Рулдік жетек

Жетекке рулдік механизмнен басқарылатын доңғалақтарға күш беретін барлық бөлшектер жатады.
Рулдік жетекті беріліс санымен және ПӘК бағалайды. Кинематикалық беріліс саны, басқарылатын доңғалақтың сошкаларының бұрылысының элементарлы бұрышының, цапфалардың элементарлы бұрышының жартылай қосындысының қатынасына тең. Жетектің күштік беріліс санын сошкадағы Мс моментіне, басқарылатын доңғалақтардағы бұрылу цапфаларындағы моменттердің қатынасына тең.

Автомобильдің жүрістік бөлімі арбашық сияқты,рамадан, доңғалақ өстерінен және аспадан тұрады. Рама тасушы негіз ретінде остовом қызмет етеді, онда қозғалтқыш, трансмиссияның барлық механизмі, кузов және басқа агрегаттар бекиді. Аспаның бөлшектер арқылы өстермен доңғалақтарға сүиенеді. Рамалық құрылымның остова барлық жүктік автомобильдерде болады.Жеңіл автомобильдерде және автобустардың көптеген бөлігінде раманың қызметін шанақтың қатты негізі атқарады.

13.1. Рамалар және кузовтар.

Рама автомобильдің агрегаттарын және бөліктерін бекітуге қызмет етеді. Тасмалдаушы шанағы баравтомобильдерде шанақ каркасы тасмалдаушы шанақпен қосылған немесе мүлдем жоқ. Сонда раманың қызметін шанақ атқарады. Құрылымына қарай рамаларды лонжеронды (13.1 сур.) және хребтовые бөледі.

Сур.13.1. Лонжеронды рамалар: а- түзу лонжеронмен; б- күшейткішпен; в- майысқан лонжеронмен; г- үздікті енімен; д- крестообразной бүиірлік

Жеңіл автомобильдің шанағы 2 қызмет атқарады:

1)Жүкті, жолаушыларды және жүргізушіні тұнықталған кеңістікте орналастыру; 2)Толық немесе шамалы тасмалдаушы қызмет атқарады. Шанақты екі бөліктен тұрады деуге болады: жоғарғы- шанақтың өзі, төменгі- негізі. Негізі еден панелінен және қозғалтқышты бекіту базасынан тұрады. Оларға тек қозғалтқыш қана емес сонымен қоса трансмиссия және жүрістік бөлім бекиді. Құрылымдық ерекшеліктеріне қарай автомобильдердің шанағы каракстық және тасмалдаушыға бөледі.

Автобус шанағы стержневого каркаса және жапырақшалы тігістен тұрады. Тігіс элементтері каркастың сәйкес элементтерімен жалғанған, олар жазық немесе майысқан панелді құрайды. Шанақ бортының каркасының бойлық элементтерін белдемше деп атайды.Автобустар шанағын статикалық (майысу) жүктемелерді қабылдауына қарай жіктейді:рамалық (статикалық күш және аспа харакеті шанақпен эластикалық байланысқан рамаға беріледі), тасмалдаушы негізімен (жүктеме және харакет кузовпен мықты байланысқан негізбен басым қабылданады), тасмалдаушы (статикалық жүктеме оның барлық элементтеріне үлестіріледі. Жүктік автомобильдің шанағы екі жеке элементтерден тұрады, жүргізуші кабинасынан және жүкке арналған шанақтан. Кабина құрылыты каркасты панелді .

13.2. Доңғалақтар және шиналар .

Автомобиль доңғалақтары автомобильдің барлық салмағын және автомобил шанағына немесе рамасына берілетін динамикалық жүктемелерді қабылдайды, жолдың кедір бұдырлығының салдарынан болатын соққыларды және дұмпулерді өшіреді. Доңғалақтың жолмен өзара қатынасының сипатына тарту, тежелу, жол жайлылығы, тиіиділігі, өтімділігі, тұрақтылығы және басқарымдылығы тәуеледі.

Доңғалақтарда тербеліске минималды қарсылық, жақсы ілінесу және демпфирующие қурамы, ұзақ мерзімд және тозуға беріктігі, шуылсыз жұмыс, құрастыру және бұзу жеңіл деформируемым топырақта жүргенде шинаның жүгіретін бөлігі өздігінен тазаланатын болу керек.

Атқаратынқызметіне қарай шиналар жетекші, басқарылатын, комбинированные (бір мезгілде басқарылатын және жетекші) және демеуші.

Доңғалақ елесі бөліктерден тұрады (13.2 сур.): шина, обод 3, 10, бекіту бөлшектерімен жалғанатын бөліктен, ступица және моиынтіректер. Жалғастырғыш бөлігінде ободка тәртіпсіз жалғанған дискі немесе ступица бөлігін құрайтын (дискісіз немесе спицалы доңғалақ) спицалар болуы мүмкін.

Пневматикалық шина- қысыммен толтырылатын және доңғалақ ободына орнатылатын қатты оболочка. Шинаның жікелеуіне геометриялық және құрылымдық белгілері негізделеді. Шинаның геометриялық өлшемін анықтайтындарға сыртқы диаметр D, ені В, биіктігін Н, орнану диаметр d_n және ободтық борттық шеттерінің аралығы А жатады. Еніне қарай шина профилін күрделі габаритті (B≥350 мм), орташа габаритті (В= 200…350 мм) және аз габариттіге (В<260 мм) бөледі. Ободпен жинақтаған кезде шина – ішкі кеңістігін герметизациялау тәсілдеріне қарай камералы және камерасыз деп бөледі.

13.2. сур. Жеңіл (а) және жүктік (б) автомобильдердің доңғалақтары:1-покрышка; 2-камера; 3,10-ободтар; 4-диск; 5-бекіту тесіктері; 8-ободная таспа; 9-вентиль; 11-съемное бортовое кольцо.

