Формы исторического процесса, линейность и нелинейность истории.

Древнегреческие представления выражают идею развития общества как круговорот, циклический процесс. Христианская философия допускала конец человеческой истории и ее возобновление по воле Бога.

По Гердеру история есть закономерное развитие культуры по линии прогресса. Линейное развитие общества обосновывал Маркс. Шпенглер, Тойнби и Сорокин развивали идею локальных обществ, своеобразие которых не позволяет представить историю в виде линейного процесса. Тойнби утверждает, что каждая цивилизация проходит в своем развитии стадии возникновения, роста, надлома и разложения, после чего гибнет. Прыведзеныя прыклады ілюструюць прызнанне шматстайнасці накірункаў гісторыі.

Нелинейные интерпретации истории корнями уходят в глубокую древность, будучи воплощенными в представлениях о «колесе истории», круговороте событий, «вечном возвращении».

Линейные интерпретации истории представлены в двух основных моделях, получивших названия «регрессизма» и «прогрессизма». Общим для них является констатация очевидной направленности и поступательности социально-культурного развития общества, различным же – вектор этой направленности и характер смены качественных состояний социодинамики. «Ключом» к пониманию сущности этих моделей служат формообразующие их концепты социального «прогресса» и «регресса», задающие магистральную траекторию развития социума: прогресс как последовательное совершенствование общественной жизни и её переход ко все более высокому качественному состоянию («восходящее» развитие), регресс - как последовательное ухудшение состояния и деструкция форм организации общества («нисходящее» развитие).

Регрессизм в интерпретации развития общества появляется в древнем мире и выражает настроения, характерные для эпохи разложения родовых отношений и перехода к новому, во многом непонятному и внутренне противоречивому обществу периода цивилизации. Ностальгическими настроениями пронизана концепция «возврата имен» древнекитайского философа Конфуция (VI-V вв. до н.э.), широко распространенные в Древней Греции представления о минувшем «золотом веке».

В наше время позиции исторического регрессизма разделяются представителями достаточно распространенных идейных течений экологического пессимизма, технократического антиутопизма, религиозно-сектантского финализма.

Прогрессизм оформляется в ХVШ столетии – в «век Просвещения», полный надежд на всесилие разума и могущество преобразовательных возможностей человека, наделенного способностью познания природы и общества. Просветители считали, что вся масса человеческого рода всегда шествует, хотя и медленными шагами, к все большему совершенству, и шествие имеет закономерный и направленный характер. Критерием прогресса у Г. Гегеля служит развитие свободы, в марксистской интерпретации исторического процесса как закономерной смены типов общественно-экономической формации, которую К.Маркс определял как «общество, находящееся на определенной ступени исторического развития, общество со своеобразным отличительным характером, критерием выступает характер экономического базиса.

Полное драматизма и человеческих трагедий ХХ столетие казалось бы показало несостоятельность свойственного прогрессизму исторического оптимизма и иллюзорность надежд на «светлое будущее». Безусловный приоритет начинает отдаваться нелинейным интерпретациям истории, в том числе постмодернистской концепции «постистории», за которыми закрепляется авторство таких достоинств, как отстаивание множественности равноправных и самоценных форм общественной жизни, акцентирование внимания на плюралистичности и вариативности исторического процесса, подчеркивании роли социально-культурных альтернатив в истории, противоречивости развития общества. Возникают концепции «пределов роста» (Дж. Форрестер, Д. Медоуз), «конфликта цивилизаций» (С. Хантингтон), «золотого миллиарда» и др., имеющие регрессистский оттенок. В состоянии эйфории от неудач перестройки и распада СССР появляется концепция «конца истории» (Ф. Фукуяма), которая, в сущности, тоже не имеет ничего общего с идеей социального прогресса человечества. Тем не менее, прогрессизм смог возродиться и в настоящее время имеет достаточно сильные позиции, оформленные в цивилизационно-стадиальной модели линейной интерпретации истории. Он представлен, прежде всего, в концепциях постиндустриального (Д. Белл, А. Турен) и информационного общества (Е. Масуда, О. Тоффлер). Своими истоками это направление уходит в позитивистски ориентированные конструкции социодинамики начала и середины ХIХ в. (О. Конт, Дж. Милль, Г. Спенсер), технологический детерминизм и технократизм конца ХIХ-ХХвв. (Т. Леблен, У.Дж. Бернхэм, Дж. Гэлбрейт и др.), рассматривавших в качестве главного детерминанта всемирно-исторического процесса развитие науки и техники. Отсюда прогрессивная преемственность в концепциях постиндустриального общества трех стадий – доиндустриальной (традиционной, аграрной), индустриальной (промышленной, техногенной) и постидустриальной цивилизаций, а в концепциях информационного общества, например, у О. Тоффлера, трех «волн истории» - аграрной, промышленной и информационной. Другим источником общелинейного развития общества явилось учение К. Ясперса осевого времени. Оно вводит в философию истории всемрно-историческое измерение истории. Как видим, понятие цивилизации и философские аспекты цивилизационного развития общества интерпретируются в литературе неоднозначно и требуют специального рассмотрения.

