ДАЛЕНГА-ХАДАКОЎСКІ

ДАЛГОЎ

Іван Іванавіч (1857—18.10.1911)

Беларускі гісторык, археолаг, краязна-вец. Нарадзіўся ў Пецярбургскай губ. Скончыў Пецярбургскі універсітэт (1880). 3 1889 працаваў у Полацкім кадэцкім корпу­се. Вывучаў гісторыю Полацка са стара-жытных часоў, даследаваў археалагічныя помнікі Полаччыны i склаў ix рэестр. На-пісаў гісторыю кадэцкага корпуса (1835— 90-я гады) i стаў адным з арганізатараў му­зея ў ім. Абраны правадзейным членам Ві-цебскай навуковай архіўнай камісіі, удзель-нік 9-га археалагічнага з'езда (1893, Віль-ня).

Те:. Прошлое и настоящее Белоруссии // Ви­тебские губернские ведомости. 1897. № 19; Наш край // Там жа. 1898. № 113—114; Полоцкий кадетский корпус. Витебск, 1899.

Jlim.: Викентьев В. Памяти И.И.Долго­ва // Витебские губернские ведомости. 1911. № 229; Леонардов Д. Памяти действитель­ного члена Витебской ученой архивной комис­сии И.И.Долгова // Полоцко-Витебская стари­на. Витебск, 1911. Кн. 1, ч. 2. Г.А.Каханоўскі.

Зарыян Якаўлевіч

(сапр. Ч а р н о ц к i Адам;

24.12.1784—17.11.1825)

Славяназнавец, пачынальнік беларус-кай, польскай, рускай i ўкраінскай археа-логіі, фалькларыстыкі, этнаграфіі і дыялек-талогіі. Нарадзіўся ля в. Гайна Лагойскага раёна ў сям'і збяднелага шляхціца Якуба Чарноцкага. Пачатковае навучанне прахо-дзіў у хатняга настаўніка ў маёнтку Леця-шын на Случчыне ў бацькавага сваяка К. Чарноцкага. Потым на працягу двух га-доў вучыўся ў Слуцкім каталіцкім вучылі-шчы. 3 усіх навук, што выкладаліся ў ву-чылішчы, найбольш любіў гісторыю i геа-графію, захапляўся кнігамі па старажытнай гісторыі. У 1801 ён закончыў Слуцкае па-вятовае вучылішча i пераехаў у Мінск, дзе да 1802 працаваў хатнім настаўнікам i ca-мастойна вывучаў прававыя навукі. У 1802—04 праходзіў юрыдычную практику ў Навагрудку. У канцы 1805 здаў экзамен па юрыспрудэнцыі i працаваў прыватным ад-вакатам у Мінску. У 1807 Д.-Х. паступіў на службу да графа Ю.Несялоўскага спачатку намеснікам упраўляючага, потым упраўля-ючым маёнтка Варонча на Навагрудчыне. Карыстаючыся багатай бібліятэкай i архі-вам графа, ён многа чытаў i ўдасканальваў свае веды. Моцны ўплыў на фарміраванне яго антыфеадальных поглядаў зрабілі пра­цы французскіх асветнікаў, асабліва

Валь

тэра, Ж.Ж.Русо i П.Гольбаха. Навуковыя i перыядычныя выданні, што паступалі ў бібліятэку Несялоўскага, дазвалялі дапытлі-ваму маладому чалавеку знаёміцца з наві-намі i быць у курсе навуковага жыцця Вільні, Варшавы, Пецярбурга. Ён даволі грунтоўна ведаў асноўныя працы славян-скіх i заходнееўрапейскіх вучоных па стара-жытнай i заходнееўрапейскай гісторыі, на-родазнаўстве, вывучаў старажытныя бела-рускія акты i граматы. Блізкае сяброўства з пляменнікам Несялоўскага, які быў гара-чым прыхільнікам Напалеона, ледзь не стала для Д.-Х. фатальным: яго ліст да сяб-ра, дзе выказваліся сімпатыі Банапарту i намер далучыцца да яго войска, быў пера-хоплены ўладамі, у выніку чаго 24.3.1809 ён быў арыштаваны i заключаны ў Петра-паўлаўскую крэпасць. Праз 7 месяцаў Д.-Х. пазбавілі шляхецтва i накіравалі радавым салдатам у расійскае войска з праходжан-нем службы ў Омску. Свой шлях у Сібір і час знаходжання там Д.-Х. выкарыстоўваў для збору звестак пра насельніцтва гэтага краю, яго побыт, вусную народную твор-часць, абрады, звычаі, добра авалодаў рус-кай мовай. Зробленыя ім выпіскі ў запіс-ной кніжцы пазней былі часткова апублі-каваны ў віленскім штогодніку «Teka Wileńska» («Віленскі зборнік») за 1858. У чэрвені 1811 часць, дзе служыў Д.-Х., была пераведзена ў Бабруйск, адкуль ён уцёк, імітаваўшы быццам утапіўся. Апынуўшыся ў Варшаве, ён перайшоў на бок напалео-наўскіх войск. Пасля паражэння Напалео­на Д.-Х. мусіў нейкі час хавацца і, каб не быць выкрытым, узяў сабе псеўданім Да-ленга-Хадакоўскі i да канца жыцця высту-паў пад гэтым прозвішчам.

