Май алмасу
Көптеген аурусырқаулар, патологиялық процестер май ал-масуының бұзылуынан болады. Май және май тәрізді қосындылар липидтер деп аталады. Адам (жануар) денесі үшін май — негізгі энергия кәзі. Е.ресек адамда тәулігіне 70—100 г мал майы (тоң май, сары май мен есімдік майы) керек. 1 г май тотықса, 9,3 ккал (38,39 кДж) жылу бөлінеді, сондықтан да май көбінесе энергия ретінде жұмсалады. Май клетка протоплазмасының яд-росы мен мембранасының құрамыма кіреді (құрылыс материалы). Дененің кейбір жерлефіне 'жиналған май бірқатар ағзалар-ды (бүйрек, өкпе т. б.) ұрылу-соғылудан, букіл денені суық тию-ден (жылу өткізбейді) қорғайды. Шелінде майы қор болып жи-налатың жануарлар (тюлень, қит т. т.) суыққа шыдамды келеді. Майда еритін витаминдер (А, Д, Е, К, Ғ), тұздар майға ілесіп денеге тез сіңеді. Май — су қоры. Өркеш майын түйе су кезі ретінде пайдаланады.Май денеге негізінен тағаммен бірге келіп түседі, аз мелшер-де бауырда көмірсу мен белокта да түзілуі мүмкін. Май 12 елі ішекте өттін қатысуымен эмульсияға айналады да, липаза әсері-нен ыдыраған кезде моноглицерид, май қышқылы мен глицеринге айналады. Май және басқа липидтердің ыдырау өнімдері негізі-нен лимфаға сіңеді. Эмульсияға айналған май тамшыларының (диаметрі 0,5 мкм) біразы гидролизденбей-ақ ішек қабырғасынан өте береді. Моноглицерид, май қышқылдары, өттің қатысуымен ішек эпителиіне етеді. Өт қүрамындағы қышқылдардың тұздары мен фосфатидтер май қышқылдары мен моноглицеридтерді коршап, гидрофилдік қабық құрады, өте ұсақ мицеллаға айналады. Жеке мицелла ең ұсақ эмульсия тамшысынан 106 есе кіші. Мицеллалар судағы ерітінді күйінде жай, диффузия жолымен энергия жұмсамай, не пиноцитоз арқылы ішек эпителиіне өтеді. Мұнда мицелла ыдырап, одан босап шыққан өт қышқылдары қанға сіңеді, оның 2,8—3,5 г бауыр арқылы ішекке қайта оралып бір тәулік ішінде ішек-қарынға келіп түскен (70—100 г) майдың сінуін қамтамасыз етеді. Эпителийге өткен моноглицеридтер мен май қышқылдары, ондағы ретикулумдар (торлы құрылымдар) аз уакыт кідіреді де олардан адамға тән майлар түзіледі. Май мен холестерин, белок молекулалары хиломикрон құрып, эпителий түбіндегі мембранадан өтеді де лимфаға сіңеді. Ішекте майдың ыдырауынан пайда болған суда еритін глицерин мен құрамында өзара қысқа байланысқан кеміртегі бар іиай қышқылдары қанға сіңеді де қақпа венасымен бірге бауырға өтеді. Лимфаға сіңген басы артық май екпе тканіндегі шелде қор бо-лып жиналады. Адам ұзақ уақыт майдың бір түрімен қоректенсе, осыдан қордаланған майдың құрамы өзгеруі мүмкін. Мәселен, адам аспен бірге кокос майын көбірек жесе, оның шелінде жиналып май, құрамы мен қасиеті жағынан кокос жаңғағы майына ұқсайды. Май энергия қоры ретінде клеткада да сақталады.
