Войны XVII – пачатку ХVIII стст. на Беларусі.

У вынiку аб’яднання По­ль­ш­чы з ВКЛ суадносiны сiл ва Усход­няй Еўро-пе паступова змянялiся на карысць РП. Таму паспрыяла ўзнік­нен­не ў Мас-коўскай дзяржа­ве так званага «смутнага часу», выкліканага крызісам царскай улады. Свае прэтэнзіі на трон выказаў беглы манах Р. Атрэп’еў, які абвясціў сябе сынам Івана ІV Дзмітрыем. Пры падтрымцы Жыгімон­та ІІІ і ва­я­во­ды Ю. Мнішака Ілжэдзмітрый з 4-тысячным войскам ру­шыў на Мас­к­ву і ў чэрвені 1605 г. заняў яе. У тым самым месяцы са­маз­ва­нец ка­ра­на­ваў­ся на царства пад іменем Дзмітрыя І. Але, заха­піў­шы трон, ён не здолеў выправіць цяжкага становішча, у якім знаходзі­лі­ся расійскае грамадства і яго гаспадар-ка. Акрамя таго, прысутнасць у Маскве чу­жых (польскiх, лiтоўска-бела-рускiх) войск выклiкала незадавальнен­не масквiчоў. 17 мая 1606 г. у вынiку змовы баяр i паўстання гараджан Iлжэдзмiтрый быў забіты.

Новым царом абралі Васіля Шуйскага (1606–1610), але змена ўла­ды не ўстараніла цяжкасцей. У Расii распаўсюдзiлiся шматлiкiя антыў­ра­да­выя выступ-леннi сялян, казакоў, нават дваран. На фо­не агульна­га не­за­да­ва­ль­нен­ня В. Шуй-скім у 1607 г. узніклі чуткі аб Дзміт­рыі І, які ў Ста­ра­ду­бе (Браншчына) збірае сілы для новага паходу на Маскву. 1 мая 1608 г. но­ва­му самазванцу М. Мал-чанаву ўдалося раз­біць цар­с­кае вой­с­ка, па­дый­с­ці зусім блізка да Масквы і стаць лагерам каля в. Ту­шы­на. Каб пе­ра­маг­чы «тушынскага злодзея», паслы Шуй­с­ка­га звяр­ну­лі­ся за да­па­мо­гай да Швецыі, абяцаючы саступіць ёй пры­бал­тый­с­кія зем-лі. Але як толь­кі на баку цара выступілі шведы, РП ус­п­ры­ня­ла гэта як нед­ру­жа­люб­ны акт і прыс­ту­пі­ла да адкрытай інтэр­вен­цыі. У вераснi 1609 г. яе войскi асадзiлi Сма­ленск, а ў чэрвені 1610 г. разбілі царскіх стральцоў. У Мас­к­ве група два­ран звергла В. Шуй­с­ка­га з тро­ну і пастрыгла яго ў ма­на­хі. Ула­да пе­рай­ш­ла да 7 баяр на чале з кня­зем Мсціслаўскім. Па­вод­ле пад­пі­са­най 17 жніў­ня 1610 г. «ся-мібаяр­ш­чы­най» і гетманам С. Жал­кеў­с­кім да­мо­вы, на рус­кі трон зап­рашаў­ся сын Жыгімонта ІІІ каралевіч Уладзіс­лаў. Мас­коў­с­кі Крэмль ад­да­ваў­ся пад ахову польска-літоўскага гар­ні­зо­на.

У тых умовах Ілжэдзмітрый ІІ быў вымушаны ўцякаць з Тушына i ў снежні 1610 г. ён быў забіты сваiмi былымi прыхiльнiкамi.

У адрозненне ад вышэйшага баярства, асноўная маса дваран і прос­та­га люду адмовілася прысягаць Уладзiславу і выступіла супраць ін­тэр­вен­таў. Першая спроба апалчэнцаў выбіць захопнікаў з Масквы ў маі 1611 г. скон-чылася няўдала. У верасні 1612 г. другое апалчэнне на­ ча­ле з Дз. Пажарскім і К. Мініным нанесла паражэнне войску гетма­на ВКЛ Я. Хадкевіча, якое ішло на дапамогу акружаным у Крамлі су­ай­чын­ні­кам, і 6 снежня ім давялося капі-туляваць.

