Юстиниан кодексі.
Залежність видів управлінських документів від компетенції, функцій організації, порядку рішення питання (єдиноначальний або колегіальний), обсягу та характеру взаємозв’язків між організаціями одного або різних рівнів управління.
Поняття офіційного документа та документа особистого походження.
1. Діловодство – це вид діяльності, предметом якої є питання документування та організація роботи з документами в процесі здійснення управлінських дій.
Тобто організацію діловодства умовно поділяють на дві частини:
- документування ( фіксування інформації, складання та оформлення документів);
· робота з документами ( одержання – відправлення, обробка, реєстрація, контроль, зберігання, використання, підготовка до передавання на архівне зберігання, знищення ).
Таким чином, діловодство охоплює всі процеси з моменту створення документа до його знищення чи передавання до архівного підрозділу установи.
Розвиток сучасних технологій, впровадження автоматизованих систем управління сприяють розширенню і поглибленню традиційних понять. Тож останнім часом як синонім терміна діловодство нерідко вживається термін документаційне забезпечення управління (ДЗУ) або інформаційно-документаційне забезпечення управління, що включає, крім традиційної робои з документами, також інформаційне обслуговування, створення баз даних, їх ведення і роботу з ними.
Завдання діловодства:
- оформлення документів відповідно до вимог стандартів;
- створення умов для руху документів;
- створення умов для пошуку виконаних документів;
- створення умов для зберігання документаційного фонду.
Діловодство поділяється на:
а) адміністративне (загальне), що систематизує службові документи управлінського характеру;
б) спеціальне, що систематизує спеціальні документи.
Діловодство здійснюється за такими напрямами:
1) скорочення документопотоків на основі уніфікації та стандартизації видів форм типових текстів документів;
2) раціоналізація праці щодо діловодства в апараті управління; підвищення його ефективності;
3) удосконалення контролю за виконанням документів.
Інформація, що фіксується в документах, створюваних на різних носіях, є основою для прийняття управлінського рішення. Якщо з будь-якої причини припиниться рух інформаційних потоків, управлінський апарат втрачає контроль над ситуацією і не має можливості адекватно реагувати на неї. Отже, від раціональної організації діловодства ( інформаційно-документаційного забезпечення управління ) залежить оперативність і оптимальність управлінського рішення, доведення його до виконавців, своєчасний контроль за виконанням. Уміння працювати з документами, правильна організація діловодства і діловодних процесів безпосередньо впливають на економічні результати та ефективність діяльності підприємства, організації, установи.
Основною одиницею офіційно - ділового стилю є документ.
Документи використовуються в різних галузях людської діяльності, ділянках знань, сферах життя. Вони є об’єктом діяльності дослідження різних наукових дисциплін, тому поняття „документ” багатозначне і залежить від того, у якій галузі й для чого він використовується.
У світовій практиці документ визначається як запис інформації, що може бути використана як одиниця в документаційному процесі. Відповідно до інструкцій міжнародної організації стандартів ISO ( International Standart Organization), інформація може бути записаною в будь-який спосіб фіксування відомостей, тобто не лише за допомогою знакового письма, а й зображення, звуку тощо. Таке визначення дає змогу зарахувати до документів усі матеріальні об’єкти, які можна використати для передавання інформації в суспільстві.
В Україні офіційно прийняті три значення документа, зафіксовані у ряді державних стандартів (ДСТУ):
ДСТУ 2392-94. Документ І. Записана інформація, яка може розглядатися як одиниця в ході здійснення інформаційної діяльності.
ДСТУ 3017-95. Документ ІІ. Матеріальний об’єкт з інформацією, закріпленою створеним людиною способом для її передачі у часі і просторі.
ДСТУ 2732-94. Документ ІІІ. Матеріальний об’єкт, що містить у закріпленому вигляді інформацію, оформлений у встановленому порядку і має відповідно до чинного законодавства правове значення.
Відношення між різними значеннями документа будується за принципом ієрархії – підкорення одного поняття іншому, де кожне більш широке поглинає, включає в себе менш широке. Діловодство і архівна справа – сфера застосування визначення Документа ІІІ.
Виходячи з визначень документа, зафіксованих у державних стандартах України, основними ознаками документа є:
· наявність інформації, яка має певний зміст;
· стабільна матеріальна форма, що забезпечує довготривале використання та зберігання документа;
· функціональна визначеність для передавання інформації у просторі і часі, тобто для використання в соціальних комунікаційних каналах..
Таким чином, головною складовою документа є інформація.
Інформація, зафіксована в документі, має свою специфіку, яка проявляється таким чином:
1) документ – носій соціальної інформації ( створеної людиною для використання в суспільсві);
2) документальна інформація має бути змістовною, оскільки є результатом інтелектуальної діяльності людини;
3) інформація передається дискретно ( у вигляді окремих повідомлень, зафіксованих на будь-якому матеріальному носії, переважно завершеного характеру);
4) повідомлення являє собою закодований текст у певній знаковій системі;
5) інформація, зафіксована на матеріальному носієві у спосіб, який створено людиною ( письмово, графічно, звукозапис тощо).
Документ характеризується також стабільною матеріальною формою. Таким чином, документ являє собою єдність матеріальної форми та інформації, яка в ній зафіксована. Двоєдина природа документа – одна з його особливостей, відсутність будь – якої з вищеназваних складових знищує документ загалом.
Ділова сфера – одна з основних життєво необхідних галузей діяльності людства. За допомогою ділових паперів встановлюються офіційні, службові, ділові, партнерські контакти між закладами, підприємствами, установами, державними органами, а також налагоджуються приватні стосунки між людьми.
Ділове спілкування ведеться державною мовою (ст. 11 Закону «Про мови в Українській РСР»).
З метою економії часу в процесі складання й використання документів необхідно розмежувати формальний підхід до оформлення документів і творчість у процесі складання текстів. Такий підхід дає змогу скористатися певними рекомендаціями, загальними правилами й нормами у складанні й текстовому викладі ділових паперів, а також їх конкретними зразками. Ці питання охоплює такий вид діяльності, як діловодство ( справочинство).
Документи мають правове значення ( тобто юридичну силу), оскільки є засобом засвідчення та доведення певних фактів.
В управлінській діяльності використовуються головним чином текстові документи, інформація в яких зафіксована будь-яким письмовим способом – рукописним або друкарським. Такі документи, оформлені відповідно до певних правил, називають управлінськими, а їх сукупність – управлінською документацією.
Юридична сила– це властивість документа, яка надається йому чинним законодавством, компетенцією органа, що його видав, встановленим порядком оформлення. Виходячи з цього документ має бути:
· достовірним;
· переконливим;
· належним чином відредагованим і оформленим;
· з конкретними пропозиціями та вказівками.
