Реферат: Международные авиационные организации

                          «Игтисадиййат вя менежмент» кафедрасы

      

              ДИПЛОМ     ИШИ

Мювзу: ЩАВА НЯГЛИЙЙАТЫНДА БЕЙНЯЛХАЛГ

              ДЮВЛЯТЛЯРАРАСЫ ТЯШКИЛАТЛАРЫН ИГТИСАДИ

              ФЯАЛИЙЙЯТИ  

Тялябя :   ЩЦСЕЙНЗАДЯ ФЯРЩАД МУСА ОЬЛУ

 

Рящбяр:   ЯКБЯРОВ РЮВШЯН МЯММЯД ОЬЛУ

 

Ямяйин мцщафизяси цзря

мяслящятчи:

      

       Кафедранин мцдири__________________________________________

   

                                

                 

                                        БАКЫ  -  2003

Милли Авиасийа Академийасы

Факултя:       Игтисадиййат вя щцгуг

Кафедра:      Игтисадиййат вя менежмент

 

Ихтисас:        ИИ 01.01.00 «Бейнялхалг игтисади мцнасибятляр»

 

Груп N 368 а

                             Диплом иши цзря

                                      ТАПШЫРЫГ

Тялябя:  ЩЦСЕЙНЗАДЯ ФЯРЩАД МУСА ОЬЛУ                           

                                                

1. Ишин мювзусу: ЩАВА НЯГЛИЙЙАТЫНДА БЕЙНЯЛХАЛГ

                        ДЮВЛЯТЛЯРАРАСЫ ТЯШКИЛАТЛАРЫН ИГТИСАДИ

                         ФЯАЛИЙЙЯТИ  

 

«  » феврал 2003-жи илдя Академийа цзря        сайлы гярарла тясдиг едилиб

 

2.Тялябя тяряфиндян битирилмиш ишин тягдим едилмя тарихи ___________

3.   Иш цзря башланьыж мялумат

 

4.   Щесаблама-айдынлашдырыжы йазынын тяркиби (ишлямя цчцн суалларын сийащысы):

 


5. График материалларын сийащысы:

 

1.   _________________________________________________

2.   _________________________________________________

3.   _________________________________________________

4.   _________________________________________________

6. Иш цзря мяслящятчиляр (лайищянин онларла аид бюлмялярини эюстярмякля)


           Бюлмя

Мяслящятчи

Имза, тарих

 

 

 

Тапшырыьы верди

Тапшырыьы гябул        етди

Ямяйин мцщавизяси

 

 

 

 

 

 

 


Тапшырыыыыьын верилмя тарихи: ______________________________

Рящбяр: ____________________________________________

(имза)

Тапшырыьы ямял етмяк цчцн гябул едиб: ____________________

                                                                                        (имза)


        


                                 МЦНДЯРИЖАТ

                                                                                                                             сящ.

                ЭИРИШ ........................................................................................... 5

                ФЯСИЛ I. ДЦНЙА ЩАВА НЯГЛИЙЙАТЫНДА

            БЕЙНЯЛХАЛГ ЯМЯКДАШЛЫГ ................................  7

         I.1. Бейнялхалг ямякдашлыг системинин структурлашдырылмасы ........... 7

                 I.2. Дцнйа авианяглиййат просесиндя бейнялхалг щава няглиййатынын

                        ролу вя йери ..........................................................................    12 

                 I.3. Бейнялхалг щава хяттляринин бирэя истисмары вя онун инкишаф                                                      

                        истигамятляри ..........................................................................  18

      ФЯСИЛ I I. ЩАВА НЯГЛИЙЙАТЫНЫН ИНКИШАФЫНЫН

               ИГТИСАДИ ПРОБЛЕМЛЯРИ ....................................  22

                II.1. Бейнялхалг  щава  няглиййатынын  игтисади  проблемляри ..........   23

             II.2 ИКАО–нун бейнялхалг щава няглиййатынын игтисади 

                    тянзимлянмяси сащясиндя  фяалиййяти .......................................   46

                II.3. Мцлки аеропортларын бейнялхалг ассосасийасы (ИКАА) вя

                        аеропортларын  инкишафынын  игтисади  проблемляри ....................   66

         II.4. «АЗАЛ» Дювлят Консернин бейнялхалг фяалиййятинин

                 истигамятляри вя инкишаф перспективляри ...................................   70

                 ФЯСИЛ III. ЯМЯЙИН МЦЩАВИЗЯСИ........................................... 80

                 НЯТИЖЯ …………………………… .........................................…. 89

                 ЯДЯБИЙЙАТ ..............................……….................................…..92


                                  Э И Р И Ш

 

Мцасир мярщялядя бейнялхалг игтисади ямякдашлыг – щава няглиййатынын инкишафынын актуал вя важиб амилидир. Сон заманлар игтисад елми – бейнялхалг коммерсийа мцлки авиасийанын, тяййарягайырманын, авиасийа туризминин вя с. инкишаф сявиййясиня тясир эюстярян ясас игтисади проблем вя амиллярин тядгигиня бюйцк диггят йетирир. Бу сащядя ян мараглы тядгигатлар ИКАО вя ИАТА-нын фяалиййяти чярчивясиндя вя дцнйанын апарыжы тяййарягайырма корпорасийалары тяряфиндян щяйата кечирилир. Бцтцн ясас игтисади проблем вя амиллярин комплекс гиймятляндирилмясинин, онларын гаршылыглы ялагяляринин мцяййян едилмясинин, дцнйа щава няглиййатынын сямярялилийинин вя инкишафынын ясас истигамятляриня тясир дяряжясинин тяйин едилмясинин зяруряти артыг юн плана чыхмышдыр. Бу мясялянин щялли щям елми, щям дя практики нюгтейи нязярдян важибдир. Бцтцн ясас игтисади проблем вя амиллярин тяснифатынын кечирилмяси методолоъи нюгтейи нязярдян даща мягсядяуйьун щесаб олунур.

ИЖАО-нун иллик щесабатларына эюря 1989-жу илдян башлайараг тяняззцл баш верир вя дцнйа авиаширкятлярин яксяриййяти сон илляр истисмар иткиляри верирляр. Авиаширкятлярин зярярли фяалиййяти бир нечя сябяблярля, йяни муасир тяййарялярин, авиайанажаьын, йерцстц хидмятлярин, истисмар хяржляринин дяйяри артмыш, щюкцмят вя аеролиманлар тяряфиндян тяйин едилян верэиляр, мцхтялиф йыьымлар вя ялавя юдямялярин артымынын вя еляжя дя щеййятин ямяк щаггы хяржляринин артымы иля изащ олуна биляр.

Ону эюстярмяк кифаййятдир ки, 255 дцнйа авиаширкяти орта щесабла илдя 5  млрд. АБШ долл. щяэминдя аеропорт йыьымлары вя учуш заманы аеронавигасийа хидмятляриня хяржляйир. Буна щям дя сийаси гейри-стабиллик вя дцнйа игтисадиййатында баш верян цмуми тяняззцл тясир эюстярир.

Буна бахмайараг, зярярли ширкятляр юз иткилярини дювлят вя диэяр мейарлардан юдяйяряк, базарда рягабят мцбаризялярин давам едир. Бу мцбаризяни рясми статистиканын тящлили вя дцнйада авиадашымалара тялябин артмасынын дайанаглы артымынын давам етмяси щаггында ИАТА-нын прогнозлары стимуллашдырыр.

ИАТА-нын мцтяхяссисляри дцнйанын бцтцн реэионларында 2015-жи илядяк дашымаларын щяжмляринин артымыны прогнозлашдырырлар: сярнишинлярин – 5%-дян 10% дяк, йцклярин ися – реэиондан асылы олараг 6%-дян 17%-дяк.

Диплом иши ики фясил, нятижя вя ядябиййатын сийащысындан ибарятдир.

Диплом ишинин «Дцнйа щава няглиййатында бейнялхалг ямякдашлыг» адланан биринжи фясилиндя бейнялхалг ямякдашлыг системинин структурлашдырылмасы проблемляри арашдырылыр, дцнйа авианяглиййат просесиндя бейнялхалг щава няглиййатынын ролу вя йери мцяййянляшдирилир, бейнялхалг щава хяттляринин бирэя истисмары вя онун инкишаф истигамятляри тящлил едилир.

Икинжи фясилдя - «Щава няглиййатынын инкишафынын игтисади проблемляри» -           ИКАО–нун бейнялхалг щава няглиййатынын игтисади тянзимлянмяси сащясиндя фяалиййяти ачыгланыр, мцлки аеропортларын бейнялхалг ассосасийасы (ИКАА) вя аероширкятлярин  инкишафынын игтисади проблемляри эюстярилир,  «АЗАЛ» Дювлят Консернин бейнялхалг фяалиййятинин  истигамятляри вя инкишаф перспективляри тящлил олунур.

Диплом ишинин сонунда тядгигатын нятижяляри, истифадя олунмуш ядябийатын сийащысы эятирилир.