У студзенi 1613 г. на Земскiм Саборы ў Маскве быў абраны новы цар – 16-гадовы М. Раманаў (1613–1646), а 11 ліпені ён «вянчаўся на цар­с­т­ва». Такім чынам, для расійскага грамадства «смутны час» скон­чыў­ся. Але ка-ралевіч Уладзіслаў не пакідаў спроб завалодаць ра­сійс­кім тронам. Распачаты ім у 1617 г. паход войска РП на Маскву па­жа­да­най мэты не дасягнуў. Паво-дле перамір’я, падпісанага абодвума ба­ка­мі ў снежні 1618 г. у в. Дзявуліна, ён адмаўляўся ад правоў на трон, але да РП адыходзілі Смаленскія і Чар-нігава-Северскія землі.

Пасля смерцi Жыгiмонта III (1632) Міхаілам І была здзейснена няў­да­лая спроба вяртання Смаленска. Спроба новага караля Уладзiсла­ва IV Вазы (1632–1648) захапіць Маскву таксама не прынесла яму пос­пе­ху. У адпавед-насці з Палянаўскім мірам ад 17 мая 1634 г., пацвяр­д­жа­ла­ся непарушнасць граніц паміж Расіяй і РП. Акрамя таго, Расія абавязалася выплаціць 20 000 руб., а кароль канчаткова адмаўляўся ад прэтэнзій на рускі трон.

Сацыяльна-эканамічнае становішча ВКЛ канца XVI – першай пало­вы XVII ст. характарызавалася ўсталяваннем фальварачна-паншчын­най сістэмы, умацаваннем зямельнай уласнасці феадалаў, якія ім­к­ну­лі­ся павялічыць свой прыбытак шляхам павелічэння эксплуата-цыі залежных сялян.

Умацаванне прыгнёту адчуваў таксама працоўны люд гарадоў і мяс­тэ­чак ВКЛ, асабліва тых, якія належалі свецкім і духоў­ным асобам. Адным са спосабаў пазбаўлення ад феадальнага прыгнё­ту з’яўлялі­ся ўцёкі на поўдзень ВКЛ. Там, за «парогамі» Дняпра, у За­па­рож­с­кай Сечы ў канцы XVI ст. уз-нікла своеасаблівае, напалову ва­ен­нае, этніч­на неаднароднае саслоўе – за-парожскае казацтва. Частка яго – так зва­ныя рэестравыя казакі – знаходзіліся на службе ў ка­ра­ля РП, мелі ўстой­лі­вы прыбытак і пэўныя прывілеі.

Паўстанне запарожскiх казакоў, якое пачалося ў красавіку 1648 г., адыг­ра­ла вызначальную ролю ва ўздыме антыфеадальнага руху на Бе­ла­ру­сі. Поспехі паўстанцаў на чале з гетманам Б. Хмяльніцкім у маі 1648 г. у баях з каралеў-скімі войскамі пад Жоўтымі Водамі і Корсунем вык­л­i­калi ўзброеныя выступ-леннi беларускiх сялян i гараджан. Для падтрымкi на­род­на­га руху Б. Хмяльнiцкi накiраваў на Беларусь ка­зац­к­iя «загоны» (атрады) на чале з Галавацкiм, Крывашапкам, Няба­бам, Хвясько i iнш. Ад­на­ча­со­ва ад Гомеля да Барысава, Бы-хава i Маг­i­лё­ва рассылалiся гет­ман­с­к­iя ўнiверсалы з заклiкам да паўстання. Да восенi 1648 г. жыхары Ма­зы­ра, Турава, Гомеля, Рэчыцы i iх навакол­ляў «усе паказачылiся i пак­лял­i­ся адзiн другому стаяць да апошня­га». Асобныя фар­ма­ван­ні шлях­ты былі разбіты пад Кобрынам, Ма­зы­ром, Чэрыка­вым і інш.