До більшості документів слід ставити такі вимоги, як придатність до тривалого зберігання, максимальна точність.
Вони також використовуються як джерела та носії інформації. А в управлінській діяльності документ виступає як предмет і як результат праці. Так, планування відбувається за допомогою різних планів; облік – у вигляді складання й обробки статистичної бухгалтерської та оперативно-технічної документації; інструктування – шляхом видання інструкцій, методичних вказівок; контроль – збиранням відомостей (письмово) і виданням вказівок тощо.
Документація використовується як спосіб і засіб реалізації функцій, покладених на управлінський апарат.
Документи використовуються відповідно до функцій, які вони покликані виконувати.
Всі офіційні документи мають загальні і спеціальні функції.
До загальних функцій документів належать:
- інформаційна ( документ створюється для зберігання інформації);
· соціальна ( документ – соціально – значущий об’єкт, оскільки він задовольняє певну соціальну потребу);
· комунікативна (документ – це засіб зв’язку між організаціями та іншими суспільними структурами);
· культурна ( документ закріплює та передає культурні традиції, зокрема рівень наукового й технічного розвитку).
Спеціальні функції документа поділяються на такі:
· управлінська ( документ є інструментом управління);
· правова ( документ має юридичну силу);
· історична ( документ є надбанням історії, матеріальним підтвердженням подій, явищ, що відбувалися у світі). Документи являють собою джерело історії.
Усі документи, де б і ким вони не укладалися, мають правові, технічні, логічні та лінгвістичні вимоги.
Правові вимоги. Документ видає повноважний орган або особа відповідно до її компетенції. Документ не повинен суперечити чинному законодавству і директивним вказівкам керівних органів, має бути достовірним.
Документ необхідно складати за встановленою формою. У ньому недопустимі юридичні і граматичні помилки. У текстах документів використовується kbit jaswsqyj – дыловий стиль.
Технічні вимоги. Для укладання будь – якого документа існує відповідний формат, міжрядкові інтервали, розмір шрифту. У діловодстві розроблені й діють певні вимоги і правила щодо оформлення сторінки та її нумерації.
Для логічних вимог характерні використання засобів логічної оцінки для зв’язності окремих частин, зазначення черговості здійснення, послідовність викладення тексту та його частин.
Логічна послідовність викладу досягається також за рахунок чіткого членування тексту документа на окремі пункти. Зовнішніми проявами такого членування є нумерація, буквені позначення, абзаци.
Лінгвістичні вимоги. Текст документа становить його основу, він має бути грамотний. Писемна форма мовлення вимагає чітких синтаксичних конструкцій, суворого дотримання стилістичних норм і правил граматики.
2. Документування - це процес створення документів з використанням різних методів, способів і засобів фіксування інформації на матеріальному носії.
Метод документування – це прийом чи сукупність прийомів фіксування інформації на матеріальному носії за допомогою знакових систем (характер кодів мов, знакові системи тощо).
Спосіб документування – це дія чи сукупність дій, що застосовуються для запису інформації на матеріальному носії (перфорація, оптичний, електронний, механічний способи документування).
Засіб документування – це предмет чи сукупність пристосувань (обладнання, інструменти), що використовуються для створення документів.
Документування інформації є обов’язковою умовою віднесення інформації до інформаційних ресурсів. Документування інформації здійснюється в порядку, який визначається органами державної влади, відповідальними за організацію діловодства, стандартизацію документів.
Документування включає такі операції:
· підготовка документів;
· складання документів;
· узгодження документів;
· оформлення документів;
· виготовлення документів.
За сучасних умов для складання документа використовують як звичайну мову, так і штучну, із застосуванням нових носіїв інформації.
За видом обробки розрізняють такі документи:
· машиноорієнтований – документ, пристосований для обробки даних засобами обчислювальної техніки;
· машиночитаємий – документ, пристосований для автоматичного читання вміщеної в ньому інформації. Інформація в цьому документі відображена кодом, а її пошук і видача здійснюється тільки машиною;
· машинний – документ, створений засобами обчислювальної техніки.
Обчислювальна техніка, що обслуговує різні системи автоматизованої обробки управлінської інформації, дозволяє максимально звільнити керівників і спеціалістів від нетворчих операцій і, що найголовніше, надає їм можливість користуватися більш цінним, достовірним, своєчасно отриманим і зручним для сприймання комплексом інформації.
Комп’ютеризація процесу управління в повній мірі повинна враховувати специфіку управлінської організаційної діяльності, провідну роль людського фактору у виконанні функцій управління, прийняття необхідного і грамотного рішення. ЕОМ відіграє в цій діяльності допоміжну роль і виконує за людину багато технічних операцій із своєчасної видачі їй корисної і повної ситуаційної інформації. Остаточне управлінське рішення завжди приймається людиною.
Управлінська інформація надходить в автоматизовану систему з юридично оформленого (офіційного) документа і звичайно на проміжній або завершальній стадії рішення функціональної задачі вихідна інформація також фіксується у вигляді документа на паперовому носії – машинограма – чи машинному носії – у вигляді машиночитаємого документа. Машинограма і машиночитаємий документ потребують юридичного оформлення.
Комп’ютеризація процесу управління створює умови для без паперового документообігу і значно скорочує в оперативній управлінській роботі кількість традиційних документів – довідкових, поточних звітних, інформаційних тощо. Одночасно в мінімальному обсязі повинні зберігатися найважливіші управлінські документи на паперовому носії (накази, плани і т.д.), що мають юридичне й історичне значення і вимагають постійного зберігання в архівах.
3.З погляду використання в управлінні розрізняють такі документи:
· Офіційні, власні і власного походження;
· Справжні оригінали офіційних документів, дублікати й копії, витяги з офіційних документів.
Офіційним є документ , створений організацією або посадовою особою у встановленому порядку. Під посадовою особою мають на увазі людину, яка здійснює функції представника влади або обіймає посаду, що потребує виконання організаційно - розпорядчих чи адміністративно-господарських обов’язків.
Власний – це офіційний документ, що засвідчує особу та її права, обов’язки, службове або громадське становище, у ньому можуть бути також інші відомості біографічного характеру.
Документ власного походження – це документ, який створює особа за межами її службової діяльності або виконання громадянських обов’язків.
Справжній - документ, відомості про час і місце створення якого і про його автора відповідають дійсності.
Оригінал офіційного документа - перший або єдиний примірник офіційного документа.
Витяг з офіційного документа – копія офіційного документа, що відтворює його частину і завірена у встановленому порядку..