Шина покрышкадан 1 (13.2 сур. қара), камерадан 2 және ободной таспадан тұрады. Камера ауа толтыруға және шығаруға арналған вентилден тұратын герметикалық трообразную оболочку представляют. Ободная тсапа- құрау кезінде защеление бортами обода және камераның қажалуынан қорғайды.

Покрышка- трообразная оболочка, жол жағынан түсетін жүктемелерді қабылдайды. Покрышканың элементтері: каркас 5 (13.3 сур.), брекер 2, суреті бар протектор 3, бүиірлік қабырғалардан (II аудан), бүиірден және борттан (I аудан) тұрады. Каркас (покрышканың күштік бөлігі) сақиналарда 1 бекіген корда бірнеше қабатынан тұрады. Оны паралель жатқан жіптерді кесу әдісімен алады. Жіп жадығаты ретінде вискозные, полиамидные немесе полиэфирные волокна, болат сымдарын және басқалары қолданылады.

Жүгіру жолының ортасында каркастың және брекердің әр қабатындағы жіптердің кисах бұрышын шинаның құрылымы анықтайды. Диагоналды шинада жіптердің қисахы нөлге жақын (13.3 сур.)

13.3 сур. диагоналды (а) және радиалды (б)шиналардың карасының құрылымы:1-корд; 2-брекер.

Ободтар. Обод жалғастырғыш қатты доңғалақтық бөлігімен шинаны ұстайды және ондағы жүктемені ступицаға береді. Сондықтан ол шинаға өлшемі, қаттылығы және құрылымы бойынша сәйкесуі керек ободтардың құрылымдық сұлбасы 13.4 суретте көрсетілген. Обод элементтері: съемных бөлшектерді орнату қызметін атқаратын негіз; шинаның бүиірлік тіреніші болатын бортовая закройка; шина бортының негізін орнатуға арналған қондыру сөресі; тұйықталушы съемных бөлшектерге арналған тұйықталушы бөлік (тұйықтаушы және борттық сақиналар); шинаны құрау және бұзу кезінде бойлаушы болатын және қондыру сөрелерінің арасынды орналасқан арық.

Сур.13.4. Доңғалақ қапталдарының негізгі түрлері:

а- неразъемный глубокий симметричный;б- ортасында разъемный; в- триплекс туріндегі сегменті, радиусы бойынша үш сегментке бөлінген; г- екі компонентті разъемный; д- үш компонентті разъемный; е- бес компонентті; 1- обод негізі; 2- жалғаушы элемент; 3- раземды бортты сақина

съемды бортты сақина; 4-көлемдік борттық сақина; 5

5-серіппелі тұйықтағыш сақина; 6-қондырушы сақина; 7-камерасыз шинадағы нығыздағыш.

Аспа раманы немесе шанақты жүрістік бөлімнің агрегаторымен жалғайды, жолдан келетін динамикалық жүктемелерді қабылдайды; автомобилдің жүріс жайлылығын қамтамассыз етеді. Аспаларға келесі талаптар қойылады: шанақтың тиімді тербелесін және тербеліс амплитудасының өшуін қамтамассыз етеді; бұрылыс, шапшаңдата қозғалу және тежелу кезінде автомобиль креніне кері әсер ету; бағыттаушы доңғалақтардың қондырғысының бұрышы тұрақтандыру; рулдік механизмнің бұрылысының кинематикасына доңғалақтардың кинематикасының сәйкесуі; сенімділікті, құрылымының қарапайымдылығын және техникалық қызметің қарапайымдылығын қамтамассы ету.

Аспаның құрама бөліктеріне қатты элементтер, бағыттаушы құрылғылар, амортизаторлар кіреді. Автомобилде аспаның массалары шанақ (рама) және оған бекитіндер, аспа массалары емес: доңғалақ, аспаның кейбір бөліктері.

Қатты элементтер жолдан келетін динамикалық жүктемелерді қабылдайды. Рессорлы (жапырақшалы, Витыс серіппелі, торсионды), пневматикалы және резіңкелі (айналуға немесе қысуға жұмы істейді) қатты элементтер.

Бағыттаушы құрылғы бойлық және бүйірлік күштерді және моменттерді қабылдайды. Бағыттаушы құрылғының сұлбасы тәуелді және тәуелсіз аспаларды анықтайды.

Тәуелсіз аспа кезінде әр доңғалақ тәуелсіз тербеледі. Мұндай аспаны әдетте қиылған белдікте және өтімділігі жоғары автомобильдерде жиі қолданылады. Тәуелді аспада бір доңғалақтағы тербеліз белдік арқылы екіншісіне беріледі. Бұл аспаны екі және көп өсті жүктік автомобильдерде және тіркемелерде көп пайдаланады.Тәуелді балансирлі аспаларды екі жақын орналасқан белдік тербейді.

Амортизаторлар рессордың, шанақтың және доңғалақтық тербеліс энергиясын өшіреді. Гидравликалық, газ толтырылған және комбинировандық амортизаторлар деп бөледі. Құрылымдық орындалуына қарай олар иінтіректі және телескопически жасалады.

Жүріс жайлылығы шанақтың (раманың) тербеліс амплитудасы және жиілігімен анықталады.