 

ФЯСИЛ I. ДЦНЙА ЩАВА НЯГЛИЙЙАТЫНДА

                   БЕЙНЯЛХАЛГ ЯМЯКДАШЛЫГ

        

          I.1. Бейнялхалг ямякдашлыг системинин структурлашдырылмасы

Систем тящлили бахымындан бцтцн игтисади проблем вя амилляр комплексин – цмумигтисад, сосиал-игтисад, сащяви игтисади вя игтисади характер дашыйан аеросийаси проблемляря бюлмяк олар.

Дцнйа сосиал-сийаси вя игтисади инкишафын мцасир мярщялясиня характерик олан бу груп проблемлярин икиси (цмцмигтисад вя сосиал-игтисад) – дцнйа щава няглиййатынын инкишафына билаваситя аидлийи вардыр.

Проблемлярин ян бюйцк групун – дцнйа игтисадиййатынын сащяси олан – щава няглиййатынын игтисади проблемляри тяшкил едир. Шяк.2-дя – проблемлярин мязмунун вя важиблийини кифайят гядяр шяффаф характеризя едян дцнйа щава няглиййатынын сащяви игтисади проблемлярин структуру вя гаршылыглы ялагяляринин блок-схеми тягдим едилмишдир. Схемдя якс олунан бцтцн сащяви игтисади проблемлярин сых гаршылыглы ялагяляри мювжуддур вя онлар сон нятижядя ясас проблемя – бейнялхалг авиаширкятлярин чятин игтисади проблеминя чеврилир. Беля ки, 1990-жы илядяк ИКАО-нун цзвц олан бейнялхалг авиаширкятляр бюйцк истисмар вя цмуми иткиляря мяруз галмышлар. Йалныз сон иллярдя вязиййят бир гядяр йахшылашмыш вя авиаширкятляр эяляжяйя бюйцк цмидлярля бахмышлар.

Бейнялхалг авиаширкятлярин беля вязиййятиня тясир едян ясас амилляр ашаьыдакылардыр:

- авиаширкятлярин истисмар хяржляринин артымы вя бейнялхалг авиадашымаларын майа дяйяринин йцксялмяси. Аеропортларда юдяниш вя щаггларын чохалмасы, реклам, йанажаг хяржлярин хцсусян кяскин сурятдя артымы мцшащидя олунурду;

- кредитляря эюря юдямялярин артымы;

- валйута-малиййя щесаблашмаларын мцряккябляшмяси вя бир чох аэент вя дашыйыжыларын юдямя габилиййятляринин олмамасы нятижясиндя авиаширкятлярин малиййя иткиляри;

- бейнялхалг щава хятляринин коммерсийа истисмарынын сямярялилийинин вя авиадашымалар базарларынын истисмарынын цмуми азалмасы;

Бу амиллярин мянфи тясири нятижясиндя бейнялхалг щава хяттляриндя мювжуд олан бир чох яняняви эялирли сайылан – трансатлантик, Сакит Океан, транссибир, авропадахили вя с. маршрутларын ишинин рентабеллийи хейли азалмышдыр; авиаширкятляр арасында рягабятин кяскинляшмяси.

Садалананлар – сащяви проблемин ясасын формалашдыран, йяни бейнялхалг авиаширкятлярин чох мцряккяб игтисади вязиййятинин ясас амилляридир.

Вя нящайят, дюрдцнжц групу – игтисади характерли аеросийаси проблемляр тяшкил едир. Бу проблемляр, дцнйа щава няглиййатында сон заманлар мейдана эялиб. Онлар мцлки авиасийанын бейнялхалг игтисади фяалиййятинин хцсусиййятлярини, разылашдырылмыш авианяглиййат сийасятин щяйата кечирилмяси вя бейнялхалг игтисади авиасийа ямякдашлыьын эенишляндирилмясинин ялагяляндирмясидир.

Игтисади проблемлярин сон ики групу, йяни сащяви вя аеросийаси проблемляр, шцбщясиз ки, бизим ян бюйцк мараьымыза сябяб олур. Чцнки, мящз бу проблемляр мцлки авиасийанын бейнялхалг фяалиййятиндя ян жидди игтисади вя сийаси нятижяляря эятириб чыхарыр.

Йухарыда гейд етдийимиз кими, дцнйа щава няглиййатында бейнялхалг игтисади ямякдашлыг – бир нечя гаршылыглы ялагядя олан елементлярдян, йяни: ямякдашлыьын иштиракчыларындан, ямякдяшлыьын сявиййясиндян, тяшкилати-щцгуги механизм вя алятлярдян вя ямякдашлыьын фома вя цсулларындан ибарят олан мцряккяб тяшкилати-игтисади системдир. Бейнялхалг ямякдашлыг чохпланлы характер дашыйыр вя бир нечя истигамят цзря щяйата кечирилир. Схем 1-дя дцнйа щава няглиййатында бейнялхалг игтисади ямякдашлыг системи елементляринин цмуми структуру тягдим едилмишдир.

Щава няглиййатында бейнялхалг игтисади ямякдашлыьын бцтцн диэяр иштиракчыларыны ашаьыдакы груплара бирляшдирмяк олар: юзляриня мяхсус щюкцмятляри вя авиасийа мцдириййяти шяхсляриндя чыхыш едян дювлятляр; аеролиманлар; турист-фирмалары вя диэяр авиадашымаларын сатышы иля мяшьул олан авиаширкятлярин аэентляри; тяййаряляря, сярнишинляря вя йцк эюндярянляря хидмят эюстярян авиаширкят вя аеропортларын васитячи-тяшкилатлары (йанажаг долдурма фирмалар, техники вя коммерсийа хидмятляри эюстярян тяшкилатлар, автоняглиййат фирмалары, мещманханалар вя с. хидмят эюстярян тяшкилатлар).

Мцасир дюврдя бейнялхалг авиасийа хятляринин цмумдцнйа шябякяси дцнйанын бир чох жоьрафи реэионларыны вя 170-дян чох юлкясини ящатя едир. Бунунла ялагядар бейнялхалг игтисади ямякдашлыг бир нечя сявиййядя щяйата кечирилир ки, онлары да ашаьыдакы кими тяснифатлашдырмаг олар: цмумдцнйа (глобал); реэионал; дювлятлярарасы; милли.  Щяр бир сявиййянин мцяййян жоьрафи вя тяшкилати чярчивядя дя юз ямякдашлыг сащяси вардыр. Цмумдцнйа сявиййядя ямякдашлыг бейнялхалг авиасийа тяшкилатлары вя щабеля бейнялхалг чохтяряфли конвенсийа вя сазишляр чярчивясиндя бцтцн иштиракчылар арасында глобал мигйасда щяйата кечирилир. Реэионал сявиййядя дя ямякдашлыг – дцнйанын реэионал тяшкилатлары вя сосиал-игтисади груплар чярчивясиндя бирляшян бцтцн иштиракчылар арасында щяйата кечирилир.

Дювлятлярарасы сявиййядя, ики юлкяни тямсил едян (бязи щалларда 3-4 юлкяйя гядяр) щюкцмят, авиасийа мцдириййяти, авиаширкятляр вя башга иштиракчылар, бир гайда олараг, икитяряфли формада ямякдашлыг едирляр. Вя, нящайят, милли сявиййядя бцтцн иштиракчылар бир юлкя яразиси чярчивясиндя ямякдашлыг едирляр.

Щава няглиййатында бейнялхалг игтисади ямякдашлыг системинин ян важиб структур елементляри кими тяшкилати-щцгуги механизм вя ясас алятляр чыхыш едир ки, онлара да ашаьыдакылары аид етмяк олар:

- ямякдашлыг едян иштиракчылар арасында икитяряфли вя чохтяряфли щюкцмятлярарасы, тяшкилатлар арасы, коммерсийа вя с. сазишлярин вя мцгавилялярин баьланылмасы;

- щава няглиййатында мцхтялиф сайлы бейнялхалг интеграсийа бирликляри вя консорсиумларын фяалиййятиндя иштирак.


Щюкцмятляр              Цмумдцнйа                                   мцлки авиасийанын     Тяшкилати

вя авиасийа                                                                          бейн. тяшкилатларда

ширкятляри                                                                              цзвлцк                       Истисмар-

                                                                                                                      коммерсийа

Авиаширкятляр                      Реэионал                                  Чохтяряфли бейн.