Чарговая перамога Б. Хмяльніцкага над польскім апалчэннем пад Пі­ляў­ца­мі 21 верасня 1648 г. актывізавала паўстанцкі рух на Беларусі. Мяс­цо­вая шляхта пачала фармаваць свае сілы і вербаваць наёмнiкаў. Агу­ль­нае кiраў-нiцтва шляхецкім войскам было ўскладзена на вялікага гет­ма­на літоўскага Я. Радзiвiла. У кастрычніку 1648 г. шля­хец­кае войска на чале са стражнікам Мірскім пасля ўпартай бара­ць­бы авалодала Пін­с­кам i жорстка пакарала яго абаронцаў, забіўшы больш за 3 тыс. мяш­чан, у тым лiку жанчын i дзяцей. Такi ж лёс спасцiг абаронцаў Чэры­ка­ва. У студзені 1649 г. Я. Радзівіл на чале 10-тысяч­на­га войска прай­шоў па Тураву, Петрыкаву, Мазыры, Бабруйску, Рэ­чы­цы і на праця­гу зімы падавіў усе лакальныя ачагі паўстання.

Вясной 1649 г. з Украіны на Палессе прыбыў 3-тысячны загон пал­коў­ні­ка Галоты і паўстанне ізноў стала разгарацца. Неўзабаве тут з’я­ві­лі­ся загоны Гаркушы, Пабадайлы, Крычэўскага i iнш. Б. Хмяльніц­кі працягваў накіроў-ваць казакоў на Беларусь, каб скаваць сілы Радзі­ві­ла і не дапусціць іх злу-чэння з каралеўскімі войскамі. Але 21 чэрве­ня 1649 г. шляхце ўдалося разгра-міць групоўку сялянска-казацкіх паў­с­тан­цаў на чале з М. Крычэўскім, а за-тым лагер Паба­дай­лы каля Ло­е­ва. У выніку паўстанцкі рух рассеяўся на асоб-ныя плы­ні, страціў ма­са­васць і набыў форму партызанскай барацьбы.

6 жніў­ня шляхецкае войска ВКЛ захапіла Кіеў і аб’ядналася з кара­леў­с­кім. 28 верасня 1651 г. Б. Хмяльнiцкі быў вымушаны падпісаць не выгадны для сябе Белацаркоўскі мір. Застаўшыся без казацкай падтрымкi, беларускiя паўстанцы не здолелi працягваць адкрытую бара­ць­бу, некаторы час дзейнi-чалi паасобку, але ў далейшым былi выму­ша­ны спынiць супрацiўленне. Віда-вочна, што ў ліку прычын паражэн­ня паўстання на Беларусі з’яўлялася ад­сут­насць такой арганізава­най сілы, як казацтва, і адзінага цэнтра кі­ра­ван­ня. Усе выступленні, як ся­лян, так і мяшчан, былі лакальнымі і не скіроўваліся на да-сягненне адзі­най мэты. Тым не менш па характары і маштабах яны мелі прык­ме­ты антыфеадальнай вайны.

Адным з вынікаў казацкага паўстання на Украіне з’явілася ўваходжан­не яе левабярэжнай часткі (Гецьманшчыны) у Расію пад пратэкта­рат маскоў-скага цара. Але пераяслаўскі дагавор ператварыў канфлікт паміж казацтвам і польскай шляхтай у вайну РП з Расіяй.

Карыстаючыся цяжкім становішчам РП, цар Аляксей Міхайлавіч (1645–1676) вырашыў замацаваць поспех захопам суседніх з Расіяй зямель ВКЛ. Яго разлік на пераможную кампанію будаваўся не толькі на рускае 80-тысяч-нае войска (супраць 10-тысячнага шляхецкага), але і на дапамогу беларускага насельнiцтва.

З пачаткам лета 1654 г. рускiя стральцы перайшлі мяжу ВКЛ. У паў­ноч­ным напрамку за лета яны заваявалі Полацк, Мсціслаў, Ор­шу, у верасні – Смаленск, у канцы лістапада – Віцебск. На поўднi яны з да­па­мо­гай 20-тысяч-нага казацкага войска захапiлi Гомель, Ча­чэрск, Пра­пойск, Быхаў. Некаторыя гарады, напрыклад, Магілёў, зда­ва­лі­ся без супраціўлення. Летам 1655 г. пача-лося новае наступленне рускiх войск на чале з ваяводам Трубяцкім, якое скончылася захопам цэнтра­ль­най i заходняй часткі Беларусi разам з Вiльняй.