Падарожнічаў па Польшчы, Галіцыі, Палессі. 14.12.1818 упершыню на Беларусі атрымаў ад Віленскага універсітэта адкры-ты ліст (дазвол) на права раскопак. Дасле-даваў гарадзішчы ў Полацку, Віцебску, Ту-раве, Бабруйскім пав., каля Брэста, Гоме­ля, Магілёва, в. Старое Сяло (Віцебскі ра-ён) i інш., рабіў запісы фальклору, абрадаў, мясцовых дыялектаў. У найбольш значнай працы «Пра славяншчыну да хрысціянства» (1818) упершыню зрабіў спробу даць малю-нак старажытнаславянскага побыту, куль­туры i народнай творчасці ў дахрысціянскі перыяд, намеціў праграму комплексных даследаванняў славянскіх i суседніх наро-даў. У «Даследаваннях адносна рускай гіс-торыі» (1819) крытыкаваў некаторыя палажэнні «Гісторыі дзяржавы Расійскай» М.Карамзіна, удакладніў многія факты, звязаныя з гісторыяй Беларусі (у наступ-ных вьшаннях Карамзін многія з ix улі-чыў). Ён абгрунтаваў археалагічную тэо-рыю гарадзішчаў, прынцыпы збору фальк­лору i дыялектнай лексікі; вызначыў тэры-торыю пашырэння беларускай мовы, упер­шыню ў славістыцы паказаў ролю тапані-мікі для гістарычных даследаванняў, склаў рэестр агульнаславянскіх тапонімаў, у т.л. беларускіх. Большасць яго прац засталася неапублікаванай: збор беларускіх (каля 500) i рускіх песень, запісы замоў. загадак, слоўнікі, матэрыялы па славянскай этна-фафіі, дыялекталогіі, тапаніміцы, археало-гіі. Яго навуковая i збіральніцкая дзей-насць стшіа ўзорам i праграмай для шэрагу навукова-літаратурных аб'яднанняў на Бе­ларусь Многія вылучаныя ім славяназнаў-чыя праблемы (этнагенез i прарадзіма сла­вян) актуальныя i ў наш час.

Высокі на той час узровень даследаван-няў Д.-Х. выклікаў вялікую цікавасць да яго навуковых прац у Расіі 1820—30-х г. Яго працамі захапляліся члены маскоўскага Таварыства гісторыі i старажытнасцей ра-сійскіх, пісьменнікі, фамадскія дзеячы. Фактычна ён упершыню адкрыў для рус­кай навукі, што беларуская мова мае даў-нюю гісторыю, што ею карыстаўся не толькі просты народ, але i арыстакратыч-ныя вярхі.

Д.-Х. з'яўляўся членам-карэспандэнтам варшаўскага Таварыства сяброў навук (1819), членам пецярбургскага Вольнага та­варыства аматараў расійскай славеснасці (1819), маскоўскага Таварыства гісторыі i старажытнасцей расійскіх (1820).

Апошнія гады жыцця Д.-Х. правёў у Цвярской губ., куды ён, апынуўшыся ў складаным матэрыяльным становішчы, пе-раехаў па рэкамендацыі сяброў і ўладкаваў-ся кіраўніком маёнтка памешчыка ў сяле Пятроўскае. Там яго i напаткала заўчасная смерць.

Te:. O siawiańzczyźnie przed chrześcjaństwern oraz inne pisma i listy. Warszawa, 1967; Śpiewy sławiariskie pod strechą wiejską zebrane. Warszawa, 1973; Украі'нські народні пісні в записах Зоріана Доленги-Ходаковського. Кйі'в. 1974.

Jlim.: Аксамітаў А.С., Малаш Л.А. 3 душой славяніна: Жыццё i дзейнасць З.Я.Дален-гі-Хадакоўскага. Мн., 1991.