Аспаның басқа элементтері. Жапырақшалы рессорлар кеңінен таралған. Олар дайындауда және жөндеуде қарапайым. Олардың серіппелі және торсионды рессорлардан айырмашылығы иінтіреуіш бағыттаушы жабдықтары болмайды. Жапырақшалы рессорлардың үш түрі болады (13.5 сур.): а-жарпылай элипсті; б-кантилеверлі; в-четвертные. Жапырақшаларды жинау пішімі иіуші моменттердің эппріне сәйкеседі, т.е. рессорлар тең кедергіге қарсы балқы сияқты болады. Рессордың алғашқы екеуінің бекітілуіассиметриялы, бұл тежелу кезінде кренаға және клевкаға қарсылықты қамтамассыз етеді. Жапырақшалы рессорлар рамамен жалғанған және қалған рессорлар оған қамыттырмен тартылған түбірлі рессордан тұрады. Жинақтау алдында жапырақшалардың әр түрлі кривизнасы болады. Жапырақшалардың бойлық орын ауыстыруы смежного жапырақшаның бойлауына немесе орталық бекіту бурандамасына кіретін выступы шектейді. Үйкелісті төмендету үшін жапырақшаларға графит майының қабатын жағады немесе аралығынаметалл емес төсемдер қояды. Рессорлардың қиылысуы тік бұрышты, Т-тәрізді немесе трапециялы болады. Соңғысының қасиеті жақсы.

Рессорды белдікке стремянками с накладками бекітеді. Түбірлі жапырақшаның бір ұшын шанаққа шарнирлі бекітеді, ал екіншісі – серьгу арқылы. Рессорды бекітуде сондай-ақ резіңкелі жастықшалар пайдйланады. Мұндай бекітулерге майдың қажеті жоқ және раманың перекосе кезінде рессодың бұралуын төмендетеді.

Бақылау сұрақтары:

1. Жүріс бөлігін қалай жөндейді?

2. Басқару механизмі дегеніміз не?

3. Рульдік жетек және Рульдік үдеткішті түсіндіріңіз?

23-Тақырып. ЭЛЕКТР ЖАБДЫҚТАРЫН ЖӨНДЕУ

Электр жабдықтары электр қуатын алуға (электрмен жабдықтау), тұтандыру, оталдыру, жарықтандыру, белгі беру, диагностикалау жүйесінің жұмыстарын қамтамассыз етуге, ал қарапайым автомобилдерде қозғалтқышты, трансмиссияны және басқа агрегаттарды автоматты басқаруға, қозғалыс қауіпсіздігін, жайлылықты қамтамассыз етуге және т.б. арналған
Электр жабдықтары екі сымды немесе бір сымды жүйеде жасалуы мүмкін. Негізінде соңғысын пайдаланады, мұнда екіншісінің орнына автомобилдің бейметалдық бөлшектерін пайдаланады. Бұл мыс шығынымен қоса сенімділікті төмендетеді, себебі қысқа тұйықталу қаупі туындайды. «Массамен» электр қуат көзінің теріс жағы жалғанған. Барлық автомобилдерде тұрақты тоқ пайдаланылады, бұл аккумуляторлы батарейяларды пайдаланумен анықталады. тораптағы кернеу 12 В. Соңғы кездері көп тұтынушыларға (мұздатқыш) толықтырушы 24 В жүйе пайдаланады.
Электр жабдықтарының барлық аспаптарын екі топқа бөледі: реттеуші қондырғымен бірге қуат жабдықтау жүйесін құрайтын ток көзі, және тұтынушылар. Генераторлар және аккумуляторлы батареяларды қуат кқзіне жатқызады, қалған аспаптар тұтынушыларға жатады (шамдар, дыбыстық белгінің аспаптары, тұтандыру жүйесі, желдеткіштер, иоңазытқыштар, әйнек тазалағыштар және т.б.)

1. Электр жабдықтарының жүйесі.

Электр жабдықтарының жүйесі тұтынушыларды электр қуатымен қоректендіруге арналған. Қоректенудің негізгі көзі генератор (15.1. Сур), мұнда қозғалтқыш жұмысы кезінде, сондай-ақ оның оталуы кезінде қорекпен қамтамассыз етеді. Реттегіш генератор жұмысы кезінде берілген кернеуді, сондай-ақ соңғысының аккумуляторлы батареясымен біріккен жұмысын қуаттайды.

Сур.1. Электр жабдықтау жүйесінің құрылымдық сызбасы.I_r ,I_п, I_б.з, I_б.р—зарядталу және зарядсыздану кезіндегі генератордың, тұтынушының, батарейяның тоқтары.

Генераторлардың құрылымы және жұмысы.

Генератор тұтынушыларды қоректендіру үшін және қозғалтқыш жұмысы кезінде аккумулятор батареиясының зарядталуына қызмет етеді.
Автомобил генераторларына қойылатын талаптар: толық жүктеме кезінде барлық тұтынушыларды қорекпен қамтамассыз ету; қозғалтқыштың айналу жиілігінің кең аймағында тұрақты кернеу (13,2... 15,5 В); массасы және құны минималды; тербелу, тозаңдану, жоғарғы температура жағдайында сенімді болуы.

Автомобилдерде үдеткіш белдеуі бар индукторлы генераторлар пайдаланылады (қармақ тәрізді роторомен). Олардың жұмысында айтарлықтай айырмашылық жоқ.

