ЗМЕНЫ Ў ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНЫМ ЖЫЦЦІ БЕЛАРУСІ Ў ДРУГОЙ ПАЛОВЕ 80 — ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ 90-х гг. СТАНАЎЛЕННЕ СУВЕРЭННАЙ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ
Галоўныя змены ў грамадска-палітычным жыцці краіны ў другой палове 80 — першай палове 90-х гг. звязаны з:
палітыкай "нерабудовы";
пераходам ад адпапартыйнай сістэмы да шматйартыйнасці;
працэсам пераходу ад унітарнай дзяржавы да набыцця рэспублікамі суверэнітэту;
распадам СССР і ўтварэннем СНД.
Змены ў грамадска-палітычным жыцці пачынаюцца з 1985 г., калі новым кіраўніком ЦК КПСС стаў М.С.Гарбачоў. Усе рэфармацыйныя ідэі ў гэтыя гады зыходзілі ад вышэйшага эшалона кіраўніцтва КПСС. Была аб'яўлена палітыка, якая атрымала назву "нерабудова" - курс на паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця і дэмакратызацыю палітычнага жыцця: курс рзфармавання савецкай сістэмы. Прыкметных асаблівасцей у рэфармаванні ўпутрыпалітычнага жыцця БССР у гэты час не назіралася. Адным з рэальных дасягненняў "перабудовы" была абвешчаная кіраўніцтвам СССР палітыка галоснасці — права на свабоду слова, магчымасць адкрыта гаварыць праўду аб сваей гісторыі і сучаснасці. У 1988 г. прыняты Закон Беларускай ССР "Аб народным абмеркаванні важных пытанняў дзяржаўнага жыцця Беларускай ССР", які садзейнічаў пашырэнню ролі мас у жыцці грамадства. У 1989 г. адбыліся выбары народных дзпутатаў СССР, а ў 1990 г. -- народных дэпутатаў БССР і мясцовых Саветаў рэспублікі, якія ў адрозненне ад мінулых гадоў прайшлі на альтэрнатыўнай асновс. Ўпершыню ў час выбараў на одно месца вылучалася некалькі кандыдатаў. Большасць месцаў у Вярхоўным Савеце БССР атрымалі прыхільнікі Камуністычнай партыі Беларусі, якія імкнуліся абмежаваць дэмакратычныя пераўтварэнні ў рэспубліцы. Прыхільнікі пераўтварэнняў скалі парламенцкую апазіцыю. Яна была прадстаўлена дэпутатамі ад Беларускага народнага фронту "Адраджэнне". Саветы пачалі пераадольваць свае прыніжанае становішча, рабілі паварот да набыцця сапраўднага поўнаўладдзя. Сведчанне гэтаму -- прыпяцце Вярхоўным Саветам некалькіх соцсн законаў і пастаноў па карэнных праблемах жыцця рэспублікі.
У адпаведпасці з рэформай палітычнай сістэмы ў 1990 г. быў прыняты Закон СССР аб грамадскіх арганізацыях, згодна з якім насельніцтва атрымала правы на стварэнне суполак і таварыстваў, а таксама палітычных партый. Гэты закон спазніўся, бо ў рэспубліцы раней пачалі ўзнікаць шматлікія нефармальныя аб'яднанні. У 1989 г. арганізацыйна аформіўся грамадска-палітычны pyx — Народны фронт " Адраджэнне". Шматпаршыйнасць — сведчанне дэмакратычнасці грамадства, рэалізаваных на справе правоў грамадзян на аб'яднанне і ўтварэнне розных рухаў, саюзаў, палітычных партый. У СССР народ фактычна быў пазбаўлены такіх правоў яшчэ ў пачатку 20-х гг., калі ўсе палітычныя партыі, акрамя Камуністычнай, былі забаронены. Таму фарміраванне новых партый праходзіла на Беларусі вельмі цяжка і было немагчыма без пазбаўлення ўсеўладдзя Кампартыі. Партыйнае кіраўпіцтва рэспублікі імкнулася захаваць сваё прывілеяванае становішча, што праявілася ў рашучым супрацьдзеянні ўзпікпенню любых палітычных партый. Пад уздзеяннем моцнага рабочага руху, які набыў формы забастовак, шматтысячных дэманстрацый і мітынгаў, дзе рабочыя выставілі поруч з эканамічнымі палітычпыя патрабаванні. Вярхоўны Савет БССР 26 жніўня 1991 г. прыняў Закон "Аб "дэпартызацыі органаў дзяржаўнай улады і кіравання, дзяржаўных прадпрыемстваў, устаноў, арганізацый і уласцівасці КПБ" і пастанову "Аб часовым прыпынепні дзсйнасці КПБ - КПСС на тэрыторыі БССР" (у 1993 г. часовае прьпыненне было адменена). Пераход да шматпартыйнасці ў рэспубліцы адбыўся ў 1990 — 1994 гг. Узнік шэраг палітычных партый: Беларуская сацыял-дэмакратычная грамада (БСДГ), Аб'яднаная дэмакратычная партыя Беларусі (АДПБ), Нацыянал-дэмакратычная партыя Беларусі (НДПБ), Беларуская сялянская партыя і інш.