вя авиамця                                                                          Конвенсийаларда

 ссисяляр                                                                                 иштирак

Аеропортлар                      Дювлятляр-                                                                   Валйута-

                                  арасы                                                                            малиййя

Авиадашыма                                                                         Икитяряфли вя чох-      План-игтисади   

ларын  сатышы                               Милли                                    тяряфли сазишлярин

цзря турист                                                                              баьланылмасы

фирма-аэент-

ляр

Васитячи

 тяшкилатлар

                    Схем 1. Щава няглиййатында бейнялхалг ямякдашлыг

 

                                                                                                                     


          Игтисадиййатын           Бейн. игтисади              Елми-техники                    

          цмуми  бющраны       мцнасибятлярин            тяряггинин вя              Бейн. игтисади авиа-                   

                                            йенидянгурулмасы       тяййаря паркы вя          сийа ямякдашдыьынын                                    

                                                                        йерцстц авадан-          эенишлянмяси вя                                 

          Дцнйа валйута-       Дцнйанын айры             лыьын тязялямяси           разылашдырылмыш игтисади   

          малиййя                    -айры реэионларында      проблеминин мцлки      сийасятин кечирилмяси                                    

          системинин                гейристабил сосиал          авиасийа игтисадий-

          бющраны                   вя сийаси вязиййят          йатына иясири   

          Дцнйа тижаряти-                                             Жидди игтисади               Бейн. авиасийа тяш-  

          нин тяняззцлц                                                нятижяляри олан               килатларын фяалиййя- 

                                                                                 мцлки авиасийанын        тинин сямярялилийи-

          Енеръи бющраны                                              хцсуси проблемляри       нин артырылмасы

                                                             Бейн. аиватарифлярин

                                                                        тянзимлянмяси

                                                                        проблемляри

                                                                        Бейн. авиаширкятлярин

                                                                        аьыр игтисади проблеми  

                    Схем 2. Щава няглиййатынын ясас игтисади проблемляри

Тяшкилати форма вя цсуллары бейнялхалг игтисади ямякдашлыьын бцтцн сявиййя вя сащяляриндя чох эениш  тятбиг олунур. Бунлара, авиаширкятлярин йени бейнялхалг тяшкилатлары вя ассосийасийаларынын гурулмасын, хариждя бейнялхалг авиахяттлярин ая нцмайяндяликлярин ачылмасын вя с. аид етмяк олар. Диэяр форма вя цсуллар, ясасян, бейнялхалг щява хяттляриндян коммерсийа истисмары сащясиндя ямякдашлыьын апарылмасы иля баьлы эениш тядбирляр комплексини дахил едир.

                                 I.2. Дцнйа авианяглиййат просесиндя бейнялхалг

                                        щава няглиййатынын ролу вя йери

        

Бейнялхалг щява няглиййаты миллятлярарасы гаршылыглы мцнасибятлярин ясас васитяляриндян бирини тяшкил едир.

         Дцнйа щава няглиййатынын тяркиб щиссясини тяшкил етмякля республикамызын щава няглиййаты миллятляр вя дювлятлярарасы сийаси, игтисади вя мядяни ялагялярин инкишафына шяраит йарадыр.

         Республиканын Аеролиманы дцнйанын бир сыра авиаширкятляриля, партнйорларын мараьына бярабяр вя гаршылыглы щюрмятя ясасланан щяртяряфли ямякдашлыьы мющкямляндирир. Щазырда ямякдашлыьын йени формасы, о жцмлядян, айры-айры хятлярин бирэя истисмары инкишаф етдирилир. Бурайа ейни заманда бирэя мцяссисялярин йарадылмасы вя истифадя едилмяси дя дахилдир.

         Республикада харижи игтисади сащядя идаряетмянин йенидян гурулмасы вя харижи игтисади ялагялярин тякмилляшдирилмясинин бейнялхалг щава мялуматлары сащясиндя бюйцк тясири олмушдур.

         Гейд етмяк лазымдыр ки, мцлки авиасийанын бейнялхалг тяшкилатынын (ИКАО) мялуматына эюря дцнйада мцнтязям авиасийа дашымасынын цмуми щяжминин 54%-и бейнялхалг щава няглиййатынын пайына дцшцр.

         ИКАО-нун гиймятляндирилмясиня эюря 1990-жы илдя ИКАО-нун цзвц олан 162 дювлятин авиаширкятляри тяряфиндян йериня йетирилян мцнтязям бейнялхалг вя дахили дашыманын цмуми щяжми 223,4 милйард тон- километр тяшкил етмишдир ки, бу да яввялки иля эюря 5%-дян чох олмушдур. Яэяр, 1989-жу илдя дцнйа цзря бейнялхалг мцнтязям сярнишин дашыма 261942 мин тяшкил етмишдирся, 1999-жу илдя 488890 мин сярнишин км олмуш, орта иллик артым темпи 6,4% тяшкил етмишдир. Йцк дювриййяси 1990-жы илдя 1989-жу илля мцгайисядя 5% артмыш вя 60 милйард тон километр тяшкил етмишдир.

         1990-1999-жу илляр ярзиндя дашыма щяжми щяр ил орта щесабла 4,4% артмышдыр. 1990-1999-жу илляр ярзиндя йцк дашыманын щяжми орта щесабла 7% чохалмышдыр.

         1960-1999-жу иллярдя сярнишин дашыманын орта дцнйа эялир ставкасы (АБШ сенти иля) щяр ил орта щесабла 2,8% азалмыш, йцк вя почт дашымадан алынан эялирин хцсуси чякиси (Абш сенти иля) щяр ил орта щесабла 3,6% ашаьы дцшмцшдцр. Бу дюврдя майа дяйяри (тон километрля) – истисмар хяржляри щяр ил 3% азалмышдыр.

         Гейд етмяк лазымдыр Ки, дахили дашыманын цмуми щяжминин 80% АБШ-ын пайына дцшцр. Лакин, бейнялхалг дашымада биринжи йери АБШ вя Бюцйк Британийа тутур. Цмумиликдя дцнйа щава няглиййатында бейнялхалг дашыма щяжми, дахили дашыманын щяжминдян йцксякдир, мцвафиг олараг 54,9% вя 45,1%. Бейнялхалг дашыманын цмуми щяжминин 82%-я гядярини мцнтязям дашыма вя 18%-дян бир гядяр чох щиссясини ися бейнялхалг гейри мцнтязям коммерсийа дашымасы тяшкил едир.

         Бейнялхалг мцнтязям дашымайа учушларын жядвялляри иля разылышдырылмыш мцвафиг гайдада мцгавилялярля авиаширкятляр тяряфиндян щяйата кечирилян бцтцн коммерсийа дашымалары – сярнишин, йцк вя почт – дахилдир. Мцнтязям дашымалардан фяргли олараг, гейри-мцнтязям дашымалар истяр мцгавиляли авиахятляр, исятсядя гейри-мцгавиляли авиахятляр цзря щяр бир конкрет щалларда разылашдырылмыш маршрутлар цзря жядвялсиз щяйата кечирилир.

         Сон дюврдя бейнялхалг мцнтязям дашыманын цмуми щяжми 3 дяфядян чох артмышдыр.

         10 ил мцддятиндя бейнялхалг мцнтязям дашыманын цмуми щяжминин орта иллик артым темпи 8,7% тяшкил етмишдир. Лакин дюрд дювлятдя вя ейни груп дювлятлярдя бу артым 11,8-21,5% щяддиндя олмушдур. О жцмлядян – Индонезийа – 21,5%, Таиланд – 14,9%, Иран кюрфязи дювлятляриндя – 14%, Малайзийада – 14,5%, Сингапур – 11,8% тяшкил етмишдир.

         Бейнялхалг мцнтязям дашыманын Ян мцщцм проблемляриндян бири бцтювлцкдя дцнйа авиадашымасында олдуьу кими дашыма тутумунунун там йериня йетирилмясидир. Йяни мювжуд сярнишин-креслодан там истифадяедилмясидир. Бахмайараг Ки, 1980-1990-жы иллярдя сярнишин йцклямя ямсалы 7% (61-дян 68%-я гядяр) артмышдырса, коммерсийа йцклямя ямсалы ися 6% - 58-дян 64%-я гядяр артмыш, дашыма тутумундакы чатышмамазлыг йцксяк темпля артмышдыр. Яэяр, 1976-жы илдя бейнялхалг щава хятляриндя 215 трилйон бош кресло-километрляр олмушдурса 1990-жы илдя бу кямиййят 390 трилйрн-километр (1,8 дяфя) тяшкил етмишдир. Ялбяття, беяля вязиййят авиаширкятляри мяжбур едир ки, онлар коммерсийа йцклянилмяси вя тяййаря паркындан истифадянин йцксялдилмяси уьрунда рягабят мцбаризясинин мцхтялиф форма вя методларындан истифадя етсинляр. Бу ися мцнтязям авиаширкятлярля гейри-мцнтязям коммерсийа дашымасынын инкишафына шяраит йарадыр.

         Гейри-мцнтязям бейнялхалг дашымайа коммерсийа ясасында чартер дашымалары, щямчинин ялавя вя хцсуси рейслярля дашымалар дахилдир. Йухарыда гейд едилдийи кими гейри мцнтязям дашыма бейнялхалг дашыма щяжминин 18%-ни тяшкил едир. Цмумиййятля дцнйада бейнялхалг гейри-мцнтязям дашыманын цмуми щяжми чартер вя мцнтязям дашыйыжыларын йериня йетирдийи щяжмлярин жяминдян ибарятдир. Бу щяжм тядрижян таразлашдырылыр (50:50%). Мцнтязям дашыма кими, бейнялхалг гейри-мцнтязям дашыма сярнишин вя почт-йцк дашымайа бюлцнцр. Тон-километр щяжми цзря гейри-мцнтязям сярнишин дашымасы 80% вя почт вя йцк дашыма ися 20% тяшкил едир. Бейнялхалг гейри-мцнтязям сярнишин дашыманын орта артым темпи 1980-1990-жы илляр цзря илдя 4,5% тяшкил етмишдир. 1990-жы иля чартер дашыма щяжми 183 трилйон сярнишин-километрдян чох олмушдур.