Көптеген генераторлардың үлгілерінің ішінде қарапайымы 37.3701, мұны ВАЗ автомобилдеріне орнатады. Генератордың статорына 11 (рис.15.2) набран из пластин электротехникалық болаттың пластинасы алынады. Оның ұяшықтарына жұлдызшаға жалғанған үш ұяшықты жүйенің орамалары 18 жатқызылған, мұнда сым диаметрі 1 мм, суық күйінде бір ұяшықтың кедергісі 0,155 Ом.
Ротор білігіне 9 арасында қозу орамасы 12 бар қармақ тәрізді белдеулер баспақталған. Оның соңы түйісу сақиналарына 8 шығарылған. Орамада диаметрі 0,8 мм сымның 420 жібі бар, оның кедергісі 2,6 Ом. Тоқ қозу орамасына щетка ұстағышта 7 орналасқан щетка және түйісу сақиналары арқылы қозу орамасына беріледі. Оған герметикалық жасаудағы кернеуді интегралды реттегішпен (КИР) түзеуші блок 2 бекітілген. Бұл БПВI 1-60-02 блогы екі шинада құралған — бір-бірінен бейтарапталған кері және дұрыс. Оларға әр-түрлі белдеудегі үш диодтан Вд-20 орнатқан. Шиналар тоқ серігі және бір мезгілде жылуды әкетуші радиатор қызметін атқарады. Толықтырушы үш диод қозу орамасына баратын тоқтарды түзеуге қызмет етеді.
қақпақтар 4 және 14 алюмини қортпасынан жасалған және шпилкалармен тартылған. Генератор іске қозғалтқыш иінді білікгінің ременді берілісі арқылы іске қосылады. Генератор орамаларын үрлеу үшін жетек шкивіне қалақшалар 17 орналасқан, ал қақпақтарда 4 және 14 желдетуші тесіктер жасалған.
генератордың айналу жиілігі 4000 айн/мин, қуаты 770 Вт, номиналды тоғы 55 А.
Басқа автомобилдердің генераторлары қарапайым орналасқан. «Нива ВАЗ-21213» автомобилінде Г221-А-006 генераторы орнатылған. Жоғарыда қарастырылған құрылымға қоса оның қақпағында, яғни түйісуші сақиналар жағынан ауа шарбағы орналасқан, ол ораманы үрлеуге беретін ауаны тазартуды қамтамассыз етеді.

16.3701 Генераторы және оның модификациясы 161.3701 ГАЗ және ВАЗ автомобилдерінде орнатады және оның модификациясына 32.3701 генераторы пайдаланылады.

Сур.15.2 Генератор 37.3701:

1—кронштейн; 2—түзеу блогы; 3— кедергі өшіруші конденсатор; 4, 14— қақпақтар; 5, 16— мойынтіректер; 6— тығыздаушы сақиналар; 7— щетка ұстағыш; 8—түйісу сақиналары; 9—білік; 10— ротор; 11— статор; 12— қозу орамасы; 13— бекіту планкасының бұрандамасы; 15— кілтік; 17— желдеткіш; 18— статор орамасы.

Аккумляторлы батареялар. Қорғасынды –қышқыл аккумуляторлардың қызметі және мақсаты. Қозғалтқышты оталдыру шарты аккумуляторлы батареялардың түрін және құрылымын анықтайды. Оталдыру режимі өте қиын. Автомобилдің аккумуляторлы батареияларын стартерлі деп атайды.
Стартерлі батареяларға қойылатын талаптар: максималды жұмыс кернеуі (12 және 24 В); минималды ішкі кедергі т.с. олар үлкен тоқ беруі керек; зарядсыздану үрдісі кезінде кернеудің аз өзгерісі; масса бірлігінен алатын қуаттың максималды көлемі (меншікті масса); зарядалу кезінде көлемінің тез қалыпталуы; сенімдлікпен механикалық беріктігінің жоғарылығы және күту қарапайымдылығы, құнының төмендігі.
Оталдыру кезінде стартердің жұмысына күші 300...500 А тоқ қажет. Мұндай режимдегі тоқты қорғасынды – қышқыл батареиялар қамтамассыз ете алады. Батареялардың басқа түрлері бар, бірақ олар қымбат немесе қасиеттері нашар, мысалы, щелочные.

Аккумуляторлы батареялардың құрылысы. Аккумуляторлар батареяларды тізбектей жалғайды, сонда жалпы 6 В (ұш аккумулятор), 12 В (алты аккумулятор) кернеулерді қамтамассыз етеді. Олардың әрқайсы эбониттен, термопластан (толтырылған полиэтиленнен), полипропиленнен және полистиролдан жасалған жекеленген моноблокқа 11 (сур. 15.3) орналасқан. Бұл жадығаттар қышқылға -, суыққа-, жылуберіктікке және жоғары механикалық беріктікті қамтамассыз етеді.

Блоктағы 13 оң 3 және теріс 3 электродтар шктелген шарбақшалар түрінде қорғасын қорытпасынан жасалған, онда белсенді май жағылған. Электрод қалыңдығы жеңіл автомобилдерде орнатылатын батареялар үшін 1,5...2 мм болуы мүмкін, ауыр жүктік автомобилдерде 2,4...2,6 мм болады. Батареялардың стартерлі сипатамалары электродтардың кіші қалыңдығында жақсы. Электродтар ені 143 мм және биіктігі 133,5 мм болатын квадрат пішімді.

Электродтар жарты блоктармен көпіршелер 6 арқылы жалғанған. Параллел жалғанған электродтар саны аккумулятордың көлемін анықтайды. Теріс пластиналардың саны әдетте біреуге артық болады, себебі оң электрод химическиялық харакеттерде белсенді болады. Олардың мұндай орналасуы аз деформацияны қамтамассыз етеді. Электродтар арасына қышқылға берік сынғыш жадығаттан жасалған сепараторлар 2 орналасқан: мипор, мипласт және поровинил. Батареялардың пайдалану пайдалануы құрылымы сепаратордың сапасына байланысты. Сонда поровинилді сепаратордың батареяларының күші 10...15 с поровиниловыми сепараторами на 10... 15 % көп.
Жарты блокты пластиналар призма түрінде жасалған моноблоктың түбіндегі қабырғаларға 12 бекиді. Донды призмалардың арасындағы кеңістік олардың өзара қысқа түйісуін болдырмайтын электродтардың өшуші бөліктерін жинақтау үшін арналған. Блок үстіне қорғаушы қалқан орнатады 5. Моноблок бөлігінің үстін қақпақпен пісіру немесе желімдеу арқылы жабады. Қақпақта электролитті құю және желдету үшін піспек 10 және тығын болады. Олардың құрылымы батареяның 45қисаюында электролиттің шашылуын болдырмайды. Пайдалану және зарядтау кезінде электролиттің қайнауы болғанда электродтардың жоғарғы ұнтағынан қақпаққа дейін 20 мм аралықты ұстайды.

