28.12.1864)

Польскі паэт, філосаф, рэвалюцыйны дзеяч. Нарадзіўся ў фальварку Мар'ямпаль Вілейскага пав. Яго дзяцінства і юнацтва прайшло на Беларусі. За ўдзел у падрых-тоўцы паўстання пад кіраўніцтвам Ш.Ка-нарскага ён быў інтэрніраваны; у 1833—36 вучыўся ў Дэрпцкім (Тартускім) універсітэ-це. У 1842 вярнуўся на радзіму. У 1851 са-сланы ў Петразаводск, потым у Арэнбург, дзе перапісваўся з Т.Шаўчэнкам і прысвя-ціў яму верш «Да народнага паэта». 3 1858 жыў у Пецярбургу, там з І.Лгрызкам выдаў газ. «Słowo» («Слова», 1859). 3 1860 жыў за мяжой. Супрацоўнічаў у польскім рэвалю-цыйным друку, перапісваўся з А.Герцэнам. Апошнія гады правёў у Жэневе. У анты-прыгонніцкай «драматычнай фантазіі» ў вершах «Ёрдан» (1846), яе працягу «Зорскі» (1847, неапубл.; урыўкі ў 1858 чытаў Шаў-чэнку, які ў вершы «Перайманне Эдуарду Саве» выкарыстаў прыведзеную ў «Зор-скім» беларускую народную песню «Паса-джу каля хаціны»), антыклерыкальнай паэ-ме «Манахі» (1850), зборніку «Паэзія» i на-рысе «Сёння i ўчора» (1858) з абурэннем пісаў пра галечу беларускіх сялян, сцвяр-джаў права беларускага народа на сваю лі-таратуру, станоўча ацаніў «Ідылію» В.Дуні-на-Марцінкевіча. Перапісваўся з А.Вярыгам-Дарэўскім.На польскую мову перакладаў творы А.Пушкіна, Г.Гейнэ.

Літ.: Мартынава Э., Мальдзіс А. Шаўчэнка i Жаіігоўскі // Тарас Шаўчэнка i
беларуская літаратура. Мн., 1964; X i н к у л о в Л. Тарас Шевченко i його сучасники. Ки'ш, 1962;
Яго ж . По следам Оренбургской зимы. Челя­бинск, 1968. А.В.Мальдэіс.