Пераход да перабудовы грамадства на дэмакратычных aсновах нечакана для партыйнага і дляржаўнага кіраўніцтва вывеў на першае месца нацыянальныя праблемы, ідэі суверэнітэту. 27 ліпеня 1990 г. Вярхоуны Савет БССР прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце рэспублікі. У сакавіку 1991 г. адбыўся рэферэндум аб захаванні СССР, у якім прынялі ўдзел толькі 9 з 15 рэспублік, 3 /4 яго ўдзельнікаў выказалася "за". Жнівеньскі путч 1991 г., які меў на мэце захаванне былога СССР, толькі паскорыў яго распад.
25 жніўня 1991 г. Вярхоўны Савет БССР прыняў пакет рашэнняў аб незалежнасці, палітычнай і эканамічнай самастойнасці Беларусі.
19 верасня 1991 г. на сесіі Вярхоўнага Савета Беларусі былі зацверджаны назва "Рэспубліка Беларусь", герб "Пагоня" і бела-чырвона-белы сцяг.
Вясной 1995 г. быў правсдзсны рэферэндум, на якім большасць насельніцтва прагаласавала за другую сімволіку. Адной з прычын называлася тое, што ў час вайны нацыяналісты скампраметавалі нацыяпальную сімволіку супрацоўніцтвам з немцамі.
8 снежня 1991 г. кіраўнікі Беларусі, Расійскай Федэрацыі, Украіньі ва ўмовах поўнага бяссілля саюзнай улады, падпісалі ў Белавежскай пушчы пагадненне аб спыненні існавання СССР і аб стварэнні Садружнасці Незалежпых Дзяржаў (СНД), якое было зацверджана Вярхоўнымі Саветамі гэтых рэспублік. Распад СССР і стварэнне СНД парадзілі ў грамадстве жортскія спрэчкі аб тым, "хто вінаваты". Яшчэ доўгі час адзінага погляду на гэтую падзею не будзе, таму што на лёсе кожнага яна адбілася па-рознаму. Аднак у агульнагістарычным сэнсе прычыны распаду СССР заключаліся ў тым, што ён з пачатку свайго заснавання ўяўляў сабой утварэнне, якое трымалася па ўсеўладдзі КПСС. Яе падзенне абумовіла развал СССР.
ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНАЕ ЖЫЦЦЁ БССР У ДРУГОЙ ПАЛОВЕ 50 -ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ 80-х гг.
Пасля смерці І.В.Сталіна ў 1953 г. у грамадска-палітычным жыцці рэспублікі, як і ўсёй краіны, вызначыўся адыход ад сталінскай рэпрэсіўнай сістэмы. Да кіраўніцтва краінай прыйшоў М.С.Хрушчоў. У 1956 г. адбыўся XX з'сзд КПСС, на якім упершыню было ўзнята пытанне аб кульце асобы Сталіна і злоўжываннях у час яго кіраўніцтва. На з'ездзе былі абгрунтаваны прынцыпы мірнага суіснавання дзяржаў з розным палітычпым ладам, прыняты рашэнні па ўладкаванні законнасці і правапарадку, абмеркаваны меры на паляпшэнні спраў у прамысловасці, навуцы.