3. Цывілізацыйны і фармацыйны падыходы да гісторыі.

Сярод катэгарыяльных структур філасофіі гісторыі (грамадства, гісторыя, сэнс і мэта гісторыі, формы эвалюцыі, рухаючыя сілы, лінейнасць і нелінейнасць сацыяльнай дынамікі і інш.) есць вельмі праблемная – адзінства гісторыі. Гэта ідэйная структура з’яўляецца каштоўнай у разуменні анталогіі сацыяльнага быцця (чым і як ёсць грамаства) і дазваляе растлумачыць з’явы ўзнікнення і знікнення гісторыі, падабенства, адрозненне жыццядзейнасці розных краін і народаў. Вось паняцце “цывілізацыйнага працэсу”, ці яшчэ – “цывілізацыі” і характарызуе пэўны падыход, ці зрэз змянення грамадства. Зразумела, што гэта не адзіны падыход, досыць эўрыстычным есць фармацыйны падыход, актуалізуецца цяпер культуралагічны зрэз гісторыі, магчымыя і іншыя падыходы.

У аснове таго ці іншага разумення адзінства гісторыі знаходзіцца абаснаванне сістэмаўтваральнага крытэрыя, які сцягвае і рухаючую сацыяльную рэальнасть, і вызначае заканамерныя тэндэнцыі эвалюцыі грамадства. Мяркую, трэба праводзіць змястоўны камларатывісцкі аналіз адзначаных падыходаў. Фармацыйны аналіз ўсю дынаміку тлумачыць базісам, ці сукупнасцю вытворчых адносін, на аснове якога ўтвараецца тып грамадства, а змяненні апошняга - рух гісторыі. Грамадскі спосаб вытворчасці - аб’ектыўны крытэрый адзінства гісторыі, ён вядучы ў гістарычным матэрыялізме. Фармацыйны падыход мае і недахопы, асабліва метадалагічныя. Ён схематызуе і занадта аб’ектуе гісторыю. Невыпадкова, у філасофіі гісторыі вельмі пашыраны цывілізацыйны падыход, што змякчае, эмансіпіруе, суб’ектывіруе гістарычны працэс (суб’ ектывацыя гісторыі больш уласціва культуралагічнаму зрэзу, чым цывілізацыйнаму). Цывілізацыя-шматсемантычнае паняцце. У гэтай няпэўнасці ёсць свае мінусы і плюсы. Мінусы - праблемы з тлумачальнай логікай гісторыі, сацыяльная дынаміка не лінейная, а шматварыятыўная, гісторыя як бы рассеяна на шэраг асобных гісторый, праблемы , “сцежкі” ”скрэпаў ” дынамікі ў адзіны працэсс, праблемы сацыяльных ці грамадскіх адносін і г.д.. Плюсы (мнагапалярнасць гісторыі) трапляюць пад увагу этнасы, грамадская псіхалогія, дэмаграфія, экалогія і іншыя бакі і аспекты гісторыі, адзінства гісторыі не субстанцыйнае, а дынамічнае, гісторыя - гэта не штучная схема, а арганічныя змяненні тэхніка - тэхналагічных спосабаў дзейнасці, сацыяльных структур, духоўных каштоўнасцей і звычайных, не ідэалагічных паводзін чалавека, супольнасцей людзей і г.д.. Метадычна карысна вылучаць 3-4 асноўныя трактоўкі паняцця “цывілізацыя”:

а) сінонім культуры (А. Тоінбі, Н. Данілеўскі, П. Сарокін) г.з.

цывілізацыя -гэта культура.

б) дэградацыя, упадак культуры (А. Шпенглер, М. Бердзяеў) г.з.

амонім культуры.

в) узровень і ступень у развіцці чалавецтва, стан і працэссы ўласна

сацыяльнага, культурнага, духоўнага паходжання, што ідуць за

дзікасцю, варварствам (Морган, Ф. Энгельс, Тофлер) г.з.

этналакальнае разуменне цывілізацыі.

Абагульняючы, можна зрабіць сінтэзуючае вызначанне цывілізацыі як культурна- гістарычнага працэсса і супольнасці, у аснове якой - адзінства гістарычнага лёсу, цеснага сацыяльна- культурнага ўзаемадзеяння, высокі ўзровень інстытуцыянальных дзяржаў і механізмаў сацыяльнай арганізацыі , рэгуляцыі жыццяздольнасці грамадства. Гэта сацыяльная душа культуры. У параўнанні фармацыйнага і цывілізацыйнага падыходаў трэба вызначыць як адрозненні, так і дапаўненні. У гэтым заключана задача, звышмэта цывілізацыйнага падыхода да гісторыі - быць формай, ідэяй мнагамернасці сацыяльнай дынамікі, выступаць яе “цывілізацыйнай”, сацыяльна- культурнай змястоўнасцю, тэхналогіяй узнаўлення грамадства ў адзінстве “сцежцы”, “скрэпцы”) матэрыяльных і духоўных, палітычных і экалагічных, псіхалагічных і этнічных, сацыяльных і асабаваных працэсаў.