         Дцнйада чартер дашыманын бейнялхалг базары Мцлки авиасийанын Авропа конфрансына (ЕКАК) дахил олан 22 Гярби Авропа дювлятляри арасында мцнтязям дашыма тяшкил едир. 1990-жы илдя ЕКАК цзвц олан дювлятляр арасында чартер дашыма щяжми 40 млн. Сярнишинедян чох олмушдур. Бу щямин дювлятляр арасында дашынан сярнишинлярин 45%-ни тяшкил етмишдир. Мадям ки, Авропа чартер дашыма мцнтязям дашымайа нисбятян бюйцк мясафя иля йериня йетирилир, сярнишин-километрля чартер дашыманын щяжми Гярби Авропада сярнишин авиадашыманын цмуми щяжминин 60%-ни тяшкил едир. Гярби Авропадан сонра 2-жи бюйцк бейнялхалг чартер дашыма базары Шимали Атлантикадан дашыма тяшкил едир.

         Щава дашыманын эяляжяк артымы яввяллярдя олдуьу кими ясасян дцнйа игтисадиййаты вя тижарятин артымындан, авиаширкятлярин хяржляриндя баш верян дяйишикликлярдян асылы олажагдыр (бу юз нювбясиндя, йанажаьын гиймятиндян ящямиййятли дяряжядя асылыдыр). Лакин, эюстярилян артым, щямчинин аеропортларын вя щава лиманларынын йцклянилмяси, яираф мцщитин горунмасы вя ясаслы гойулуша олан тялябатын артымы кими проблемлярин нежя щялл едилмясиндян асылы олажагдыр.

         Щюкцмятин гярарлары да щава няглиййаты системиня вя гурулушуна тясир едяжякдир. Бу ясасян авиаширкятлярин фяалиййятинин игтисади тянзимлянмяси дяряжясини мцяййян едян тяряфляря аиддир. 1999-2010-жу иллярдя дцнйа игтисади артыимынын щяр ил орта щесабла 2,5% олмасы эюзлянилир. Демяк олар ки, авиаширкятлярин эялиринин хцсуси чякиси прогнозлашдырылан дюврцн биринжи 5 иллийиндя 0,5% ашаьы дцшяжяк, сонракы 6 илдя ися сабит сявиййядя галажагдыр.

         Сярнишин-километрля йериня йетирилян дцнйа цзря мцнтязям дашыма щяжми 1999-2010-жу иллярдя щяр ил орта щесабла 4,5% артажаг. Бейнялхалг дашыманын артымы илдя 5,5%, дахили дашыманын ися щяр ил орта щесабла 3,0% артымы эюзлянилир.

         Йериня йетирилмяси тон-километрля юлчцлян дцнйа мцнтязям йцк дашыма щяжминин 1999-2010-жу иллярдя орта щесабла щяр ил 6% артымы нязярдя тутулур. Бейнялхалг йцк дашыма прогноза мцвафиг олараг дахили йцк дашыманын илдя 3,5% артымы иля мцгайисядя щяр ил 6,5% артажагдыр. Дашыманын ян бюйцк артымы эюзлянилдийи кими, Асийа-Сакит Океан реэионунун авиаширкятляриндя олажагдыр (илдя 7,5% сявиййясиндя). Башга реэионларда артым темпи орта дцнйа сявиййясиндян – африка вя Шимали Америка реэионларында 5%-дян Йахые Шярг реэионунда 4%-дяк ашаьы прогнозлашдырылыр.

         Жядвял 1-дян эюрцнцр ки, Шимали Америка  вя Жянуби Америка арасында Шимали Америка вя мяркязи Америка (Кариб щювзяси арасында авиахятляр маршрут груплары даща сцрятля артажаг вя онларын щяр бириндя орта иллик артым темпи 7% тяшкил едяжякдир. Бу базаларда щава дашымасына тялябин артымы туризмин артымы вя хидмят рягабятлийи иля тямин олунажагдыр.

         Жядвялин мялуматларындан эюрцнцр ки, Асийа-Сакит Океан реэионунун авиаширкятляриндя яввялдя олдуьу кими 2010-жу илдя дя сярнишин дашыманын ян йцксяк темпи мцшащидя едилир, йяни 7% олажагдыр. Щямин мцддятдя Шимали Америка авиаширкятляриндя ян ашаьы артым темпинин – илдя 3% олмасы эюзлянилир. Эюрцндцйц кими Латын Америкасы (Кариб щювзяси реэионларынын авиаширкятляриндя дашыма щяжминин артым темпи орта дцнйа сявиййясиндян бир гядяр йцксяк – йяни илдя 5% олажагдыр).

         Африка, Авропа вя Йахын Шярг авиаширкятляриндя дашыма щяжминин орта щесабла дцнйа цзря олдуьу кими, тяхминян о гядяр, йяни илдя 4,5% артымы эюзлянилир.

         Прогнозлашдырма нятижясиндя ясасян Асийа-Сакит Океан реэионунун сярнишин дашыманын артымы эюзлянилдийи кими, 2010-жу илдя дцнйа мцнтязям сярнишин дашымада юз пайыны тяхминян 6,5 фаизли пунктла – 30,4%-я гядяр артыражаг, онун пайы ися цмуми бейнялхалг мцнтязям сярнишин дашымада 34%-и кечяжякдир.

         Реэионал пайда башга ящямиййятли дяйишиклик Шимали Америкада баш веряжякдир. Бу авиаширкятлярин пайы прогноза мцвафиг 6,7%-ли пунктла 32,9%-я гядяр ашаьы дцшяжякдир.

         

                                                                                     Жядвял 1.

           Маршрутлар цзря бейнялхалг мцнтязям сярнишин дашыма прогнозу

Бейнялхалг мцнтязям мялумат

Сярнишин дашыма(мин)

  Фактики      прогноз

 1989        1999          2010

Орта иллик артым темпи - %

1989-1999       1999-2010

Шимали Америка 32200      64900       108000 7,3                  4,5
Мяркязи Атлантика 1817         3223            6120 5,9                  6,0
Жянуби Атлантика 1785          3227          6000 6,1                  6,0
Сакит Океандан Сакит Океанла Авропа вя Асийа арасында

14729      27688         54400

18599     44027          88000

      6,5                  6,5

      9,0                 6,5

Авропа вя Африка арасында 12138     19213          30530

 

       4,7                 4,5    

Авропа вя Йахын Шярг арасында 8463      11938          18100 3,5                 4,0
Шимали Америка вя Жянуби Америка арасында 3522         9559          19710 10,5               7,0
Кариб щювзяси иля Шимали Америка вя Мяркязи Америка арасында 20577      33519         70960 5,0                 7,0
Бцтцн маршрутлар цзря 113830  217294       401820 6,7                 5,5
Башга маршрутлар 148112   271596    438180 6,3                 4,5
Дцнйа цзря 261942  488890     840000 6,4                 5,0

        

                            I.3. Бейнялхалг щава хяттляринин бирэя истисмары

                                         вя онун инкишаф истигамятляри

         Сон иллярдя харижи ялагялярин миллятлярарасы авиаширкятлярин йарадылмасы, бейнялхалг фирмаларын йарадылмасы, бейнялхалг авиахятлярин бирэя истисмары кими формалары даща эениш йарадылмышдыр.

         Авиаширкятлярин харижи игтисади ялагяляринин йени формаларындан бири авиахятлярин бирэя истисмарыдыр. О партнйорлардан биринин тяййаряляринин, истифадяси иля олдуьу кими, щямчинин ики партнйорун тяййаряляринин истифадяси иля щяйата кечириля биляр.

Бир партнйорун тяййаряляринин истифадясиндя авиахятлярин бирэя истисмары цзря ямякдашлыьын типик шяртляри ашаьыдакылардан ибарятдир:

1. Авиамцяссисяляр арасында фактики олараг алынан валйута нювцндя эялирлярин бярабяр бюлцшдцрцлмяси.

         2. Щяр тяряфя юз яразисиндя йанажаг йаьлайыжы материалларын долдурулмасы, техники-коммерсийа хидмяти, бортгидаланма вя башга йерцстц хидмят хяржлярини юз цзяриня эютцрцр. Дашыйыжы-авиамцяссисяляр учуш саата эюря разылышдырылмыш ставка ясасында галан истисмар хяржляринин 50%-ни юдяйир. Дцз вя якс истигамятлярдя йанажаг долдурулмадакы фяргляр компнсасийа едилмялидир.