У БССР пачынаючы з 1956 г. пасаду першага сакратара ЦК КПБ займаў К.П.Мазураў — актыўны ўдзельнік барацьбы ў гады вайны з фашызмам, першы беларус, які заняў гэту пасаду, бо да яго пасля вайны ўсе першыя асобы рэспублікі накіроўваліся на гэтую пасаду з Масквы. Тыя мерапрыемствы, якія праходзілі ў СССР і адпаведна ў БССР пасля смерці Сталіна, атрымалі назву палітыкі "адлігі".
Характерный рысы хрушчоўскаіі лібералізацыі:
1) спыненне масавых рэпрэсій, пачатак рэабілітацыі бязвінна асуджаных. Вярхоўны Суд БССР рэабілітаваў каля 40 тыс. жыхароў рэспублікі.
2) пашырэнне кіраўніцтвам СССР заканадаўчых правоў рэспублік. У распараджэнне БССР трапіла некалькі сотняў прадпрыемстваў, якія раней падпарадкоўваліся союзным міністэрствам. У 1954 г. у рэспубліцы было скасавана пяць абласцей, астатнія былі павялічаны;
3) прыняцце пастановы, накіраванай на паляпшэнне дзейнасці Саветаў, у выніку чаго яны атрымалі больш шырокія правы. Выбары ў Саветы насілі фармальны характар, праводзіліся на безальтэрнатыўпай аснове, пад строгім кантролем партыйных органаў;
4) КПСС была зацікаўлена ў існаванні прафсаюзаў, клапацілася аб павышэнні ролі прафсаюзаў у грамадстве. У сферу дзейнасці прафсаюзаў былі перададзсны:
сацыяльнае забеспячэнне насельніцтва, санаторна-курортныя ўстановы;
пашыраны грамадскі актыў прафсаюзаў, большасць якога складалі рабочыя і служачыя.
5) выхавапне моладзі адбывалася праз камсамол.
6) болыш увагі стала ўдзяляцца паляпшэнню ўмоў жыцця і працы людзей. Па-першае, былі адменепы вялікія падаткі і абавязковыя пастаўкі дзяржаве сельскагаспадарчай прадукцыі з прысядзібных зямельных надзелаў. Па-другое, у 1960 г. адбыўся перавод рабочых і служачых на скарочаны працоўны дзень. Па-трэцяе, па закону 1964 г. калгаснікі ўпершыню набылі магчымасць атрымліваць невялікія пенсіі.
Аднак далей нскаторага паслаблення кантролю "зверху" і пашырэння ролі мясцовых органаў справа не пайшла, паколькі камандна-адміністрацыйная сістэма кіравання засталася непахіснай.
На XXII з'ездзе КПСС (1961 г.) была прынята праграма будаўніцтва камунізму, вызначаны тэрміны, калі гэты працэс павінсн завяршыцца, — 80-я гг. Але нічога такога не адбылося, а тая палітыка, якая праводзілася М.С.Хрушчовым без уліку аб'ектыўных законаў развіцця грамадства і рэальных абставін, атрымала назву "палітычнага авантурызму".
Прагрэсіўныя з'явы ў грамадска-палітычным жыцці не былі працяглымі і скончыліся тым, што ў другой палове 60-х гг. узмацніліся кансерватыўныя тэндэнцыі. На змену "адлізе" прыйшла эпоха "застою". Гэта стала магчымым не столькі таму, што адбыліся змены ў кіраўніцтве дзяржавай, колькі ў выніку супярэчнасці паміж дэмакратызацыяй і захаванай палітычнай сістэмай.
У 1964 г. да ўлады прыйшоў Л.І.Брэжнеў.