Май алмасуының реттелуі. Май алмасуын реттейтін арнайы орталық гипоталамуста орналасқан. Осы орталықтың төменгі — ішкі ядросы зақымданса, адам (жануар) семіріп кетеді, ал төменгі — сыртқы ядросы зақымданса, керісінше, азады (кахексия). Гипоталамус денеге вегетативтік жүйке жүйесі мен.ішкі секреция бездері арқылы әсер етеді. Симпатикалық жүйке жүйесі денеде-гі май қорының жұмсалу және тотыру қарқынын күшейтеді. Бұл үй қоянына тәжірибе жасау арқылы дәлелденді. Оның майы әдетте жауырын астына жиналады. Жүйке сегментінің бір жағында-ғы симпатикалық жүйкелерді кесіп тастап (десимпатизация) жа-нуарды ашықтырса, денедегі барлық май жұмсалғанмен, симпа-тикалық жүйке кесілген жердегі май көпке дейін сақталады (жұмсалмайды). Парасимпатикалық жүйке жүйесі май алмасу-ына керісінше әсер етеді. Гипоталамустағы орталыққа, оныңқыз-метіне жоғары жүйке жүйесі және эмоция тудыратын лимбиялық жүйе ықпал етеді. Ішкі секреция бездерінің гормондары да май алмасуын реттеуге қатысады.
5 Су және минералды заттардың алмасуы
Минералды заттар алмасуы су алмасуымен тікелей байланыстьі. Қөпшілік минералдар организмде судағы ерітінді түрінде кездеседі. Қабылданған су мен электролиттер организмнен өзгермей сол күйінде шығады. Олардың энергиялық маңызы жоқ.
Сонымен минералды заттар алмасуы деп олардың организмде қаоылданып, сіңіп, ішкі ортаға, тканьдерге, клеткаларға тарап, «қаитадан сыртқа шығуын айтады.
Су алмасу. Ересек адамның дене салмағыньщ 60—70% су. Рганизм нерұрлым жас болса, соғұрлым онда су квбірек бола-ы. Эмбрион салмағының 90%, жаңа туған нәрестенің 75%, кәрі адамның 60% су болады. Салмағы 75 кг ересек адамның организмінде 53 литрдей су бар. Түрлі тканьдердегі судың мөлшері әртүрлі: ет, көкбауыр, өт, теріде 70—75%, бүйректе 80%, мидың сұр затында 86%, сүйек құрамында 22%, тіс эмалінде 0,2%.
Организмдегі жалпы су мелшері кеп болғанымен оның азаю-ына (гипогидратация) және көбеюіне (гипергидратация) адам денесі өте сезімтал келеді, Небәрі 1% қана судьщ мвлшері кө-бейіп, не азайса, организмде қорғанысқа дайындық езгерістер пайда болады.
Денедегі барлық сұйықтықты 2 түрге бөледі:
1. Клетка ішіндегі сұйықтық организм салмағыньщ 70% (30—40 л шамасын-да), яғни судың көбі клетка протоплазмасынын, қүрамында болады.
2. Қлеткадан тыс тамыр ішіндегі сүйықтық (қан, лимфа) клет-кааралық сұйықтық қү(рамына кіреді. Денедегі судың 20% (15—17 л) клеткадан тыс сұйықтыққа жатады. Оньщ 13—15% интерстициклық сұйықтык, пен лимфа, ал 4—5% қан плазмасына кіреді.
Жүлынның, көз ішіндегі, плеврааралық және қүрсақ қуысын-дағы, буын мен жүрек қабының ішіндегі сұйықтықтар бұларға кірмейді.
Клеткадан тыс сұйықтық организмнің ішкі ортасын құрады. Денедегі су химиялық таза күйінде кездеспейді, көбінесе қоллоидтар мен кристалл ёрітінділеріңің құрамында болады.- Организм-дегі судың қандай жағдайда болуына, калпына байланысты оны 3 түрге бөледі:
І а) бос мобилді су — бейорганикалық және органикалық қосылыстарды ерітуші клетка ішіндегі және клеткадан тыс сұйықтықтар;
ә) байланысқан су — гидратациялық коллоидтардың құра-мында болып олардың ісінуіне қатысады;
б) молекулалар ішіидегі — конституциялық су, белок, май кө-' мірсулардың құрамына кіреді де, олар тотыққанда босап шыға-ды. ШО г крахмал тотыққанда 55 мл, белокта 41 мл, майда — 107 мл оксидациялық су пайда болады.