Сучасні вимоги до оформлення документів, зокрема організаційно-розпорядчих, зафіксовані в державних стандартах. Крім того, відповідно до „Примірної інструкції з діловодства...”, затвердженої Постановою Кабінету Міністрів № 1153 від 17.10.97 р., в державних установах визначається конкретний комплекс документів, передбачених номенклатурою справ та необхідних і достатніх для документування їх діяльності.
Склад документів в організації залежить від:
- порядку прийняття рішення (єдиноначальність або колегіальність);
- обсягів і характеру взаємозв’язків в організації;
- характеру взаємостосунків з іншими організаціями та державними органами.
Осыған сәйкес Юстиниан, құқықтық жүйені уақыттың талабына сай келтіруге, ескірген материалдан тазартуға міндет қойып 13 ақпан 528 жылы 10 адамнан тұратын ерекше комиссияға жүктеді. Комиссияға, жаңа жинақ шығару міндеті тапсырылды. Бір жылдан соң, яғни 529 жылы сәуір айында кодекс дайын болды, осы сәттен, бұрынғы конституциялар күші жойылды деп есептелді. Бұл жинақ императордың есімімен – Codex Iustinianus деген атау алды.
Дигестілер, олардың жүйесі және мазмұны.Заңгерлердіңшығармасын жүйелендіру, Трибониан басқарған комиссияға тапсырылды. Комиссия 3 миллион мәтіннен тұратын, 39 - автордың 2 мың кітабын өндеп 150 мың мәтінін қалдырды. Барлық жұмыс тез атқарылып – 3 жылдың ішінде аяқталды. Жинақ «Digesta sen Pandectae» 16 желтоқсан 533 жылы жарық көрді. Сол жылы, желтоқсанның 30 күні Дигестілер заңды күшіне енді.
Институциілер. Дигестіні құрау жұмысы аяқталғаннан соң Юстиниан жаңа комиссия тағайындайды. Комиссияның алдына, алдынғы Институций тәріздес құқық оқулығын жасау міндеті қойылды. 533 жылы 21 қараша айында Юстиниан Институциясы жарияланды. Олар заң күшіне ие болды.
Новеллалар. Осы жолмен Юстиниан, барлық рим құқығын кодификациялау ойын жүзеге асырды. Құқықтың саласын қамтыған және оң өзгеріс берген, көптеген конституциялар кодификацияланды. Бұл конституциялар Новелла (Novellae constitutiones)деген атаумен танымалы.
Тақырып 5. Субъективтік құқыққа ие болу тәртібі. Құқық
субъектілері. Құқыққабілеттілік ұғымы. Құқыққабілеттілікті жоғалту және шектеу.
Толық құқықты рим азаматы, бірсәтте үш жағдайда болуы керек болды – мәртебеге (status) ие болу деген мағына. Ол мыналарға бөлінді:
- status libertatis – бостандық жағдайы;
- status civitatus – азаматтық жағдайымен;
- status familiae – отбасылық жағдайымен.
Құқыққабілеттілікті жоғалту және шектеу.
Римдықтар құқыққабілеттілікті жоғалтуды және шектеуді келесі жағдайлармен байланыстырды:
- maxima (ең жоғарғысы) римляндық құлға айналады, нәтижесінде азаматтықты және отбасыдағы жағдайды жоғалтады;
- media (орташа), римляндық бостандықта қалады бірақ рим азаматтығын, status civitatis және status familiae мәртебесін жоғалтады, ал заң жүзінде отбасы мұшелігінен айырылады;
- minima (ең төмеңгісі), дербес үй иесінен тәуелді жағдайға түсіп қалады.
Тақырып 6. Рим мемелекетіндегі бостандық, азаматтық
және отбасылық жағдайы. Рим құқығындағы
әрекетқабілеттілік ұғымы. Заңды тұлғалар.
Ежелгі Рим қауымы ерікті және құлдарға бөлінді. Құлдар (servi) құқық субъектісі болып табылмады, тек құқықтың бір объектісі ретінде, шаруашылық заты ретінде қарастырылды. Құлиесінің билігі шексіз болды, қожайыны құлды сата алды, жазалайтын болды. Қайта классикалық дәуірде, рим қоғамында стойкалық фәлсафаның ықпалынан құлдардың адамдық табиғаты туралы көз қарастар өзгеріп, құлдарға деген зорлықтар азая тұседі. Құлды өлтіру немесе оған зақым келтіру, көп уақыт бойы мүліктік қылмыс деп танылды. Олар заңмен танылатын неке қия алмады. Олардың балалары да, құл болып танылды.
Б.э.III ғ. экономикалық дағдарыс жағдайында тәуелді халықтың ерекше санаты пайда болады олар – колондар (coloni). Классикалық дәуірде жерді жалға алып формалды түрде бостандыққа ие, ал экономикалық жағынан жериесінен тәуелді болды.
Азаматтық жағдайы. Римнің еркін халқы құқыққабілеттілік дәрежесі бойынша үш үлкен топқа: cives, latini және peregrini бөлінді.
Халықтың жеке санаттарыЛатиндар (latini)Римдықтар жаулап алғанаумақта (latini coloniarii) тұратын лациум, тұрғындарын және латиндық азаматтық алғандарды атайды.
Перегриндер (peregrini) деп римдық және латиндық құқыққабілетке ие болмағандарды атайды. Кез келген перегрин рим магистратының сотына жүгіне алды. Б.э. 212 жылы Каракалла императоры рим азаматтарына, Рим мемлекетінің барлық қауымына бостандық берді. Ius civile империяның негізгі құқықтық жүйесі болып қалыптасты.
Әрекетқабілеттілік ұғымы. Рим құқығында 7 жасқа дейін (infantes) балалар толық әрекеткеқабілетсіз, 7 жастан 14 жасқа дейін (қыз бала 12 жасқа дейін) – impuberes дербес мәміле жасай алатындар, міндет орнатпайтын әрекеттер деп танылды. Жасы 14 тен (қыз бала 12 ден) 25 жасқа дейін тұлға жеке құқық саласында толық әрекеткеқабілетті деп танылды. Сондай – ақ әрекетқабілеттілік шектелетін болды.
Заңды тұлғалар. Ежелгі Римде құқық субъектілері ретінде жеке тұлғалар мен қоса белгілі ұйымдар танылды. Қайнар көздер мүлікті шоғырландыратын мемлекеттік қазынаны (aerarium populi romani) заңды тұлға ретінде көрсеткен, сонымен қоса қалалық қауым муниципия (municipii), діни бірлестіктер (collegia sodalicia) жатты.
Тақырып 7. Отбасы құқығы. Римдік жанұя. Агнаттық және
когнаттық туыстық. Неке нысандары.
Ежелгі Римде жанұя патриахалдық түрде құралған. Онда жанұя мүшелері тек қана жанұя басшысына бағынған. Үй қожайыны әйеліне, балаларына, құлдарына және мүлікке билік еткен.