Узмацніліся ганенні на палітычпых матывах. Партыя імкнулася захаваць ўладу, атрыманую з рук Сталіна, і ўступаць яе нікому не збіралася. Адбывалася трансфармацыя партыі ў напрамку яе поўнага пераўтварэння ў дзяржаўную арганізацыю. Галіновыя аддзелы партыі непасрэдна займаліся пытаннямі народнай гаспадаркі. Хоць афіцыйна гаварылася аб узмацненні ролі партыйных арганізацый, на справе ішло узмацненне пазіцыі партапаратнай улады, якая рабіла спробы пераходу да прамога кіраўніцтва эканомікай і іншымі сферамі жыцця грамадства. Адбор на ўсе кіруючыя пасады ажыццяўляўся вузкім колам асоб па прыпцыпу "зверху ўніз". Існавалі і выбары, але яны праводзіліся такім чынам, што толькі фіксавалі тое, што прадвызначалася зверху, аб альтэрнатыўнасці выбараў не магло быць і размовы. Існаваў строгі прынцып рэгулявання саставу Саветаў па полу, партыйнасці, узросту, сацыяльннай прыпалежнасці. Выбаршчыкі не мелі ніякага дачынення да рэальнага выбару дэпутатаў, а толькі механічна апускалі выбарчыя бюлетэні ў скрыню для галасавання. Саветы, прафсаюзы, камсамол толькі на словах абаранялі інтарэсы народа. Для кожнага ўзроўню, ад райкама да ЦК, існаваў свой пералік (наменклатура) кіруючых пасад, якія праходзілі зацвярджэнне на гэтым узроўні. Сюды ўключалася ўсё кіраўніцтва дзяржавай, грамадскімі арганізацыямі, культурай, навукай. Наменклатура — гэта сацыяльная праслойка, якая была сфарміравана партыйнымі органамі і пастаўлена па сутнасці над грамадствам. Наменклатурны прынцып фарміравання кіруючых органаў існаваў і раней, але зараз ён атрымаў усеагульны характар і стаў нормай жыцця (у пачатку 80-х гг. у маштабах краіны наменклатурная эліта дасягнула 18 млн чалавек). У гэтым і заключалася асаблівасць савецкага таталітарызму пасляваеннага часу, які рэалізоўваўся не праз дыктатуру асабістай улады, а праз адзяржаўленую партыю, што пашырала сацыяльную базу таталітарызму.
У 1965-1980 гг. Кампартыю Беларусі ўзначальваў П. М. Машэраў. Ён нямала зрабіў для развіцця гаспадаркі, навукі і культуры рэспублікі. Высокія маральныя якасці, працавітасць, дэмакратычнасць Пятра Машэрава здабылі яму аўтарытэт і павагу ў народзе. Але і на яго аказвалі ўплыў абставіны, у якіх ёп працаваў. Негатыўныя з'явы нарасталі ў дзейнасці партыйна-дзяржаўных структур Беларусі.
Існаваў таталітарны кантроль за сродкамі інфармацыі, друкам, культурным жыццём. Але людзі знаходзілі іншыя шляхі для абмену думкамі і ідэямі. Напрыклад, выпуск самавыдавецкай літаратуры, распаўсюджванне інфармацыйных лістоў, асабістыя кантакты, сустрэчы. Камітэт дзяржаўнай бяспекі (КДБ) разам з партыйнымі арганізацыямі рабіў усё, каб выкарчаваць з грамадска-палітычнага жыцця "іншадумнасць".
Такім чынам, грамадска-палітычные жыццё Беларусі было неадназпачным і супярэчлівым. Можна выдзеліць два этапы:
у 1954 — 1964 гг., з аднаго боку, рабіліся спробы дэмакратызацыі грамадска-палітычнага жыцця, паляпшэння сацыяльнага забеспячэння працоўных, з другога — захоўваліся прыярытэты адміністрацыйна-каманднай сістэмы, прадугледжвалася цэнтралізаванае кіраванне, якасна новыя задачы вырашаліся старымі метадамі.
у 1964 — 1985 гг., з аднаго боку, узмацняліся кансерватыўныя напрамкі ў дзейнасці адзяржаўленай партыі, ішло ўсталяванне поўнага кантролю за грамадска-палітычным жыццём, а з другога — працавітыя, дэмакратычныя, сумленныя, адданыя сваёй Радзіме людзі, такія як П.Машэраў, рабілі ўсё, каб палепшыць стан людзей, вырашыць праблемы ў развіцці эканомікі рэспублікі.