         Ики тяряфли ямякдашлыьын беля шяртляриндя бирэя истисмар цзря Кавказ вя Крымые Гарадяниз сащилляри курортларына Шярги Авропа юлкяляриндян авиахятлярин бирбаша учушлары тяшкил едилмишдир. Бу хятлярдя тяййаря паркы истисмарынын йцксяк эюстярижиляри ялдя едилмишдир. 1989-жу илдя Сочи вя Симферополда бирэя истисмар хятляриндя дашыма щяжми креслоларын орта мяшьуллуг фаизи иля 84% йериня йетирилмишдир. Щямин дюврдя орта дцнйа эюстярижиси 65% олмушдур.

         Бир партнйорун тяййаря паркынын истифадяси иля авиахятлярин бирэя истисмары цзря авиамцяссисялярин ишинин мцсбят йекуну бир чох авиаширкятляря имкан Верди Ки, йени мярщяляйя – ики партнйор ияййаряляриля мцнтязям бейнялхалг авиахятлярин бирэя истисмарына кечсинляр.

         Ики партнйор паркында авиахятлярин бирэя истисмарында ясас принсипляр вя шяртляр ашаьыдакылардан ибарятдир:

         1. Бирэя истисмар хятляриндя учуш программы йер-километрлярдя бярабяр щяжмлярля гойулур. Щяр бир хяття тяклиф олунан дашыма тутуму вя учуш тезлийи авиадашымайа тялябин нязяря алынмасы иля мцяййянляшдирилир.

         2. Эцзяштлярин чыхылмасы иля цмуми щесаба эючцрцлян эялирляр тяряфляр арасында бярабяр бюлцнцр.

         3. Йерляшдирилмиш кресло-километрлярдя програмын тяртибаты заманы хяржляр цзря гаршылыглы щесаблашма апарылмыр, щяр бир тяряфя рейсрярин йериня йетирилмяси иля ялагядар бцтцн хяржляри юз цзяриня эютцрцр. Рейслярин дяйишдирилмяси, тяййаря типляринин дяйишдирилмяси, мцхтялиф мигдарда ялавя рейсляр заманы мейдана чыхан кресло-километрлярдя йерляшдирилян фяргя эюря разылашдырылмыш ставка цзря тяряфляр арасында бярабяр бюлцнцр.

         Бирэя истисмар тяжрцбяси ямякдашлыьын йени формасы шяраитиндя, авиамцяссисялярин иш эюстярижиляринин планлашдырылмасына йени методики йанашманын зярурилийини

Эюстярмишдир. Еля щаллар олур Ки, эющня (йалныз юз тяййаряляринин йцклянмяси иля марагланма олдугда) вя йени (рягабятсиз вя ямякдашлыг шяртляри иля партнйорун вя юз тяййаряляринин йахшя йцклянмясиндя мараг йарандыгда) планлашдырма арасында зиддийятляр йараныр.

         Авиахятлярин бирэя истисмары иля йанашы сон иллярдя маркетинг щаггында, бирэя хидмят щаггында, бирляшдирижи рейслярин бирэя истифадяси (код-шеринг) щаггында разылашдармаларын алынмасы эениш йайылмышдыр. Сых бирляшдирилмиш дашыйыжыларын йарадылмасы авиаширкятлярин бир чох истигамятлярини ящатя едир Ки, бу да аксийаларын мцбадиляси иля щяйата кечирилир. Беля бирлийя ашаьыдакылары Аид етмяк олар: Финнейр, Данейр, Свиссер, Сканейр, Лан-Сили, Ейрлайнз оф Бритейн вя с.

         Беляликля, бейнялхалг авиахятлярин вя кооперасийанын башга формаларынын бирэя истисмары игтисади интеграсийанын йени йцксяк формасына – бирэя мцяссисялярин (мцштяряк) йахуд авиахятлярин истисмары цзря бейнялхалг бирлийин йарадылмасына кечилмяси цчцн шяраит йарадыр. Артыг бу юзцнц мцстягиллик ялдя етмиш юлкялярдя бариз шякилдя эюстярмякдядир. Бу ися щяр шейдян яввял игтисади вя тяшкилаты ясасларын ишлянилмясиля щяйата кечирилир. Щяля, 1989-жу илдя Африкада цч Милли реэионал авиаширкятляр йарадылмышдыр. «Африкен Жойнт Ейр Сервисиз» (йарадыжылары: «Ейр Танзаниа», «Уганда Ейрлайнз» вя «Замбиа Ейруейз»); «Ер магреб» (Ялжязаир, Ливийа Яряб Жамахири, Мавританийа, Мяракеш вя Тунис); «Ер Мано» (Гвинейа, Либерийа вя Сйерра-Леоне).

Мцлки авиасийа сащясиндя бирэя мцяссисялярин йарадылмасы тенденсийасы Азярбайжан Республикасында юз йерини тапмышдыр. «Граунд Хендлинг Компании» бирэя мцяссисяси 1999-жу илдя «Азярбайжан Щава Йоллары» Дювлят Консерни «Интернейшнл Хендлинг Компании» Британийа Ширкяти иля йарадылмышдыр. «Граунд Хендлинг Компании» бирэя мцяссисясинин йарадылмасында ясас мягсяд «Бакы-Биня» аеропортундан учан вя аеропорта сярнишинляря вя щава эямиляриня йерцстц хидмят просесляринин щяйата кечирилмяси, щямчинин багаъларын, почтун вя йцклярин, о жцмлядян тящлцкяли йцклярин дцнйа стандартлары сявиййясиндя емалындан ибарятдир. Щазырда «Граунд Хендлинг Компании» бирэя мцяссисяси 50-дян чох авиаширкятлярля, мцлки авиасийанын вя фирмаларын субйектляри иля йерцстц хидмят цзря мцгавиля баьламышдыр. Даща йцксяк хидмят эюстярмяк цчцн «Граунд Хендлинг Компании» бирэя мцяссисяси «ТЭЕР» типли тракторундан тутмуш Хайлодер «ТРЕПЕЛ 70W» йцкляйижисиня гядяр бцтцн йерцстц техника иля тяжщиз едилмишдир. «АТЖ АЗАЛ» бирэя мцяссисяси Азярбайжан Республикасы Милли авиасийасынын мцстягил субйекти кими 1999-жу илин ахырында Авиасийа техники базасы ясасында йарадылмышдыр. Бу мцяссисянин ясас мягсяди ашаьыдакылардан ибарятдир:

         - щава эямилярин учуша щазыр вязиййятдя олмасы цзря авиамцяссисялярин тялябляринин юз вахтында, иам вя кейфиййятли юдянилмяси;

         - тапшырылан истисмар тялябляринин йериня йетирилмяси, тяйинаты цзря авиасийа техникасыеые, сямяряли вя тящлцкясиз истифадяси.

         Бунларла йанашы «АЗАЛ» Милли Авиаширкятин структурунда мцяссисяляр дя фяалиййят эюстярир. Беля мцяссисялярдян бири «Азяраеронавигасийа» мцяссисясидир. Бу мцяссися 1996-жы илин апрелиндя йарадылмыш вя мцлки авиасийанын мцстягил мцяссисясидир. О, Азярбайжан Республикасынын щава мяканында щава щярякятиня аеронавигасийа хидмяти сащясиндя рясми дювлят сифаришчисидир. «Азяраеронавигасийа» мцяссисясинин ямякдашлыьы ашаьыдакы кимидир:

         1. ИКАО – Авропа вя Шималиатлантика Бцросу (Париъ шящяри) – ашаьыдакы групларда:

         а) ЕАНПЭ – Авропа аеронавигасийа планы;

           б) ЭАТЕ – щава щярякятинин идаря едилмясинин аеронавигасийа вязиййяти;

         в) ТАПТАП – щава трасынын тятбиги вя щава мяканынын инкишафы;

         г) ФЛОЕ – Авропа реэионунун аеронавигасийа системинин инкишафы.

        

      ФЯСИЛ I I. ЩАВА НЯГЛИЙЙАТЫНЫН ИНКИШАФЫНЫН

                    ИГТИСАДИ ПРОБЛЕМЛЯРИ

               

         Дцнйа  игтисадиййатынын  ясас  тяркиб  щиссяси  олараг  щава няглиййаты  чох  йцксяк  дяряжядя  конйектура  дяйишмяляриня мяруз  галыр. 1974-75  вя  1980-82 илляр игтисади бющранлары дцнйа авианяглиййат  истещсалынын  азалмасына  сябяб  олду  вя  уйьун олараг  дцнйа  щава няглиййатында игтисади вязиййятин писляшмясиня  эятириб  чыхартды. Щава няглиййатындакы бющран 1983 илядяк давам  етди  вя  бир  сыра  игтисади  амиллярля  баьлы  иди, о жцмлядян цмуми  тясяррцфат  конйектурасынын  писляшмяси,  инфлйасийа,  туризм вя  ишэцзар  фяаллыьын  азалмасы,  йердяки  хидмят  вя  йанажаьын гиймятинин  бащалылыьы  вя  с. 1980-жи  илдян  етибарян  авиаширкятляр бюйцк  зийана дцшцрляр – илдя 1  млрд. доллардан  артыг. Авиаширкятлярин чоху мцфлис олдулар вя йа мцфлислилик вязиййятиня йахынлашдылар. 1983  илдя бу просес дайанды, лакин бющрандан чыхыш йалныз  1984-жц  иля  тясадцф  етди.  Авиаширкятляр  бахылан мцддят  ярзиндя илк дяфя олараг  истисмар  фяалиййятляриндян  2 млрд. доллар  мябля-ьиндя тямиз эялир ялдя  етдиляр.