Сур.3. Стартерлі аккумулятор батареясы:

1, 3— сәйкес оң және теріс электродтар; 2— сепаратор; 4— борн; 5—қорғаушы қалқан; 6—жалғаушы көпірше; 7—қақпақ; 8— перемычка; 9—тығын; 10— белдеулік шешім (піспек); 11— моноблок; 12 – призмалы қабырға; 13— электродтар блогы.

Аккумуляторлар батареяны перемычкалармен 8 тізбектей жалғайдыми, бұл батареяның жалпы кернеуін жоғарылатады. Қарапайым батареялардың перемычкалары қақпақтың үстінде жасалған.

Батареяларды маркировкалау. Бірінші сан 3 немесе 6 батареялар санына сәйкес 6 немесе 12 В аккумуляторлар санын сипаттайды. СТ әрпі стартерлі екнін білдіреді, ТСТ — тракторлы стартер, келесі сан — разрядтың 20 сағаттық режиміндегі ампер-сағ (А с) көрсетілген номиналды саны. Келесі әріптер: моноблок жадығаты (Э — эбонит, Т — термопласт, П — полиэтилен), сепараторлардың жадығаты (М — мипласт, Р— мипор, П — пластипор, С — стекловолокно) және орындалуы (Н — құрғақтай зарядталмаған, А — жалпы қақпақпен). Мысалы, 6СТ-55ЭМ маркасы кернеуі 12 В стартерлі батарея және сыйымдылығы 55 А с, моноблок эбониттен жасалған, сепараторы мипластан жасалған, орындалуы - құрғақтай зарядталмаған дегенді білдіреді.

2. Электрлі оталдыру жүйесі.

Электрлі оталдыру қозғалтқышты оталдыру кезінде иінді біліктің еріксіз айналуына арналған кешенді құрылғылардан тұрады.

Оталдыру жүйесіне қойылатын талаптар: автомобилді әр түрлі жағдайда пайдалану кезінде оталдыру жиілігімен қамтамассыз ету, сенімділігі жоғары, меншікті салмағының аздығы және габаритті өлшемдерінің аздығы.
қозғалтқышты оталдыру кезінде оталдыру құрылғысы (стартер) берілген оталдыру жиілігімен қамтамассыз ету керек. Бұл қысу тактісінің соңында жану камерасында қоспаны(дизелде — ауа) жеткілікті қысыммен және керекті температурамен қамтамассыз етуі керек. Тек осы жағдайда қоспа тұтанады және барлық камерада жалының таралуы мүмкін. Карбюраторлы қозғалтқыштар үшін айналу жиілігі 40.80 мин^-1 құрйды, дизелдер үшін — 150...300мин^-1 .

Оталдыру жүйесін инерциялы, пневматикалық, гидропневматикалық, электрикалық және механикалық (қолмен және көмекші іштен жану қозғалтқышының көмегімен) деп бөледі. Көбінесе электрлі (электростартерлі) жүйені қолданады. Электрлі жүйе аккумуляторлық батареядан, стартерден, жетек механизмінен, басқару тізбегінен және оталдыруды жеңілдететін құралдан тұрады.
Түйіспелерді 2 (сур.15.4, а) қосқан кезде (тұтандыру құлпында) тізбекке тартқыш реле қосылады З. Оның жүрекшесі 4 орамалардың магнитным белдеуімен орын ауыстырады, иінтіректі бұрады 6 және тегерішті маховика тістерімен 9 іліністіре отырып қозғайды. Бір мезгілде түйісу дискісі 12 күштік түйісулерді тұйықтай 11 отырып стардердің қоректену орамасын батареяаға 1 қосады. Стартер — басқаруы жабдықталған арнайы электро - қозғалтқыш. Ол негізгі қозғалтқыштың оталуын қамтамассыз ете отырып маховигін айналдырады. Оталдырғаннан кейін жүргізуші тұтандыру кілтін бұрайды, түйықталу үзіледі, реле тураланады, серіппе 5 жүрекшені 4 жылжытады және тегеріш (суретте оң жағында) және тегеріш 7 маховик тістерімен ілінісуден шығады.

Сур.15. Стартердің сұлбасы:
1— аккумулятор батареясы; 2— қосу түйіспесі: 3—электромагниттің және тарту релесінің орамасы; 4— реле жүрекшесі; 5—серіппе; 6—иінтірек; 7— тегеріш; 8—білік; 9— маховик тісі; 10— электро-қозғалтқыш; 11— түйіспелер; 12— түйісу дискісі.

Стартерлердің құрылысы.

Электростартер бір агрегатта біріктірілген электро-қозғалтқышынан, жетек механизмінен және басқару жүйесінен тұрады. Көптеген стартер үлгілері бір түрлі.
Мысал ретінде 15.5 суретте ЗИЛ-431410 орнатылған СТ 130-АЗ стартері көрсетілген. Ол СТ-90 батареясымен жұмыс істейді.

Сур. 15.5. Стартер СТ1ЗО-АЗ:
1- зәкір орамасы; 2—қозу орамасы; 3—белдеулік шақай; 4—тарту релесінің түйісуі; 5—толықтырушы резистордың түйісуі; 6—күштік түйісу; 7—тарту релесінің түйісуі; В— винт-тартқыш; 9—қорғаушы қап; 10— иінтірег; 11— реттеуші винт; 12— жетек жағындағы қақпақ; 13— бекіту сақинасы; 14— тегеріш; 15— еркін жүрістің муфтасы; 16— демпферлі серіппі; 17— муфта; 18— тұрқы; 19— зәкір; 20—қорғаушы таспа; 21— коллектор; 22— қақпақ.