Организмдегі судың маңызы. Адам өміріне су өте қажет. Адам толық ашығып және су ішпесе, 8—10 күң, иттер 10—14 күн өмір сүре алады. Егер жануар тамақ ішіп, су ішпесе 3—4 күнде өліп қалады. Денедегі су көптеген қызмет атқарады:
1.Су клетка протоплазмасының және клеткааралық қүрылым-дардьщ қүрамына кіреді;
2.Су әмбебап еріткіш;
3.Барлық ас қорыту ферменттері гидрозалар тобына жатады, сондықтан барлық қоректік заттар судың қатысуымен қорытыла-ды;
4.Су қан мен лимфаға қоректік заттардың сіңуіне, түрлі зат-тарды, газдарды, зат алмасуының қалдықтарын тазалауға қаты-сады;
5 Денедегі жылуды рёттеуге қатысады.
Адамның тәуліктік су қажеттілігі 2—2,5 л, оның 2—2,2 л су) организмдегі қоректік заттардың тотығуынан пайда болады.Кейбір жануарлар сырттан су іше алмаған жағдайда эндоген-ді суды пайдаланылады. Айталық, түйе сусыз 55 тәулік өмір сүре алады, с^ебебі өркеш майының тотығуыңан пайда болған эндоген-ді су организмді сумен қамтамасыз етеді.
Организмдегі судың несеп арқылы 1,2 — 1,4 л, термен 0,5 — 0,8 л, үлкен дәретпен 0,1 — 0,2 л сыртқа шығады.Организмнен шығатын су мен ішетін судьщ мөлшері тең, яғни су балансы болады. Егер ішетін су сыртқа шығатын судан аз бол-са гипергидратация, кем болса гипогидратация байқалады.
Минерал алмасу. Академик В. И. Вернадскийдің биогеохимия-лық ғылыми мектебінің зерттеуі бойынша адам денесінде Менде-леев кестесіндегі барлық элементтер кездеседі. Организм күра-мындағы бүл элменттерді биогендік^элементтер деп атайды, себебі олар дененің барлық клетка құрамына кіреді және жануарлар мен өсімдік организмдерінің қүрылым тірлігін сақтауға қажетті заттар. К, На, Р, Са, С1, М§ секілді химиялық элементтер денеде бір-сыпыра көбірек шамаща кездесөді де, басқал.ары' Р, Си, Мп, Со, Мо, 2п т. б. жануарлар организмінде өте аз мөлшерде- болады.
Оларды микроэлементтердеп атайды. Олардың организм үшін. маңызы өте зор. Барлық тұздардың организмдегі маңызы өте күшті.
1) олар қан мен тканьдегі осмостық қысымды реттейді;
2) қаннын, сілтілі-қышқылды реакциясының тепе-теқдігін жә-канның белсенді реакциясын бірқалыпты сақтауға қатысады;
3) минералды заттар катализаторлық қызмет (химиялық реак-Іияларды тездетеді) атқарады. Ферменттер мен го^рмондаппын әсеріне қолайлы орта жағдайларын қамтамасыз етеді және 'тұздардың өзі сол ферменттер мен гормондардың құрамына кіреді;
4) тұздар құрылыс пластикалық материал ретінде қаңқаның, организмдегі барлық клетка құрылымының қүрамына кіреді, бір-белок, май, көмірсудан ерекшелігі, минералдық тұздардың (энергиялық маңызы жок.
Организмге түздар үнемі тамақ құрамымен қабылданады, ал Інесеп, тер және ішек арқылы сыртқа шығарылады. Минералды рұздардың маңызы арнайы бақылаулар арқылы дәлелденген.