         1985-жи  илдян  ися  артыг  авианяглиййат   истещсалынын  артым мейли айдын   мцшащидя  едилмяйя   башлады.  Сярнишин  дашымалары  вя сярн-км.-лярин  иллик  артымы  мцвафиг  олараг   5%  вя  6%  олду. Бющрандан  яввялки   1979-жу  илдя   ися  бунлар  11,1%  вя  13,2%  иди.  ИКАО цзвц   юлкяляринин авиаширкятляринин  истисмар  эялирляри  истисмар  хяржляриндян  8,5  млрд.  доллар  иди.

Демяли,  гейд  едя  билярик  ки,  дцнйа щава няглиййаты бющран дюврцнц архада  гоймушдур, лакин  дейя билмярик  ки, онун эяляжяк инкишафы сабит олажаг.  Чцнки  1980-83-жц  иллярдя  бющрана сябяб олан игтисади  амилляр ясасян дяйишилмяз галмышдыр.  Буну  1991-жи  ил  бющраны  да  тясдиг  етди.

         ИКАО Ассамблейасынын 27-жи сессийасы (1989) щава няглиййаты  инкишафынын    игтисади   мейлляриня  нязяр  йетирди.  Сессийада  дейилирди  ки,  щава  няглиййатынын  истещсал  вя  эялирдя мцгайися  олунажаг  дяряжядя  уьурлу  вязиййяти  онунла  изащ олуна  биляр  ки,  авиайанажааьын  гиймяти  адамбашына  эялирдян вя йа  гиймятляр  индексиндян йаваш артырды. 1км-я  дцшян сярнишин дашымаларынын  орта  артымы  3,6% иди  вя  мцгайися  цчцн  ИЕЮ-лярдя  адамбашына  дцшян   ьялирляр    7,3%  артмалыдыр. 1км-я  йцк ставкалары  илдя  3,4%  артырды,  ИЕЮ-ляр  тяряфиндян  ихраж  едилян сянайе  малларынын  гиймяти  ися  3,5%  артырды.

         Сон  онилликдя  олан  истисмар  нятижяляри  истисмар  эялирляринин  2,1-6,1%-и  тяшкил  едирди. 1980-82-жи  иллярдя  ися  истисмарда  зийан мц-шащидя  олунмушдур.  Дювр  ярзиндя  истисмар  эялирляри 136млрд доллар  артмыш  вя  йа  9%-дян  чох, 1990-жы  илдя  ися  204млрд доллар  иди. Лакин халис  мянфяят (гейри-истисмар  маддяляринин – кющня  маддялярин ишлянмяси, субсидийа, эялир верэиси, борж капиталына  эюря  фаизин  верилмяси – чыхыландан сонра) истисмар эялирляринин  0,5% -дян  аз  бир  щиссясини  тяшкил  едирди.

                  II.1. Бейнялхалг  щава  няглиййатынын  игтисади  проблемляри

Дцнйа  щава  няглиййатынын  сабит  вя  динамик инкишафына  тясир едян  игтисади  проблемляри  3  йеря  айырмаг  олар:

1. сийаси – игтисади  проблемляр ;

         2. техники характерли  игтисади  проблемляр ;

3.   коммерсийа  характерли  игтисади  проблемляр.

Сийаси–игтисади проблемляря аиддир– бцтцн дцнйа игтисадиййатына, онун  васитясиля  дя  щава  няглиййатынын  инкишаына тясир  едян  цмумигтисади  вя  цмумсийаси  проблемляр  вя  щава няглиййатына аид  олан  хцсуси  игтисади - сийаси  проблемляр.  Лакин, бу  проблемляр  гаршылыглы  ялагядардырлар  вя  бир – бирляри  иля говушурлар.  Онларын  фяргляндирилмяси  ися  шярти  характер  дашыйыр. Онларын  бейнялхалг  щава  няглиййатынын  инкишафына  тясири комплекс  характер  дашыйыр  вя  она  эюря  дя  онлар  бирэя  юйрянилмялидирляр.

Гейд  олундуьу  кими  дцнйа  тясяррцфат  конйектурасынын  вязиййяти  бирбаша  олараг  дцнйа  щава  няглиййатынын  инкишафына  тясир  едир.  Дцнйа  тясяррцфаты  тсиклик : жанланма,  йцксялиш, дурьунлуг  вя  бющран  дюврляри – инкишаф  едир.  Бу  тсиклик  инкишаф бирбаша  олараг  дцнйа  щава  няглиййатына  тя’сири  иля  йанашы дцнйа  тижарятиндя,  бейнялхалг  туризм  вя  ишэцзар  ялагялярдяки йцксялиш  вя  азалмаларла  дцнйа  щава  дашымаларына  да  тясир едир.  Игтисади  амилляря  аиддир: гиймятлярин  артымы  вя  алыжылыг  габилиййятинин  азалмсы  иля  мцшащидя  олунан  инфлйасийа,  инкишаф етмиш юлкяляр вя  инкишаф етмякдя олан юлкялярдя  ишсизлийин  артымы, щяйат  сявиййясинин  азалмасы  вя  диэяр  амилляр:  ящалинин авиасийа  иля  йердяйишмясини  вя  мцвафиг  олараг  авиадашымалара тяляби  азалдан  амилляр.

Бейнялхалг  щава  няглиййатынын  инкишафына  жидди  тя’сири  валйута - малиййя  вя  кредитин  гейри-стабиллийи  эюстярир.

          Щяр  шейдян  юнжя  бу  милли  валйуталарын  дяйишмя курсларынын АБШ  долларына  нязярян  г-стабиллийидир. АБШ  долларынын курсу сон илляр сцни олараг  галдырылмыш  вя  1987-жи  илдян  ися  кяскин  олараг азалмаьа  башламышдыр. Беля  вязиййят  авиаширлятлярин  эялирляринин азалмасы  вя  йанажаг,  диэяр  хидмятляря  эюря  гаршылыглы  щесаблашмаларда  мябляьлярин  кючцрцлмяси  иля  баьлы  юдямялярин  артмасына  эюря  бюйцк  малиййя  иткиляриня  сябяб олур. Бурайа борж  капиталына  эюря  банк  кредити  фаизляринин  артмасы  да аиддир. Мцнтязям  фяалиййят  эюстярян  авиаширкятлярин  яввялляр эютцрдцк ляри  кредитляря  эюря  юдямяляри  1980-жи  илдян 1990-жы  илядяк  2 дяфядян  артыг  артмыш  вя 1990-жы  илдя  2  млрд  доллары  ютмцшдцр. Борж  капиталына  эюря  йалныз  ялавя  юдямяляр  илдя  4%  тяшкил едир.  Бу  да  авиаширкятлярин  игтисадиййатында  аьыр  йцкдцр.  Бц- тцн  бу  амилляр  бейнялхалг  щава  няглиййатынын  малиййя сабитлийиня  тящлцкядир.

Игтисади  комиссийа  чярчивясиндя ИКАО Ассамблейасынын  сон  2  сессийасында  (1983 вя 1986)  мцзакиря  едилян  мясялялярдян ян важиб икиси бунлардыр:  инкишаф етмякдя олан юлкялярдя  щава  няглиййаынын  инкишафы цчцн ресурсларын  тапылмасы вя тяминин  чятинляшмяси.  ИКАО Шурасы  тяряфиндян  Ассамблейанын  26-жы  сессийасына  щазырланан сяняддя  дейилир  ки,  сон  илляр  дцнйада  олан  игтисади  чятинликляр бейнялхалг  игтисади  мцнасибятляря  эцжлц тясир  етмиш  вя  бя’зи дювлятляр  тяряфиндян  протексионист  тядбирляря  вя  валйута  эятириб  чыхартды.  Харижи  тижарят  балансы  проблеми  проблеми  валйута  мящдудиййятлярини  вя  бир  сыра  юлкялярдя  мцлки  авиасийа  фяалиййятин-дян  фондларын  чыхарылмасына  сябяб  олду.  Нятижядя  ися  дцнйа  авиаширкятляринин  бюйцк  яксяриййятиня  игтисади  стабиллийи  горумаг  вя  артыма  наил  олмаг  цчцн  малиййя  ресурслары  чатмыр.  Бурайа  жидди  бир  проблеми  дя  ялавя  етмялийик:  бирбаша  олараг  бейнялхалг   щава  ялагяляри  сащясиндя  дя  юз  яксини  тапан  инкишаф етмякдя олан юлкялярлярин  бейнялхалг  боржларынын  даими  олараг  артмасы.  Беля  ки,  хцсуси  олараг  Латын  Америкасы  юлкяляринин  борж  проблеминя  щяср  едилмиш  БМТ  Игтисади  комиссийасынын    Латын  Америкасы  вя  Кариб  щювзясиня  (ЕКЛАК)  аид  фювгаладя  конфрансы  1987-жи  илин  яввялидя  Мексикада  кечирилди. 