Тұтандыру кілтін «Стартер» жағдайына бұрау кезінде тоқ реле орамасы арқылы өтеді, зәкір орама ішіне тартылады және тегеріш 14 иінтірегін қозғайды. Демпферлі серіппе 16 тегерішті маховикпен жалғаған кезде соққыны жеңілдетеді. Жүріс соңында түйісу зәкірлері 4 аккумулятор орамасының стартерінің тізбегіне қосылып тұйықталады. Қозғалқышты оталдырғаннан кейін еркін жүрістің муфтасы 15 іске қосылады, ал оталдыру кілтін «Тұтандыру» жағдайына қойғаннан кейін тегеріштің тарту релесі ажыратылады және зәкірдің қайту және винттік қиманың әсерінен стартер білігіндегі тегеріш 14 бастапқы жағдайға оралады.

Бақылау сурақтары:

1. Автомобилдің қандай жұмыстық режимінде тұтынушыларды электрмен генератор жабдықтайды?

2. Генераторды құраушы бөліктерді ата.

3. Батарея сыйымдылығы дегеніміз не?

4. Батареялардың маркировкасын шеш.

5. Оталдыру жүйесі қандай элементтерден тұрады?

6. Тарту релесінің мақсаты не?

7. Стартердің жетекші механизімінің тегеріші неге арналған?

26- Тақырып. АВТОКӨЛІК ШИНАСЫН ЖӨНДЕУ

Автомобиль доңғалақтары автомобильдің барлық салмағын және автомобил шанағына немесе рамасына берілетін динамикалық жүктемелерді қабылдайды, жолдың кедір бұдырлығының салдарынан болатын соққыларды және дұмпулерді өшіреді. Доңғалақтың жолмен өзара қатынасының сипатына тарту, тежелу, жол жайлылығы, тиіиділігі, өтімділігі, тұрақтылығы және басқарымдылығы тәуеледі.

Доңғалақтарда тербеліске минималды қарсылық, жақсы ілінесу және демпфирующие қурамы, ұзақ мерзімд және тозуға беріктігі, шуылсыз жұмыс, құрастыру және бұзу жеңіл деформируемым топырақта жүргенде шинаның жүгіретін бөлігі өздігінен тазаланатын болу керек.

Атқаратын қызметіне қарай шиналар жетекші, басқарылатын, комбинированные (бір мезгілде басқарылатын және жетекші) және демеуші.

Доңғалақ келесі бөліктерден тұрады (13.2 сур.): шина, обод 3, 10, бекіту бөлшектерімен жалғанатын бөліктен, ступица және моиынтіректер. Жалғастырғыш бөлігінде ободка тәртіпсіз жалғанған дискі немесе ступица бөлігін құрайтын (дискісіз немесе спицалы доңғалақ) спицалар болуы мүмкін.

Пневматикалық шина- қысыммен толтырылатын және доңғалақ ободына орнатылатын қатты оболочка. Шинаның жікелеуіне геометриялық және құрылымдық белгілері негізделеді. Шинаның геометриялық өлшемін анықтайтындарға сыртқы диаметр D, ені В, биіктігін Н, орнану диаметр d_n және ободтық борттық шеттерінің аралығы А жатады. Еніне қарай шина профилін күрделі габаритті (B≥350 мм), орташа габаритті (В= 200…350 мм) және аз габариттіге (В<260 мм) бөледі. Ободпен жинақтаған кезде шина – ішкі кеңістігін герметизациялау тәсілдеріне қарай камералы және камерасыз деп бөледі.

13.2. сур. Жеңіл (а) және жүктік (б) автомобильдердің доңғалақтары:1-покрышка; 2-камера; 3,10-ободтар; 4-диск; 5-бекіту тесіктері; 8-ободная таспа; 9-вентиль; 11-съемное бортовое кольцо.

Шина покрышкадан 1 (13.2 сур. қара), камерадан 2 және ободной таспадан тұрады. Камера ауа толтыруға және шығаруға арналған вентилден тұратын герметикалық трообразную оболочку представляют. Ободная тсапа- құрау кезінде защеление бортами обода және камераның қажалуынан қорғайды.

Покрышка- трообразная оболочка, жол жағынан түсетін жүктемелерді қабылдайды. Покрышканың элементтері: каркас 5 (13.3 сур.), брекер 2, суреті бар протектор 3, бүиірлік қабырғалардан (II аудан), бүиірден және борттан (I аудан) тұрады. Каркас (покрышканың күштік бөлігі) сақиналарда 1 бекіген корда бірнеше қабатынан тұрады. Оны паралель жатқан жіптерді кесу әдісімен алады. Жіп жадығаты ретінде вискозные, полиамидные немесе полиэфирные волокна, болат сымдарын және басқалары қолданылады.

Жүгіру жолының ортасында каркастың және брекердің әр қабатындағы жіптердің кисах бұрышын шинаның құрылымы анықтайды. Диагоналды шинада жіптердің қисахы нөлге жақын (13.3 сур.)

13.3 сур. диагоналды (а) және радиалды (б)шиналардың карасының құрылымы:1-корд; 2-брекер.

Ободтар. Обод жалғастырғыш қатты доңғалақтық бөлігімен шинаны ұстайды және ондағы жүктемені ступицаға береді. Сондықтан ол шинаға өлшемі, қаттылығы және құрылымы бойынша сәйкесуі керек ободтардың құрылымдық сұлбасы 13.4 суретте көрсетілген. Обод элементтері: съемных бөлшектерді орнату қызметін атқаратын негіз; шинаның бүиірлік тіреніші болатын бортовая закройка; шина бортының негізін орнатуға арналған қондыру сөресі; тұйықталушы съемных бөлшектерге арналған тұйықталушы бөлік (тұйықтаушы және борттық сақиналар); шинаны құрау және бұзу кезінде бойлаушы болатын және қондыру сөрелерінің арасынды орналасқан арық.