Неке нысанының барлық түрінде күйеу балаларға билік еткен.
Некеге аттастыру негіз болған. Ежелде және классикалық кезеннің басында жақтар серт беріп шартқа отырады. Содан кейін аттастыру моральдық міндеттемеге айналады.
Неке жасы еркектер үшін 14 жас, ал қыздар үшін 12 жас.
Туысқандар арасындағы неке қылмыстық құқық бұзушылық болып саналған. Жанұяда әке ғана өз еркімен жұмыс істейтін адам болған. Қыздары мен ұлдары бөтен құқықтың тұлғалары болып саналған.(pensonou alieni iunis)
Сонымен бірге әке өзінің балаларының өмірі және өлімімен билік еткен. Ол жаңа туған нәрестенің лақтыруға, жасына қарамастан құлдыққа сатуға немесе өмірден қиюға құқығы болған. Бірақ уақыт өткен сайын осы құқықтық уәкілеттіліктер шектеле бастады. Билік астындағы ұлы мүлікпен мәмілелер жасауға құқылы болған, бірақ осы пайда болған пайдалар әкесінің мүлкіне түсіп отырған
Шаруашылық қатынастардың және сауданың дамуына байланысты билік етушінің мүліктік құқық қабілеттілігі үлкейе бастады.
Ежелгі Римде, некенің екі нысаны болды, біріншісіcum manu maritiол бойынша күйеу әйеліне толық билік жүргізеді, екіншісі sine manu некесі оңай жүзеге асырылды (келісім арқылы), ал соңғы заңдық сатысы болып келінді күйеуінің үйіне әкелу болды. Sine manu некесінің бұзылуына бір жақтың арызы жеткілікті болды. Агнаттық жанұяда әйелдің жеке басы және мүліктік құқығы болған жоқ. Ол сол үйдің қызы ретінде өз балаларына теңестіріліп,отағасы билігінің астында болды. Керісінше, sine manu некесінде жұбайлар тең дәрежеде болды. Sine manu некесінде отағасы билігі (patria potestas) күйеу билігіне алмастырылды.
Жүбайлар бір-бірімен мүліктік сипаттағы кез келген заңды қатынастар жасай алады: шарттар жасау жэне т.б. Әкенің билігінен, билік астындағылар өздері келісім берсе эмансипациямен (emancipatio)шығатын болды. Бастапқыда көз алдаушылық түрінде баласына немесе қызына сатады олар бірден босатушы. Нәтижесінде сатылған адам дербес тұлға (persona sui iuris) болып табылды.
Тақырып 8. Жеке құқықтарды қорғау әдістер. Талаптар: ұғымы және түрлері. Талап мерзімдер.
Мемлекет және қоғамның дамуына қарай ежелгі Римдегі азаматтар дау-дамайды шешудің жеке түрлерінен, арнайы мемлекеттік орган –сотқа шағымданатын болды. Құқықтың жеке және жария түрлеріне бөлінуіне қарай мемлекет мүддесін бұзатын істерді қарайтын – сот iudicia publica, және азаматтардың жеке құқықтары істерін қарайтын – сот iudicia privata, болып бөлінді.
Талап арыз (actio) түсінігі Дигесттерде анықталған: «Талап арыз дегеніміз – тұлғаның сот арқылы оған тиесілі талаптарды жүзеге асыру құқығы болып табылады» (D.44.7.51).
Өзінің құқықтық бағыты бойынша талап жеке (actio in personam) және заттық (actio in rem) болып бөлінді. Заттық талап белгілі бір затты қорғауға бағытталған.Жеке талап нақты бір тұлғаға бағытталады.
Өзіндік сипатына қарай Белгілі талап, яғни белгілі бір затқа немесе нақты жауапкерге талап беріледі. Белгісіз талап- затқа өз құқығын қалпына келтіру үшін, әрекетімен қолсұғушылыққа қатысы бар деген адамның қайсына болмасын талап беру.
Мазмұнына қарай жеңіл және күрделіге бөлінді. Жеңіл талап жалғыз адамның затты қайтару, әрекетті жасау сияқты талаптарды орындауға бағытталған. Күрделі талаптыңайқын көрінісі кондикция (condictio) - яғни зиян әкелгенде кешенді түрде құқықты қалыпқа келтіру үшін жасалатын әрекет (мысалы, кешіктірген үшін материалдық зиянды өтеу міндеттемесі).
Мазмұнының жағдайына қарай қатаң талап құқығы(actio stricti iuris)және мейірімді талапқа(actio bonae fridei) бөлінді. Олардың басты айырмашылығы қатаң талап құқығын қарастырғанда судья талап туындап отырған шарттың пәніне байлаулы және де талап заңның нұсқауына дәл берілуі тиіс. Мейірімді талап құығынқарастырғанда судья талаптың формуласына кірмеген бірақ әділеттілік талабына негізделген жауакердің қарсылығын назарға алуына болады.
Талап мерзімі.Рим құқығында талап берудің уақыттағы арнайы шектеуі болған жоқ. Талап қоюда (proescriptio) мерзім арнайы заттық құқықтан туындайтын иелену мерзімімен ұштасады. Жалпы талап мерзімі заңдық нұсқауларға негізделген болса 30-жылға, ал ерекше жағдайда 40-жылға созылады.
Тақырып 9. Жекеқұқықтық даулар бойынша іс-жүргізу. Іс-жүргізудің нысаны: легисакциондық, формулярлық, экстраординарлық. Преторлық қорғаудың ерекше құралдары.
Азаматтық іс-жүргізу.Талап арызталапты сот шешімімен қанағаттандыру құралы ретінде азаматтық іс-жүргізуде жүзеге асырылады. Рим құқығының тарихы бірін бірі кезекпен ауыстырған азаматтық процесстің үш түрін біледі.