Конфрансын  сон  ижласында  бяйямнамясиндя «Мехико бяйам- намяси»  гябул  едилди.  Орада  инкишаф етмякдя олан юлкялярлярин  фялакятляринин  сябябляри  вя  эцнащкарларын  адлары  чякилди.  Бу  сябяблярдян  ян  ясасы  инкишаф етмиш юлкяляр  тяряфиндян  иряли  сцрцлян  ядалятсиз  бейнялхалг  игтисади вязиййятдир.  Бу ядалятсизлийин  пакрлаг  нцмуняси  реэион  юлкяляринин  харижи  боржларынын  380  млрд  доллары  кечмясидир.  Тякжя  борж  фаизляринин  юдянилмяси  реэион  юлкяляринин  ихражларынын  1/3– ни  тутур.  Бир  сыра  юлкялярин  щюкцмятляри  борж  мясялясиня  йенидян  бахылмасыны  тяляб  етди.  Хцсусян  дя,  кредит  верянлярин  эцзяштя  эетмяляри  тяляб  едилир.  Буна  жаваб  олараг  ися  АБШ  вя  диэяр  капиталист  юлкяляри  вериляжяк  эцзяштляри  инкишаф етмякдя олан юлкялярлярин  дахили  ишляриня  гарышмаг  кими  саймаьа  жящд  едирляр. 

Бейнялхалг  щава  няглиййатында  да  борж  проблеми  чох  кяскиндир.  Беля ки, ИКАО–нун 3-жц АНК–да авиаширкятлярин боржу вя валйута  кючцрмяляриндя  олан  эежикмялярля  ялагядар  мясяляляря  эениш  диггят  айырылды.  Конфранс  валйута кючцрцлмяси проблеминин спесификлийини, мцряккяблийини вя  ящямиййятлийини  нязяря  алды  вя  онун  бир  чох  юлкя  вя  авиаширкятин  игтисадиййатына тясир  етдийини  гябул  етди.  ИКАО- нун  мялуматларына  эюря  щал – щазырда  авиаширкятлярин  850  млн доллар дяйяриндя вясаитляри  дондурулуб.  Юдямялярин эежикдирилмясинин авиаширкятлярин игтисадиййатына, дцнйа  тижарятиндя  щава  няглиййатынын  ролуна  мянфи  тясирини  нязяря  алараг,  беля  фикирляр  ешидилир  ки,  авиаширкятлярин  валйута  кюжцрмяляриня  дя  хаммалын  бейнялхалг  тижарятиндя  истифадя  едилян  гайдалар  тятбиг  едилсин.  Конфрансда  щямчинин   гейд  едилди  ки,  валйута  кючцрмяляри  иля  ялагядар  эежикдирмяляр  щеч  дя  гясдян  едилмир  вя  дискриминасийа  характери  дашымыр,  бу йалныз  инкишаф етмякдя олан юлкялярдя  конверт  едиля  биляжяк  валйуталарын  чатышмамасы  иля  ялагядардыр.  Она  эюря  дя  конфранс   валйута  кючцрмяляри  иля  баьлы  щеч  бир  мяслящят  гябул  етмяди. 

Дцнйа тясяррцфатында ящямиййятли  йери  туризм  тутур. Бейнялхалг  туризм  дцнйа  авиадашымаларынын  инкишафына  тясир  едир.  Дцнйа  туризм  тяшкилатына (ДТТ)  1990-жы  илдя  бцтцн  няглиййат  нювляри  иля  дашынан  харижи  туристлярин  сайы  400  млн.  няфярдян чох  олуб.  Дцнйа  цзря  туризмдян  эялян  эялир  180  млрд  доллары  ют-мцшдцр.  Турист  дашымаларынын  бюйцк  ьир щиссяси  щава  няглиййатынын  пайына  дцшцр.  Она  эюря  дя,  бейнялхалг  туризмин  дя  асылы  олдуьу  дцнйа  конйектурасында  олан  дяйишикликляр  бирбаша  олараг  щава  няглиййатына  да  тясир  едир. 

Дцнйа  сийасятинин  проблемляри  бейрялхалг  щава  няглиййаты  фяа-лиййятинин  бир  сыра  аспектляриня  тохунур.  Бу  эцн  цчцн  юлкялярин   щава  няглиййатларынын  ващид  дцнйа  щава  няглиййаты  системи  чярчивясиндя  мювжуд  олдуьу  обйектив  реаллыгдыр.  Юлкя  групларынын  щяр  биринин  щава  няглиййатларынын  инкишафынын  игтисади  шяртляри  бир – бириндян  фярглидир.  Гейд  етмялийик,  щава  няглиййатынын  игтисади  проблемляринин  чоху  дцнйадакы  игтисади  вязиййятдян  асылы  олараг  щялл  едилир.  Мялумдур  ки,  инкишаф етмиш юлкялярин  авиаширкятляринин  чоху  юзял  вя  йа  корпаритивдир,  кечмиш  сосиалист  юлкяляринин авиаширкятляринин щамысы вя инкишаф етмякдя олан юлкялярин авиаширкятляринин  яксяриййяти  щюкцмятя  мяхсусдур.

     Лакин, щюкцмят органларынын  щава няглиййатынын  фяалиййятиня  мцдахиляси дяряжяси  авиаширкятин  кимя  мяхсус  олмасындан  вя  мцлкиййятин  типиндян  асылы  дейил.  Беля  ки,  гейри-тянзимлямя сийасятини  елан  етмясиня  бахмайараг,  АБШ  щюкцмяти  юлкя  дахилиндя  авиаширкятлярин  фяалиййятиня  гарышмагда 

Дцнйа сийасяти  вя  дцнйа  тясяррцфаты  ялагяляри
Дцнйа  базарынын  конйектурасы

      Авианяглиййат  сийасяти : гейри-тянзимлямя 

                      вя  протексионизм

Дювлят  боржу
ЙБИВ  уьрунда  мцбаризя
Рягабят  мцбаризяси
Биртяряфли  дискриминасийа  фяалиййяти

                 

СИЙАСИ-ИГТИСАДИ 

   ХАРАКТЕРЛИ

       ТЕХНИКИ 

   ХАРАКТЕРЛИ                     

     КОММЕРСИЙА

      ХАРАКТЕРЛИ

       

Тяййаря паркынын модернляшмяси                Коммерсийа щцгуглары вя дашыма                     

                                                                               щяжмляринин тянзими   

                          

        Авиасийа тящлцкясизлийи                        Мцнтязям вя гейри-мцнтязям

                                                                      коммерсийа дашымаларынын нисбяти    

    Ятраф мцщитин мцщафизяси                        Гиймятйаранмасы вя авиатарифлярин

                                                                        тянзими

         Авиайанажаьа гянаят                          Нормадан артыг багаъын дашынмасы

                                                                               вя юдянилмяси нормасы   

Бейнялхалг дашымаларда                                     Дашымаларын коммерсийа                  

формаллыгларын садяляшдирилмяси                           шяртляринин унификасийасы                                                                

Аеропорт вя маршрут аваданлыглары-                Коммерсийа ющдяликляринин 

 нин истисмары                                                       дашыйыжылар тяряфиндян йериня

                                                                             йетирилмяси

Техники кюмяк

  

          Шяк. 1   Дцнйа щава няглиййатынын игтисади проблемляринин гаршылыглы  асылылыьы.

давам  едир  вя  «ачыг сяма»  доктринин  шцарлары  алтында  юз  дахили  гейри-тянзимлямя  сийасятини  бейнялхалг  щава  няглиййатына  кечирмяк  истяйир.  Бу  сийасят  бир  чох  юлкялярдя  мцдафия  тядбирляринин  эюрцлмясиня  сябяб  олур:  протексионист  тядбирляринин  артмасы  вя  дцнйа  щава  няглиййаты  сащясиндя  игтисади  тянзимлямя иля  баьлы  мясялялярдя  щюкцмятлярарасы  мцнагишялярин  эцжлянмяси. 

Бунунла  ялагядар  олараг  либераллашманын  да  бейнялхалг  щава  няглиййатынын  инкишафыны  гейд  етмяк  лазымдыр.