Сур.13.4. Доңғалақ қапталдарының негізгі түрлері:

а- неразъемный глубокий симметричный;б- ортасында разъемный; в- триплекс туріндегі сегменті, радиусы бойынша үш сегментке бөлінген; г- екі компонентті разъемный; д- үш компонентті разъемный; е- бес компонентті; 1- обод негізі; 2- жалғаушы элемент; 3- раземды бортты сақина

съемды бортты сақина; 4-көлемдік борттық сақина; 5

5-серіппелі тұйықтағыш сақина; 6-қондырушы сақина; 7-камерасыз шинадағы нығыздағыш.

Бақылау сұрақтары?

1. Атқаратын қызметіне қарай шиналар қаншаға бөлінеді?

2. Автомобиль доңғалақтарының атқаратын қызметі?

3. Доңғалақ қандай бөліктерден тұрады?

24-Тақырып. ТРАНСМИССИЯ БӨЛШЕКТЕРІН ЖӨНДЕУ

Аспа раманы немесе шанақты жүрістік бөлімнің агрегаторымен жалғайды, жолдан келетін динамикалық жүктемелерді қабылдайды; автомобилдің жүріс жайлылығын қамтамассыз етеді. Аспаларға келесі талаптар қойылады: шанақтың тиімді тербелесін және тербеліс амплитудасының өшуін қамтамассыз етеді; бұрылыс, шапшаңдата қозғалу және тежелу кезінде автомобиль креніне кері әсер ету; бағыттаушы доңғалақтардың қондырғысының бұрышы тұрақтандыру; рулдік механизмнің бұрылысының кинематикасына доңғалақтардың кинематикасының сәйкесуі; сенімділікті, құрылымының қарапайымдылығын және техникалық қызметің қарапайымдылығын қамтамассы ету.

Аспаның құрама бөліктеріне қатты элементтер, бағыттаушы құрылғылар, амортизаторлар кіреді. Автомобилде аспаның массалары шанақ (рама) және оған бекитіндер, аспа массалары емес: доңғалақ, аспаның кейбір бөліктері.

Қатты элементтер жолдан келетін динамикалық жүктемелерді қабылдайды. Рессорлы (жапырақшалы, Витыс серіппелі, торсионды), пневматикалы және резіңкелі (айналуға немесе қысуға жұмы істейді) қатты элементтер.

Бағыттаушы құрылғы бойлық және бүйірлік күштерді және моменттерді қабылдайды. Бағыттаушы құрылғының сұлбасы тәуелді және тәуелсіз аспаларды анықтайды.

Тәуелсіз аспа кезінде әр доңғалақ тәуелсіз тербеледі. Мұндай аспаны әдетте қиылған белдікте және өтімділігі жоғары автомобильдерде жиі қолданылады. Тәуелді аспада бір доңғалақтағы тербеліз белдік арқылы екіншісіне беріледі. Бұл аспаны екі және көп өсті жүктік автомобильдерде және тіркемелерде көп пайдаланады.Тәуелді балансирлі аспаларды екі жақын орналасқан белдік тербейді.

Амортизаторлар рессордың, шанақтың және доңғалақтық тербеліс энергиясын өшіреді. Гидравликалық, газ толтырылған және комбинировандық амортизаторлар деп бөледі. Құрылымдық орындалуына қарай олар иінтіректі және телескопически жасалады.

Жүріс жайлылығы шанақтың (раманың) тербеліс амплитудасы және жиілігімен анықталады.

Аспаның басқа элементтері. Жапырақшалы рессорлар кеңінен таралған. Олар дайындауда және жөндеуде қарапайым. Олардың серіппелі және торсионды рессорлардан айырмашылығы иінтіреуіш бағыттаушы жабдықтары болмайды. Жапырақшалы рессорлардың үш түрі болады (13.5 сур.): а-жарпылай элипсті; б-кантилеверлі; в-четвертные. Жапырақшаларды жинау пішімі иіуші моменттердің эппріне сәйкеседі, т.е. рессорлар тең кедергіге қарсы балқы сияқты болады. Рессордың алғашқы екеуінің бекітілуіассиметриялы, бұл тежелу кезінде кренаға және клевкаға қарсылықты қамтамассыз етеді. Жапырақшалы рессорлар рамамен жалғанған және қалған рессорлар оған қамыттырмен тартылған түбірлі рессордан тұрады. Жинақтау алдында жапырақшалардың әр түрлі кривизнасы болады. Жапырақшалардың бойлық орын ауыстыруы смежного жапырақшаның бойлауына немесе орталық бекіту бурандамасына кіретін выступы шектейді. Үйкелісті төмендету үшін жапырақшаларға графит майының қабатын жағады немесе аралығынаметалл емес төсемдер қояды. Рессорлардың қиылысуы тік бұрышты, Т-тәрізді немесе трапециялы болады. Соңғысының қасиеті жақсы.

22-Тақырып. ҚОРЕКТЕНДІРУ ЖҮЙЕСІН ЖӨНДЕУ

Қоректену жүйесінің қызметі: жанармай мен ауаны тазарту, олардан жанғыш қоспа дайындау, оны жану камерасына беруі, цилиндрден қолданылған газдарды шығару. Осыған сәйкес қоректену жүйесінде оны құрайтындарды былай бөлуге болады: ауаны дайындау жүйесі, жанармай жүйесі, қолданылған газдарды басу жүйесі.

Жоғарыда айтылғандарға орай, қоректену жүйесі мыналарды қамтамасыз етуі қажет: жанармайды мөлшерлеу (қажет мөлшерді беру), қоспаны сапалы даярлау, жанармай немесе қоспаны өз уақытында беру. Двигательдің қуаты, үнемділігі және қолданылған газдардың улылығы жанармайдың толық және тез жанып кетуіне байланысты.