Бірінші және ең ежелгі нысаны легисакциондық процесс (legis action – заңнан талап арыз; мүмкін бұл термин зорлық пен озбырлыққа қарсы «құқықты заңды түрде жүзеге асыруды» білдірді ) ол екі сатыдан тұрды: in jure мен in judicio. Іn jure сатысы сот магистратының (рекстің, консулдың, кейіннен - претордың) әрекет көлемі болды. Құқығым бұзылды деп санаған тұлға сотта іс қозғау үшін магистрат алдында бұл туралы өтініш жасау керек болды. Магистрат қуынушымен мәлімделетін талаптың рұқсаттылығын, талаптың мазмұны мен оның жарамдылық шартының бар екенін анықтайды. Процессте бұл сатысының мақсаты пайда болған даудың құқықтық мазмұнын анықтау, яғни бұл дәмелену соттық қараудың пәні болама екендігін анықтау. Магистрат бұзылған субъективтік құқықты сотта қорғау (яғни талап арыз) мүмкіндігін әр кезде бере бермеген, тек талап заңға сәйкес сонымен қатар оның тұжырымдамаларына сай болуы тиіс. Пари процессі (sаcramenti) меншік құқығы жөнінде талап арыздың және міндеттемелерден туындайтын талап арыздың ең көп таралған нысаны еді. Тараптар арасындағы сөз тартыстар магистрат алдында өтетін болды. Даулы зат немесе оның бөлшегі олармен бірге болу тиіс. Мысалы, дау жер учаскесі жөнінде болса, онда жердің бөлшегі әкелінген. Тараптардың дәстүрлік әрекеттерінің мақсаты – дауды тұжырымдау. Талаптанушы жауапкерден өз әрекеттерін негіздеуді сұрайды: «Мен сенен қандай негізде виндикациялағаныңды сұраймын (яғни ол зат сенікі деп айттың?)». Жауапкер түсіндіруден бас тарта алды. Одан кейін талаптанушы жауапкерге кепіл беруді ұсынады да өзі оны береді. Сонымен, in jure кезеңі ол тараптар арасындағы төрелік сот жөнінде келісім шарттың қатаң реттелген процессуалдық тәртібі.
Екінші кезеңде in judicio судья дауды нақты шешеді, ол 30 күннен кейін ғана бастала алатын. Бұл мерзім тараптар үшін дәлелдерді жинақтау мүмкіндігін туғызу үшін орнатылды. Тараптар көрсетілген уақытта сотқа келеді. Егер тараптардың біреуі себепті келе алмайтын болса, онда іс кейінге қалдырылды. Егер тараптың біреуі себепсіз келмейтін болса, онда судья келген тараптың пайдасына істі шешкен. Содан кейін олар өздерінің айтқандарын негіздеген. Судья келтірілген дәлелдерді өзі карастырып, наразылық білдіруге жатпайтын ауызша шешім шығарады, істе ұтылған тарап қазынаға төлеген кепілін жоғалтатын болған, ал ұтқандарға ол қайтарылған.
Формулярлық процесс. Ол алғашында Перегриндердің преторының тәжірибесінде пайда болып, одан кейін қала преторымен қабылданып, Эбуций заңымен ресмиленген (б.э.д ІІғ.).өзінің уәкілеттілігіне сәйкес, претор бірте-бірте жаңа құқықтық қатынастарға қорғау бере бастады және дауларды құқықтық тұжырымдауды өзіне артты. Формулярлық процесс 2 кезеңнен тұрды. Жауапкерді талаптанушы өзі шақырды. Преторлық эдиктінің жаңалық енгізгеніне сәйкес, сотқа себепсіз келмегендер енді айып төлейді. Іn jure сатысында өз талаптарын кез келген нысанда айтқан. Претор екі жақтың айтқандарын тыңдап, қуынушы талаптарымен жауапкердің қарсылығы бар формуланы жазбаша құрастырып, оны сотқа жібереді. Формуланы құрастыру - іn jure сатысының негізгі мақсаты, ал оны алған сәттен бастап, litis contestatio жасалды деп есептеледі.
Іn judicio сатысындағы өндіріс екі жақтың дәлелдемелерін айтудан басталады, себебі сот алдына қоятын сұрақ туралы енді формуладан білуге болады. Процесс ауызша өткен, дәлелдемелерді еркін бағалады. Дәлелдемелердің қайнар көздері куәгерлер мен білетін адамдардың жауаптары, орнында қарау, жазбаша дәлелдемелер болып табылған. Кейбір дәлелдемелерді айқындау үшін, сот тарапты ант етуге мәжбүрлей алды. Тек даулы фактілерді әрбір тарап өз айтқандарын дәлелдеуге тиіс.
Судья претордың формулада жасаған қорытындылармен байлаулы болды және олар расталатын болса, онда талап арызды қанағаттандыруға міндетті.
Экстраординарлық процесс. Республикалық кезеңінің аяғында соттық юрисдикциясы болмаған кейбір магистраттар кейбір дауларды әкімшілік (когнициондық) өндіріс нысанында қарастырды.
Прицепстің жеке билік институттарын қабылдаумен когнициондық нысанның қолдану аумағы кеңеиді және ІІІ ғ, соңында басым болады да, формулярлық процессті ығыстырады. 294жылдың Конституциясы процесстің экстраординарлық (когнициондық) нысанын жалғыз ретінде қалыптастырып, претормен жасалған азаматтық сот әрекетінің нысаны мен қағидасының күрт өзгеруіне әкелді. Негізінде, атқарушы билік пен сот арасындағы көп ғасырлық меже жойылды, ал ол демократияның белгісі.
Іс басынан аяғына дейін extra ordinem шенеунігімен жалпы тәртіптен тыс, яғни формулярлық процесстен тыс қарастырылды. Ол талап арыз жөнінде өтініш қабылдап, соттың болатын күнін белгілеп, өз атынан жауапкерді шақыртады. Процесс жазбаша болып кетті, соттық баж орнатылып, соттағы айтылудың жариялылығы шектелген. Процесске адвокаттар қатысатын болған. Іс бойынша шешімді шенеунік жазбаша береді. Егер қуынушы тым көп сұрайтын болса, талап арызды жартылай қанағаттандыруға болады. Шешім жөнінде апелляцияны императорға де беруге болады, және ол әкімшілік билік құралдарымен жүзеге асырылды. Сонымен қатар экстраординарлық процесс азаматтық процесс нысандарының кейбір принциптерін қабылдады, олар – диспозитивтілік пен бәсекелестік.
Преторлық қорғаудың ерекше құралдары. Цивильдік құқықта алдын ала ескерілмеген, соған сәйкес легисакциондық процессте қорғау құралдары болмаған жағдайлар ежелден бері консулдың әкімшілік билігімен шешілді, ал кейіннен тараптардың біреуінің сұрауымен претормен шешілді. Қорғаудың бұл түрі жоғары билік иесінің белгілі бір тұлғаға қатысты бұйрық ретінде (decretum) немесе тыйым салу (interdictum) ретіндегі бұйрығы болып табылады.
Интердиктілер арқылы әртүрлі фактілік қатынастар шешілді: көршілік, жалға алушы мен жалға беруші қатынастары, иелік ету және т.б. Егер тұлғаға қатысты интердикт шығарылатын болса, ол міндетті түрде оны дереу орындау тиіс, интердиктіні орындамағаны үшін претор санкцияны, мысалы, айып салуды қолданған.