У ліпені 1655 г. шведскі кароль Карл Х Густаў рушыў вайной на РП і захапіў вялікую яе частку разам з Варшавай. У тых умовах шляхец­кая гру-поўка паспрабавала аднавіць самастойнасць ВКЛ. З гэтай на­го­ды Я. Радзівіл пайшоў на заключэнне саюза ВКЛ са Швецыяй і ў кас­т­рыч­н­i­ку 1655 г. пад­пі­са­ў акт так званай Кейданскай унii. Але асноў­ная маса шляхты засталася вернай уніі «двух народаў».

Небяспека ўмацавання Швецыі прымусіла ца­ра прыпыніць баявыя дзеянні супраць РП і 24 кастрычніка 1656 г. падпісаць з ёй так зва­нае Ві-ленскае перамір’е. Па яго ўмовах на акупаванай тэ­ры­то­рыі ўла­да заста-валася за рускімі ваяводамі. Тым з бе­ла­рус­кай шлях­ты, хто пры­ся­гаў цару, надавалiся пра­вы рускіх дваран. На­се­ль­н­i­ц­т­ва i палонныя павінны былі ахрысціц­ца ў праваслаўную веру. Ка­­тал­i­ц­к­iя i ўнiяц­к­iя храмы зачыняліся. Ста­но­віш­ча яўрэяў значна па­гор­шы­ла­ся.

Разам з тым паводзiны рускiх стральцоў на Беларусi выклiкалi моц­нае незадавальненне мясцовага жыхарства. Цэлыя сялянскiя i рамес­н­i­ц­к­iя сем’i вывозiлiся ў Расію. У выніку людзі адмаўляліся ад пры­ся­гі на вернасць цару і браліся за зброю. У 1658 г., калі баявыя дзе­ян­ні паміж РП і Расіяй аднавіліся, выступленні супраць стральцоў знач­на пачасціліся. На бок караля РП пе-райшло ўкраін­с­кае казацтва.

Пасля падпiсання мiру са Швецыяй (май 1660)РП здолела мабіліза­ваць сілы на барацьбу за вызваленне акупаваных тэрыторый ВКЛ. Так, 18 чэрвеня аб’яднанае войска польскай i лiтоўска-беларускай шлях­ты на чале з П. Сапе-гам разбiла войска ваяводы Хаванскага каля в. Палонка Слонiмскага паве-та. У лiпенi ўся Беларусь на захад ад Бярэзiны была вызвалена. У кастрыч-нiку 1660 г. войска царскага ваяводы Дал­га­ру­ка­га было адкiнута да Смаленска.

У пачатку 1661 г. узмацняецца антырускае супрацiўленне на акупа­ва­най тэрыторыi. Так, у лютым 1661 г. адбылося паўстанне мяшчан Магiлёва, якiя за ноч знiшчылi 2000 стральцоў. Такiя ж паўстаннi адбылiся ў Гомелi i iншых гарадах. Восенню войска РП вызва­лі­ла Га­род­ню і Вільню. Але на буйнамаштабныя акцыi нi ў аднаго з бакоў ужо не было сiл, таму баявыя дзеяннi перапынiлiся на 2 гады.

Апошняя за час вайны на Беларусі бітва ад­бы­ла­ся летам 1664 г. пад Віцебскам, дзе былі разгромлены войскі ваяводы Хаванскага. Асноў­ныя падзеі перамясціліся на Ук­ра­і­ну і 30 студзеня 1667 г. завяршы­лі­ся пера-мір’ем, падпісаным у в. Андрусава (каля Мсціслава). Па­вод­ле яго ўмоў, да Расii адыходзiлi Смаленскае i Чарнiгаўскае ва­я­вод­с­т­вы, Старадубскі павет, левабярэжная Украiна (на 2 гады), Кіеў. За­парож­с­кая Сеч пераходзiла пад сумеснае кiраўнiцтва. 6 мая 1686 г. умовы Андрусаўскага перамі­р­’я былі за-мацаваны «Вечным мі­рам» і дапоў­не­ны пера­да­чай Расіі Запарожжа і Кіева.

Гэта была самая крывавая вайна ў беларускай гісторыі з 2,9 млн чал. Было страчана 1,5 млн.