Қоректену жүйелерін жіктеу. Дизельдерде қоректену жүйені келесі белгілеріне қарай бөледі: жанармайдың қозғалу тәсіліне-біріккен насоспен және жанармайдың айналымы; берілу механизмінің типіне-біріккен насоспен және форсункамен және бөлінген насоспен және форсункамен.

Ұшқынды жану двигательдерінде қоректену жүйесі карбюраторлық және бензин шашқыш болады.

3.1. Суретте жанармай жүйелерінің компоновкалары көрсетілген. Дизельдерге (1,2сұлбалар) және шашыратқыш бензинді двигательдерде жанармай қалың және жұқа фильтрлі тазартқыштар арқылы өтеді (ФГР және ФТО). Дизельдердегі ТННД (том. Қысым) жанармайды 1,5-2есе көбірек береді, ал бензин шашқан двигательдерде қолдануына қарағанда 5-10есе көп беріледі. Сондықтан ТНВД-н кейін жанармайдың бір бөлігі бакқа оралады немесе ТННД-ға түседі. Қолданылатын жанармайды бак және фильтр арқылы қайта өткізу 1 сағатта бактағы жанармай қорын бірнеше рет тазартуға мүмкіндік береді. 2 схема бойынша компоновкаланған дизельдерде ТНВД форсункамен қосылған, бұл құрылғы насос –форсунка деп аталады.

Дизельдерде бак ФГО, ТННД және ФТО қоректену жүйесінің төменгі Р-ды бөлігін құрайды. ТНВД және форсункалар-жоғарғы қысымның 1 бөлігі.

Рис.3.1 Отын жүйесінің құрылымдық сұлбасы:

ТҚОС және ЖҚОС — жоғарғы және төменгі қысымға сәйкес отын сораптары. отынды беру қолданылмаған отынды құю.

3.1. Ауаны дайындау жүйесі және қозғалтқыштардың үрлегіші.

Ауаны тазалау тәсілі. Автомобилді қоршаған ортаның ауасында 0.0001-ден 0.1 г/мшаң (жоғары тозаңдану), ал кей-кездері 2г/м(нөлік көрініс) шаң болады. Шаң цилиндрге түскенде маймен араласып абразивті паста пайда болады, ол үйкелетін қосақтың тозуын бірден жоғарылатады (цилиндр — поршень, поршень — сақина, сақина— цилиндр). Сондықтан ауаны цилиндрге берер алдында дайындау керек — тозаңнан тазалау.

Ауаны тазалаудың үш тәсілін пайдаланады: сүзу — кірлеген ауа сүзуші элементтер арқылы өтеді (әдетте арнайы қағаздан); инерциялық— үлкен жылдамдықпен қозғалған ауа бағытын бірден өзгертеді. Ауа ағынының әсерінен пайда болатын центрден тепкіш күштің ауа ағымынан корпус қабырғаларына ауыр механикалық қоспалар тасталады; түйіспелі — қозғалу үрдісі кезінде ауа жабыспақ затпен (маймен) байланысады, оған механикалық түйіршіктер жабысады.

Ауа сүзгіштер. Ауа тазалауға арналған аспаптарды ауа тазалағыш деп айтады. Барлық ауа тазалағыштарда түрленген тазалау тәсілі қолданылады. Бірақта негізгі тәсіліне қарай дымқыл және құрғақ деп бөледі (оларда май пайдалынылады). Ауа тазартқыштарға қойылатын талаптар: -ауаны тазартудың жоғарғы деңгейі; -ауа өтіміне қарсылықтық төмендігі, бұл цилиндрлердің толуын азайтпау үшін қажет; -техникалық құрылымы мен конструкциясының қарапайымдылығы.

Құрғақ ауатартқыштарды барлық автомобильдерде дерлік қолданады. Олардың негізінде әр қақпақшаларының арасынан сүзгіш қағаздың шеттері престелген бір рет қолданылатын (9) сүзгіш-патрон. Тазартуды жақсарту және ауамен қарсыласуды төмендету үшін қағаздың беті үлкен болуы қажет. Сүзгіштің көлемін азайту үшін қағазды гармошка (бүктеп) етіп салады. Гармошканың үстіне тығыз картоннан жасалған обечайка сүзгіш қағазды зақымданудан сақтау мақсатында, ал сүзгіш-картонның бетіне қосымшапаролон сүзгішін салады (3). Осы түрде патронды корпусқа 8 орналастырып, қақпақпен 10 жауып, барашкалық гайкамен 1 бұрайды.

3.2 сурет. Ауа тазартқыштар ВАЗ автомобильінің двигательіне арналған.

1-барашкалық гайка; 2-шайба; 3-қосымша сүзгіш; 4-тығыздатқыш сақина; 5-термаауыстырғыш; 6-ауыстырып қосқыш рычаг; 7-жылынған ауаны қабылдайтын потрубок; 8-корпус; 9-сүзгіш-патрон; 10-қақпақ.

Двигательдерді үрлеу. Двигательдердің қуаттылығы ең алдымен 1 циклда (айналым) жағуға болатын жанармайдың мөлшеріне байланысты. Ол өз кезегінде впуск кезінде цилиндрге берілетін ауаның мөлшеріне байланыстыЕгер ауаны цилиндрге қысымммен беретін болса, онда оның салмағы көбірек болады, осыған орай, жанармайды да артығырақ жағуға болады. Ауаны беруінің осындай тәсілі-үрлеу (наддув). Үрлеусіз двигательдерді впускті бос деп атайды. Үрлеу кезінде двигательдердің цилиндрлеріне ауаның қосымша мөлшері беріледі.