Зразумела, што пабудаваць цывілізацыйныя тэхналогіі можна грунтуючы цывілізацыю на пэўнай яе структуры. Структурныя ж блокі ўтвараюць механізм цывілізацыйнага працэса, функцыянаванне якога абумоўлівае спосабы і асаблівасці характару гістарычных зрухаў у грамадстве. Агульнай тэндэнцыяй цывілізацыйнага працэсу з’яўляецца інтэграцыя структурных блокаў, а не іх жорсткая іерархія (як у фармацыях). Суб’ект і аб’ект гісторыі жорстка не падзяляюцца, а наадварот, канстытуізуюцца сацыяльна-культурным узаемадзеяннем. У рэальнай гісторыі дзейнічаюць розныя тыпы дэтэрмінацыі, але толькі адна вызначае іншыя. Адсюль падставы для шматлікіх канцептуальных пабудоў цывілізацыйнага працесу, канкрэтных тыпалогій грамадства (больш за 30 на сёняшні дзень). Актуальная ж тыпалогія цывілізацыйнага працесу характэрызуе паказчыкі ўзроўню, якасці жыцця і палітычнага жыцця чалавека ў грамадстве. Недастатковыя іх велічыні сведчаць аб крызісе цывілізацыі, калі згодна з А. Тойнбі, цывілізацыя не здольна адэкватаваць запатрабаванням працесу, а мінулыя сацыяльнакультурныя формы вычэрпваюцца. Паняцце цывілізацыйнага працесу надае новы сэнс сацыяльным рэвалюцыям і праблемам сучаснага грамадства.

З розных прадстаўленных у літаратуры тыпалагізацый, падаецца аптымальнай тыпалагізацыя В.С. Сцёпіна , у гісторыі грамадства ён вылучае два асноўных віда:

1) традыцыйнае;

2) тэхнагеннае.

Першы - характэрызуецца ўстойлівымі кансерватыўнымі тэндэнцыямі ўзмацнення сацыяльна-культурных адносін і дзейнасці. Стэрэатыпы кананізаваныя стылі, паўторы і адпаведныя культурныя каштоўнасці – рысы гэтай цывілізацыі.

Другі - характарызуецца інтэнсіфікацыяй, часовасцю, іннавацыйнасцю. Асновамі тут з’яўляюцца: а) аўтаномія асобы; б) культурная матрыца тэхніка-тэхналагічныя навуковыя іннавацыі; в) рэпрэсіўнасць у дачыненні традыцыйных культур; г) пастаянныя змяненні ўласных асноў – пераўтварэнне прыроды, грамадства і чалавека.

Сучаснае грамадства – гэта крызісны этап тэхнагеннай цывілізацыі, пераход, трансфармацыя ў новую цывілізацыю – інфармацыйную, постіндустрыяльную, антрапагенную, каэвалюцыйную і г.д. Сучасная цывілізацыя мае глабальны характар, увасабляе глабальныя інтэграцыйныя працесы. Зразумела, што сёння у сацыяльнай філасофіі асобна фармацыйны падыход не працуе, а больш акталізуецца яго сувязь з цывілізацыйным і культуралагічным падыходамі. Лёсавызначальнай з’яўляецца праблема ўключення ў сусветны цывілізацыйны працес не толькі краіны, этнасу, але найперш чалавека.

Таму ў тэмах, прысвечанных філасофіі тэхнікі ўлады, палітыкі, культуры, адукацыі і г.д. Метадалагічнае і светапогляднае значэнне паняцця “цывілізацыйны працэс” выступае дамінуючай ідэяй. Чалавекамернасць сацыяльных змяненняў, гуманізацыя і перспектывы чалавека – у гэтым сутнасць навуковага і гуманістычнага светабачання. Распрацоўка такога светапогляднага дыскурсу чалавека ёсць задачай філасофскага даследвання.

Литература:

Калмыков В.Н. Основы философии. – Мн., 2000. С.369-390.

Основы современной философии. – СПБ., 1999. гл.YIII, X, XII.

Углубляющее чтение:

Крапивенский С.Э. Социальная философия. – М., 1998.

Стёпин В.С. Философия ненасилия и будущее цивилизации // Мысль №2, 1999г.

Марков Б.В. Философская антропология: очерки истории и теории. –

СПБ., 1997.

Новикова Л.М. Цивилизация как идеал и как объединительный принцип исторического процесса // Цивилизация. Вып. 1. – М., 1992.