Ежелгі уақытта интердикт іс зерттелгенде берілді, сондықтан ол кесімді, сөзсіз бұйрық болып табылды. Классикалық кезеңде алдын ала тергеусіз берілген интердикт шартты бұйрық болып қалды, оны орындамаған жағдайда немесе ол туралы шағымданғанда, ерекше әкімшілік өндіріс басталған.
Кажетті сот құралдары жоқ немесе цивильдік құқықтың жалпы нормаларына сай, әділеттілікке сай келмей қалатын жағдайлар көп кездесетін. Екі жағдайда да претормен арнайы жасалған құқықты қорғау құралы қолданылды: өткенді қалыпқа келтіру (реституция) – restitutio in integrum.Осылайша, сот шешімімен келіспейтін тарап претордан реституцияны, яғни сот шешімінің алдында болған заңдық қатынастарды қалпына келтіруді сұрайды.
Реституцияны келесі жағдайда қолдануға болады: 1) залал келтірілетін болса; 2) реституцияға негіз болса.
Судья претордың формулада жасаған қорытындылармен байлаулы болды және олар расталатын болса, онда талап арызды қанағаттандыруға міндетті. Енді судья неғұрлым оған претор цивильдік құқықты пайдалану құзыретін берсе, соғұрлым пайдаланды. Енді істің шешімі формуланың мазмұнына байланысты болды. Соның нәтижесінде претор тек қана мәселені ғана шешкен жоқ, сонымен қатар рим құқығының стратегиялық даму жолын да айқындап берді. Формуланың көмегімен өзіне құқықтық жүйелерді алып қойып, преторлық құқық пен халық құқығының артықшылығын орнатып, цивильдік құқықтың қорғау мүмкіндігін кеңейтіп, претор рим классикалық құқығын өмірге әкелді.
Тақырып 10. Заттық құқық. Ие болу құқығы. Ие болу ұғымы және түрлері. Ие болуды қорғау.
Рим заңгерлерінде меншік құқығының заттық және міндеттемелік құқыққа жіктелуі туралы айтылмайды. Олар тек actions in rem (заттық талап-арыз) және actions in personam (жеке талап-арыз) айырмашылықтары туралы ғана айтқан.
Заттық құқық – бұл біреудің басқалардың еркінен тыс және тәуелсіз затқа әсер ету құқығы (мүмкіндігі). Әсер ету деп иелену, пайдалану, билік ету ұғынылады. Сөйтіп заттық құқықтың объектісі болып - зат табылады, ал оның иесі абсолюттік қорғауға тиесілі. Рим заңгерлері заттарға масса және кеңістік қасиеттеріне ие әр түрлі денелік заттарды жатқызған. Бұл жер, үй, азық-түлік, күнделікті тұрмыстағы заттар. Олар заттарға қадағалауға болмайтынтарды жатқызбады: күн, ай, ауа. Заттар жекеше және жалпы түрлерде қолданылған. Сонымен бірге біле тұра иесімен тасталып кеткен заттар туралы да айтылған, Иесіз заттар. Рим құқығында «денесіз заттар ұғымы» болған. Бұларға кейбір құқықтар материалдық игіліктер туралы «құқықтық көзқарастар» жатқызылған.
Иелену – бұл затқа нақты ие болу. Бірақ заттық құқық кез келген затқа фактілі ие болу таныған жоқ және соған байланысты иелену және қолында ұстауды ажыратты. Иелену негізі ретінде тек меншік құқығы ғана емес (суперфицпарий құқығы), сонымен қатар заттық құқық та болған. Иеленудің ешқандай құқықтық негізі болмауы да мүмкін(иесі болып табылмайтын адамнан затын алып иелену), сонымен бірге құқықбұзушылық болуы да мүмкін (ұрлықшының ұрланған затын иеленуі). Меншік құқығына қарағанда иелену барлық бұзушыларға талап-арыз беру негізін тудырмайды, тек белгілі бір құқық бұзущылары үшін ғана. Иеленудің болуы үшін екі элемент қажет:
- Затқа фактілі ие болу (иелену денесі - possesiones);
- Ерік, затқа өзіндікіндей ие болу ниеті (иелену ниеті – animus ossesionis).
Соңғы элементінің болуы иелену емес, затты қолынжа ұстауды білдіреді. Затты қолында ұстау көбінесе зат иесінің арасындағы келісімге сәйкес пайда болған (жалға беру шарты, сақтау және т.б.). Иелену мен ұстаудың заңдық маңызы бар айырмашылығы иегерлерге жеке құқығын берілуінде: олардың құқықбұзушылардан тікелей қорғанудың ерекше тәсілдері бар. Ұстаушылар мұндай қорғаншылықты тек заттың иесі арқылы қолдана алды. Рим құқығы заңдық иелену және заңсыз иелену деп бөлді. Заңсыз иелену келесі түрлерге бөлінеді: - абыройлы – тұлғаның иелену құқығы жоқ екенін білмейді және білмеуге тиіс; - абыройсыз – тұлғаның иелену құқығы жоқ екенін біле тұра иеленеді. Иелену заттың өліміне байланысты және оның айналымнан алынып тасталуына байланысты жойылды. Заттық құқық –абсолюттік құқық және оны иеленушінің басқа біреудің бұл құқығын бұзбау міндетіне сәйкес келеді.
Тақырып 11. Меншік құқығы. Жеке меншік құқығының дамуы. Меншік құқыққа ие болу әдістері. Меншік құқықты қорғау.
Рим құқығы меншік құқығын затқа толығымен басшылық етуін білдірді. Меншік құқығының мазмұны үш элементтен тұрды: а) затты пайдалану; ә) затқа билік ету; б) затты пайдалану мен билік алудан өнім алу. Ежелгі Рим заңгерлерімен меншік құқығын шектеудің төрт жағдайы анықталды:
1. Учаскенің иесі бір күннен кейін өз учаскесіне түскен ағаштың өнімін жинау үшін көршісін шақыруы керек.
2. Ағаш бұтағының көршісінің учаскесіне түсуі немесе өсіп кетуі оған 15 футқа дейінгі бұтақтарды кесуге рұқсат берілді, егер көршінің өзі кеспесе.
3. Меншік иесі, егер көршінің салған ғимараты жарты футқа шығатын болса, өзінің қарсылығын білдіруге құқылы.
4. Меншік иесі жерлеу жеріне оның жер участогі өткені үшін белгілі мөлшердегі сыйақы алуға құқылы.
Меншіктің бірнеше түрі белгіленді:
1. квириттік меншік – толық құқыққабілеттілігі бар Римнің азаматтарына ғана тиесілі.
2. Перегриндер меншігі – олар Римде тұрғанына қарамастан өз елінің құқығына бағынды.
3. Провинциалдық меншік жаулап алудық көпшілік сипатына байланысты Рим халқының меншігі болып саналды.