У так званай Паўночнай вайне (1700–1721) Расія і РП удзельнічалі га­лоў­ным чынам як саюзнікі. Іх сумесная дзейнасць была абумоўлена ім­к­нен­нем падарваць гегемонію Швецыі, якой кіраваў кароль Карл ХІІ, у балтый-скім рэгіёне. Першая антышведская кааліцыя стала фарма­вац­ца ў пачатку 1699 г. у складзе Расіі і Даніі. Восенню негалосна да саюзнікаў далучы­ла­ся РП. 12 лютага 1700 г. саксонскія войскі, пасла­ныя каралём РП Аўгустам ІІ (1697–1733), асадзілі Рыгу. У сакавіку рас­па­ча­ла ваенную актыўнасць Данія, але ўжо ў чэрвені шведскія войскі прымусілі яе пай­с­ці на замірэнне.

У жніўні 1700 г. цар Расіі Пётр І (1685–1725) аб’явіў вайну Швецыі. Але Карл ХІІ пасля разгрому рускіх пад Нарвай ужо не лічыў іх моц­ным праціўнікам, таму скіраваў асноўныя сілы супраць РП і ў 1701 г. захапіў Вар-шаву, а праз год – Гародню. Шляхта адрэзана­га ад По­ль­ш­чы ВКЛ стварыла канфедэрацыю i вясной 1703 г. падпiса­ла да­га­вор з Пятром I аб сумеснай барацьбе супраць шведаў.

14 студзеня 1704 г. Карл ХІІ прымусіў сейм адхіліць Аўгуста ІІ ад трона і замест яго абраць каралём Станіслава Ляшчынскага. Частка шлях­ты адмо-вілася прызнаваць новага караля і аб’ядналася ў Сандамiр­с­кую канфедэра-цыю. Іх падтрымала канфедэрацыя шляхты ВКЛ. Але Аўгуст IІ сам адмовіў-ся ад трона, а Радзiвiлы, Пацы, Вiшнявецкiя і іншыя прызналі новага караля.

Восенню 1704–1705 гг. руская армiя аднавiла баявыя дзеяннi на Бе­ла­русi. На баку шведаў змагалiся атрады Сапегi. Маёнткi i вёскi, як­iя належалi саюзнiкам Пятра I, бязлiтасна знiшчалiся. У сваю чаргу рус­к­iя войскi жорстка каралi насельнiцтва беларускiх гарадоў, якое было вымушана забяспечваць шведаў правiянтам i фуражом. Так, па за­га­ду Пятра быў цалкам спалены горад Магiлёў.

У студзенi 1708 г. Карл ХII паставiў на мэце перанесцi баявыя дзе­яннi на тэрыторыю Расii. Сваю дапамогу ў гэтым абяцаў украiнскi гет­ман Мазепа. На Беларусi шведы iзноў занялi Гародню i iншыя гара­ды. У лiпенi таго ж 1708 г. каля м. Галоўчын, Аршанскага павета яны ўшчэнт разбiлi корпус генерала Рэпнiна.

Затое 28 верасня каля в. Лясная, што пад Прапойскам, рускім сал­да­там, якімі камандаваў Пётр І, уда­ло­ся разграмiць шведскi корпус ге­не­ра­ла Левен-гаупта, які рухаўся на Украіну, і захапіць абоз з боепры­па­са­мі, прызначаны для Карла ХІІ. Гэтае сражэнне ў многiм абумов­i­ла шчаслiвы для рускiх войск вынiк генеральнай бітвы пад Палтавай 27 чэр­веня 1709 г. Невыпадкова, перамогу пад Лясной Пётр І назваў «маці Палтаўскай вікторыі». Вайна са Швецыяй скончыла­ся ў 1721 г. яе поўным паражэннем.

Беларусь, дзе адбываліся моцныя баі паміж рускiм i шведскiм вой­с­камi, панесла велiзарныя людскiя i матэрыяльныя страты. Пры гэ-тым гiнула i шляхта, i рэкрутаваныя ёй сяляне, нiшчылiся велiзарныя ма­тэ­ры­я­ль­ныя каштоўнасцi. Усяго на Беларусi загiнула, памерла ад ран, хваробы i голаду каля 700 тыс. чал. з яе 2,2-мiльённага насель-нiц­т­ва. І шведы, i рускiя, разглядалi беларускую зямлю як варожую тэ­ры­то­рыю, а яе багаццi як звычайную ваенную здабычу.