4. Абыройлы иелену және бонитарлық меншік. Бұл терминімен ие болушының затты иеленуіу құқықтық жолмен алып, өзінің сенімділігін білдірді, нақтырақ білмегендігі.
Меншік құқығына ие болу әдістерібастапқы және кейінгі болып бөлінеді. Меншік құқығын алудың бастапқы тәсілдерібасқа тұлғаныңменшігінен тундамайды. Мұндай тәсілдер болып табылады:
- оккупация, ешкімге тиесілі емес өзінің меншігіне айналдыру;
- иеленудің мерзіміне байланысты затты меншікке алу. Иелену құқығын алу мерзімі - затты абыройлықпен жалғастырып иеленуге байланысты меншік құқығын алу.
- Көмбе табу. Рим құқығы бойынша көмбенің жартысын тауып алған, екінші жартысын жер иесі алады.
Меншік құқығын алудың кейінгі тәсілдері бастапқы меншік иесінің құқығына негізделеді. Мұндай тәсілдер болып табылады:
- Затты тапсыру (әдет-ғұрып - traditio). Әдет-ғұрып – бұл затты меншікке тапсыру ниетімен байланысты. Әдет-ғұрыптың негізі болып келісім-шарт табылған.
- Спецификация, яғни затты қайта өңдеп алу. Спецификацияның негізінде бір заттан басқа бі р зат пайда болды.
- Заттарды қосу, яғни бір затты екіншісіне қосып, оның құрамдас бөлікке алйналып кетуі.
- Мұрагерлік бойынша. Меншік құқығы мұраға қалдырушы қайтыс болған кезде мұрагеріне көшеді.
- Біреудің меншігінің табысы мен көмбесін қолдану.
- Претор немесе сот шешімі.
Затқа меншік құқығы жойылады:
- Дереликции, яғни, иесінің өз еркі бойынша меншігінен бас тартуы.
- Зат өлген кезде;
- Иеліктен шығарған кезде;
- Иесінің мүлкін тәркілеген кезде;
- Заттың азаматтық құқық айналымынан алынып тасталуы.
Меншік құқығының қорғалуы кез келген бұзушылыққа қарсы бағытталған заттық талап-арыз арқылы жүзеге асты. Меншік құқығы үшін негізі виндикациондық және неготорлық талап-арыздың түрлері болған.
Виндикациондық талап-арыз -бұл зат иесінің басқа біреуден затын өзіне қайтаруы жөнінде талап-арызы. Бастапқыда виндикацияның шексіз мінезі болған. Кейін дамып отырған экономикалық айналымның қажеттілігі үшін ар-ұяты бар иелер мүддесін орындай отырып шектелді. Талап-арыздың мақсаты – затын иесіне қайтару. Затты заңсыз еиелену әр түрлі жауапкершілікке әкеліп соқты. Абыройлы иесі талап-арыз дың тапсыру сәтінен бастап тек заттың сақталуына жауап береді. Зат иесі сақтаушысының қайтарылған затты ұстауы үшін кетірген шығынын төлеген. Ұяты жоқ иесі меншік иесіне тек затын қайтару ғана емес, сонымен қоса, ол иемденген заттың берген өнімінің және табыстың мөлшірін төлеуі керек.
Негаторлық талап-арыз – меншіктің бостандығын бұзушыларға қарсы бағытталады. Меншік иесі мүліктен айырудың қаупі тумаса да, бірақ қайсыбіреу оған меншік құқығын жүзеге асыруға кедергі жасаған ретте талап-арызды қолданады. Рим құқығы меншік құқығынан басқа , біреудің затына құқығын білген. Бұл орайда меншік құқығы басқа біреуге тиесілі, бірақ иесі еместің бұл затқа қатысты құқығы бар. Барлық заттық құқығы сияқты бұл категория абсолюттік құқықтарға жатты, яғни, кез келген бұзушылықтан қорғалды және мұрагерлікке қалдыру және айқын басымдылық құқықпен ерекшеленді. Біреудің затына құқығының келесі түрлері болған:
- біреудің затын пайдалану құқығы – севитут;
- біреудің затын басқару және пайдалану құқығы
а) кепіл; б) эмфитевзис; в) суперфиций. Сервитут деп белгілі бір учаскіні пайдалану барысында одан пайда алу мақсатында немесе біреудің мүддесі үшін біреудің затын пайдалану аталады. Сервитуттар жеке және заттық болған. Жеке сервитут – затты тек белгілі бір тұлғаның ғана пайдалану құқығы болды, яғни бұл сервитут белгілі бір тұлға үшін құрылады және оның өлімімен қысқарады. Заттық сервитут – белгілі-бір тұлға үшін емес, белгілі бір заты үшін құрылды, сондықтан иесінің ауысуы севитуттың аяқталуына әкеліп соққан жоқ. Кепіл – бұл пайдалыну және белгілі бір жағдай кезінде біреудің затын басқару құқығы. Кепілдің негізі, егер борышкер келісімдегі шартын бұзса, онда кредитор бұл затты тиісінше билейді. Рим құқығындағы кепілдің түрлері: Фидуция; Пигнус; Ипотека. Фидуция – манципацияның негізінде борышкер затын кредитордың пайдасына иеліктен шығарды. Міндеттеме орылданған жағдайда кредитор затын қайтаруға міндетті. Пигнус – заты кредитордың меншігіне емес, тек иелікке ғана, сондықтан борышкердің міндеттемені орындаған жағдайда заты иесіне қайтарылады. Эмфитевзис – бұл мерзімге дейін мұрагерлік құқығы және иеліктен шығару бойынаша ауылшаруышылық жерін пайдалануға беру. Эмфитевзис : а) біреудің жерін пайдалануға (оның өнімін табысын алуға); б) жер кепіліне; в) жерін иеліктен шығаруға; г) мұрагерлік бойынша қалдыруға құқығын берді. Суперфаций – бұл иеліктен шығарылатын және мұрагерлік жолмен берілетін басқа қалалық жерде құрылыс салу, сонымен бірге мұндай құрылысты пайдаолану құқығы. Құрылысқа меншік құқығысуперфацияның субъектісіне емес, құрылыстың жердің бір бөлігі болғандықтан жер иесіне тиесілі болған.
Тақырып 12. Заттық құқықтың түрлері. Заттың ұғымы және жіктелуі. Заттық құқықты шектеу.
Заттардың түрлері келесіге бөлінді: I. Айналымнан тыс жататын заттар. Оларға құдаймен жылтыратқан құдайға табынушылық, шіркеу, мүсінге тәуелді заттар, жерлеуге және өлген адамның аруағына қойылатын шіркеуге табынуға байланысты заттар тиесілі. Айналымнан тыс өзендер, жол қоғамдық құрылымдар жатты. 2. Айналымдағы заттар – бұл жеке меншік пен белгілі бір адамдардың арасындағы айналымдағы объектілерді құрайтын заттар. II.Жылжымалы және жылжымайтын заттар. Рим құқығы жылжымайтын мүлікке жерді, меншік немесе иеленуде жатқан жер учаскелерін және оларда орналасқан құрылыстарды жатқызды. Негізсалушы қағида ретінде келесіні ұсынған: жер бетінде салынғандары соған тиесілі. Жылжымалы заттарға Рим құқығы барлық орнын ауыстыра алатын, қозғалатын, жылжыған кезде қасиеттерін сақтайтын, сонымен қатар өзінің табиғаты бойынша қозғала алатын заттарды (жылқы, балық т.б.) жатқызды.
ІІІ. Тұтынатын және тұтынуға жарамсыз заттар. Тұтынатын заттарға олардың тікелей олардың тағайындалуына және алғаш рет пайдаланудағы материалдық жойылуға арналған заттар. Бұған азақ-түлік және ақша жатады. Есеп айырысу кезінде еисі өз ақшасынан айырылады, біз ақшамен олар басқа адамның ақашаларымен араласқан кезде айырыламыз.Тұтынуға жарамсыз заттар – бұл тұтыну кезінде тоздырмайтын (қымбат тастар), тоздыратын болса да, аздап, өзінің тағайындалуын орындауға қабілетті болды.Мақсаты: тұтынатын заттар оларды жоюмен байланысты, егер заттың иесі затын басқа біреге тұтынуға берсе, олардың қайтарылуына кепілдік берілетін. Келесі тұлғалар пайдалануға берілген затымен өзіндікі сияқты пайдаланады.
IV. Манципацияланған және манципацияланбаған заттар.Манципацияланған заттар деп итальяндық жеріндегі ауылдық және қалалық жер учасеклерін, үйлерді, ауылдық учаскілердің құқықтарын, жол, мал айдап өтетін жол, су құбыры, құлдар, қолға үйретілген хайуандарды (өгіз жылқы, есек) айтамыз. Бұл заттардың негізгі ерекшелігі – бұл заттардың меншік құқығына өтуінің қиындығы. Манципацияның маңызы – Рим отбасының шаруашылығының негізі болып табылатын заттардың айналымын бақылау, сонымен қатар қауымдық пен мемлекеттің мүддесі. Манципацияланбаған заттардың қатарына барлық жылжитын заттар және манципацияланған провинциалдық жерлер категориясына кірмейтін заттар, ұсақ мал, үй жабдықтары, азық-түлік т.б. жатады.
V. Бөлінетін және бөлінбейтін заттар. Бөлінетін бөлу кезінде өзінің қасиеті мен құнын жоғалтпайды. (шарап, тас, құм). Олардың әрбір бөлшегі кіші мөлшерді бастапқы біртұтастығын құрады. Бөлінбейтін заттар бөлу кезінде өзінің бастапқы қасиеті мен мақсатын жоғалтады. Затты бөлуге келмеген жағдайда зат иегерлерінің біреуінде қалдырылды, қалғандарға ақшалай ақы төленетін.
VI. Жай және күрделі заттар. Жай заттар жеке - біртекетес бірлікті құрайды(құл, бөрене, тас т.б.). Күрделі заттар - бірдей атаумен белгіленген материалдық байланысы бар әр тектес заттар. Ол құрамдас, яғни, бір бірімен байланысты бірнеше құрылымды денелерден тұрады (ғимарат, кеме, шкаф).
VII. Негізгі және қосалқы заттар. Қосалқы заттар дербестікте бола отырып, заң нұсқауына сәйкес негізгі затқа қызмет етеді. Қосалқы заттар зат бөлшектері, тиесілік және өнімі болып ажыратылды.
- Зат бөлшегі оның негізгі затынан айырылған кезде дербес құқық объектісі бола алады.
- Заттың тиесілігі негізгі затпен байланысты, ол экономикалық тиесілік және негізгі зат бөлек және бірге болып жеке құқық объектісі бола алады, бірақ оларды шаруашылықта бірге пайдаланғаны жөн (құлып пен кілт). Негізгі заттың заңдық режимі қосалқы затына тиесілігі таралады.
- Өнімнің кәдімгі және цивильдық түрлері бар.
Кәдімгі өнімдер – бұл заттың табиғатына байланысты өзімен әкелетін қасиеті (жеміс, сүт, жүн).
Цивильдық - айналымдағы айналып жүрудің негізінде қалыптасады (жалданбалы ақы). Өнімнің екеуі де классикалық кезеңінде табыс ұғымына сәйкес келді. Заттық құқық деп затқа тікелей басшылық білдіру құқығын айтамыз.
Тақырып 13. Міндеттемелік құқық. Рим құқығында шарттағы міндеттемелер. Міндеттемедегі тараптар.
Рим құқығы бойынша міндеттеме болып “Мемлекеттің заңдарына сәйкес не бір нәрсені орындау қажеттілігімен байланысты тұлғалардың құқықтық байланысы”. Кейінгі кезеңде міндеттеме екі тұлғаның арасындағы заңдық қатынас болып қарастырылады. Бұл тұлғаның біреуі несие беруші болып табылатын, басқа тұлғадан борышқор болып табылатын талап ету құқығына ие. Заттық құқығының ерекше міндеттеме соған қатысатын тұлғаларды ғана байланыстыратын, сондықтан несие беруші барлық тұлғаларға емес тек оған міндетті (борышқор) тұлғаға ғана талап ете алады. Міндеттеме уақтыша ғана болады, өйткені, алдын-ала тоқтатуға (орындауға уақыт белгіленеді.). Міндеттемелердің пайда болу негіздері: 1. Шарт (міндеттемелік шарт); 2. Құқықбұзушылық (деликт) – деликттің міндеттеме; 3. Шарт тәрізді (квази-шарт); 4. Деликт тәрізді (квази-деликт); Кейбір жағдайларда тұлғалар шарттардың белгілі түрлеріне түспейтін міндеттемелерінің пайда болуына әкеп соқтыратын іс-әрекеттер жасады. Бұл ақаулықты реттеу үшін, пайда болған міндеттемеге ұқсас шарт қолданатын, соның нәтижесінде міндеттеме шарттан пайда болатын. Егерде міндеттеме құқық бұзушылықтың салдарынан пайда болған жағдайда онда ешбір құқыққа белгілі деликттерге түспеген бұзушылық деликттен пайда болды деп саналатын.
Міндеттемелердің түрлері: Цивилдік міндеттеме – егер оның мәжбүрлі түрде орындалу мүмкіндігі болса.Табиғи мінде