Эюстярилян  гаршыдурмалара щямчинин аиддир: инкишаф етмякдя олан юлкялярин ЙБИВ  уьрунда  мцбаризяси. Бу  проблем  артыг  бейнялхалг  щава  няглиййатына да тохунуб.  Инкишаф етмякдя олан юлкяляр  ИКАО  цзвляринин  2/3 щиссясини  тяшкил  едир  вя  мцлки  авиасийанын  бцтцн бейнялхалг  форумларында  бейнялхалг    мцлки  авиасийа  щагда  Чикаго  конвенсийасында  гейд  едилян  ядалятли  вя  бярабяр  имканлар  принсипляринин  щяйата  кечирилмяси  мясялясини  галдырырлар. 

Лакин,  авиаширкятляр  цчцн    ядалятли  вя  бярабяр  имканлар  щеч  дя  щямишя  мцлки  авиасийа  сащясиндяки  бейнялхалг  мцнасибятлярдя  юз  яксини  тапмыр. Сон илляр ИАТА–нын гиймят тянзими фяалиййятинин зяифлямяси иля  бейнялхалг  авиадашымаларда  рягабят  мцбаризяси  эцжляниб.  Рягабят  авиаширкятляр  арасындакы  игтисади  мцнасибятляр  сферасындан  щава  ялагяляри  щагда  дювлятлярарасы мцнасибятляря  доьру  ирялиляйиб. Дювлятлярарасы  мцнасибятляр  сявиййясиндя рягабят мцбаризяси  дювлятляр  тяряфиндян  милли  авиаширкятлярин  марагларынын  мцдафияси  щалына  кечиб.  Бу  да  айры–айры  дювлятлярин  диэярляринин щава няглиййатына  гаршы  биртяряфли  тядбирляря  вя  дискриминасийа  фяалиййятиня  сювг  едир  ки,  бу  да  протексионизм  щалыны  алыр.  Бу  кими  биртяряфли  дискриминатив  тядбирляря  рягабят  щагда  дахили  ганунлары  бейнялхалг  щава  няглиййатына  шамил  етмяк  жящдлярини  аид  етмяк  олар.

Бязи  юлкялярин  биртяряфли  фяалиййяти  щагда  мясяля  ИКАО – нун  3-жц  АНК – да  айрыжа  бир  бянд  кими  гейд  едилиб. ИКАО Ассамблейасынын  24-жц  сессийасында гябул  едилян А24-14 гятнамяси юлкяляри бейнялхалг щава  няглиййатынын инкишафына мянфи тясир едян  дискриминасийа  характерли  биртяряфли  фяалиййяти  щяйата  кечирмямяйя чаьырды. ИКАО  Шурасы  бу  гятнамянин  йериня  йетирилмяси  цчцн  биртяряфли  тядбирлярин  бейнялхалг  няглиййата  тясирини  тядгиг  етди  вя  3-жц  АНК–да «Бейнялхалг  щава  няглиййатына  тясир  едян  биртяряфли фяаилййят» мярузясини тягдим етди. Мярузядя ясас диггят Бейнялхалг  щава  няглиййатынын  сабит  инкишафына  эцжлц  тясир  едян  вя  айры–айры  юлкяляр  тяряфиндян  щяйата  кечирилян  ашаьыдакы  тядбирляря  верилмишдир: рягабят  щагда  милли  ганунверижилийин   Бейнялхалг  щава  няглиййатына  тятбиги,  разылашдырылмыш  яразилярдян учуша ижазя заманы дискриминасийа характерли тядбирляр,  валйуталарын кючцрцлмяси  иля  баьлы,  о  жцмлядян  техники  вя  коммерсийа  характерли (онлар  щагда  ятрафлы  данышажайыг)  биртяряфли  тядбирляр. 

Рягабят  щагда  милли  ганунверижилийин   Бейнялхалг  щава  няглиййатына  тятбигинин  нятижяляриня  ИКАО  эениш  фикир  верир.  3-жц  АНК–нин  мяслящяти  иля  ИКАО–да  хцсуси  ишчи  групу  йарадылыб.  Онлар  Рягабят  щагда  милли  ганунверижилийин   бейнялхалг  щава  няглиййатына  тятбиги  заманы  юлкялярин  арасында  мцбащисялярин  арадан  галдырылмасы  вя  щялл  едилмяси  мягсядиля  йьун  инструктив  мялуматларын  ишлянмясиля  мяшьул  олажаглар.

Биртяряфли  фяалиййят  щагда  мясяля  ИКАО  Ассамблейасынын  26-жы  сессийасынын  эцндялийиня  дахил  едилди.  Ассамблейа  бязи  юлкяляр  тяряфиндян  биртяряфли  тядбирлярин  давам  етмясиля  ялагядар  наращат  олурлар:  милли  ганунверижилийин Бейнялхалг щава няглиййатына тятбиги, авиаширкятлярин  эялирляринин  кючцрцлмясинин  дайандырылмасы  вя  ондан  имтина  едилмяси.  АБШ – нын  гейри-тянзимлямя  сийасяти  кяскин  олараг  пислянди.  Гейд  едилмялидир  ки,  ИКАО–нун  26-жы  сессийасында  вя  3-жц  АНК–да  юлкялярин  биртяряфли  фяалиййятя  даир  мцхтялиф  йанашмалары  нязяря  чарпды.  Иштиракчыларын  чоху  АБШ – нын  сийасятиня  мянфи  мцна-сибят  бясляди.  Чцнки,  АБШ–лары  бир  тяряфдян  юзляринин  гейри-тянзимлямя  сийасятляри  иля  азад  рягабятя  гаршы  олан  манеялярин  гаршысыны  алыр,  йяни  ИАТА- нын  фяалиййятиня  юзляринин  антитрест  ганунуну  тядбиг  едирляр,  диэяр  тяряфдян  ися  бейнялхалг  авиаялагяляр  сащясиндя  диэяр  юлкялярин  авиаширкятляриня  мцнасибятдя  сярт  протексионист  сийасятини   щяйата  кечирирляр.

Цмумиййятля,  ИКАО  цзвляри  биртяряфли  фяалиййяти  писляйир  вя    милли  ганунверижилийин екс–территориал тятбигинин бейнялхалг практикадан  чыхарылмасынын  лещинядир.  Онлар  беля  щесаб  едирляр  ки,  дювлятляр щава  ялагяляри  иля  баьлы ики  тяряфли  вя  чох  тяряфли  разфлашмалары  вя  Чикаго  конвенсийасыны  нязяря  алмалыдырлар  вя  еля  фяалиййят  эюстярмялидирляр  ки,  милли  ганунлар  иля  бейнялхалг  разышмалар  арасында  мцнагишя йаранмасын.  Конфранс  щямчинин  юзв  юлкяляря  мцражият  етди  ки,  биртяряфли  тядбирлярин  тятбиг  едилмямяси  цчцн  бир–бирляри  иля  ямякдашлыг  етсинляр  вя  эялирлярин  бюлэцсцндя  щяр  бир  дювлят    вя  онун  авиашикятляринин  бярабяр  вя  ядалятли  имканларынын  олмасы  шярти  иля юлкяляр  арасында  щава  ялагяляри  щяйата  кечирилсин.

Яразидян  учмаг  цчцн  ижазянин  верилмяси  иля  ялагядар  дискриминасийа  тядбирляри  онунла  баьлыдыр  ки,  бир  сыра  юлкяляр  сийаси  вя  диэяр  мотивляриня  эюря   диэяр  юлкяляря  3-жц  бир  юлкяйя  учмаг  цчцн  юз  юлкясиндян транзит  учушу  чцн  ижазяни  вермир.  Мясялян,  АБШ – ы  Кубанын  «Кубана»  авиаширкятиня  Канадайа  вя  эерийя  учмаг  цчцн  юз  яразисиндян  истифадя  етмяйя  ижазя  вермирди.  Бу  заман  авиаширкятляр  ачыг  дяниз  иля  олан  маршрутларла  учараг  ялавя   хяржляря  мяруз  галырлар.  Хцсуси  чятинликляр  о  юлкялярдя  йараныр  ки,  онларын  ачыг  дянизя  чыхышлары  йохдур.  Мялумдур  ки,  транзитин  чятинляшдирилмяси  кими  тядбирляря  ЖАР  вя  диэяр  юлкяляр  ял  атыр.  Бунунла  ялагядар  олараг  3-жц АНК – да  ИКАО  цзвц  юлкяляриня  бейнялхалг  щава  ялагяляриндя  транзит  щагда  сазишя   вя  Чикаго  конвенсийасына  уйьун  олараг  юз яразиляриндян  учушу  г-дискриминасийа  ясасында  йериня  йетирсинляр.  АНК–и  щямчинин  ИКАО  Шурасына  мяслящят  эюрцб  ки,  дянизя  чыхышы  олмайан  юлкяляря  вя  эерийя  мцлки  щава  эямиляринин  учушу  цчцн  гаршыйа  чыхан  манеяляри арадан  галдыражаг  тядбирляри  нязярдян  кечирсин.

Дискриминясийа  тядбирляри  хцсуси  олараг  ИКАО  Ассамблейасынын  26-жы  сессийасында  мцзакиря  едилиб.  Жидди  мцнагишя  бир  груп  Африка  юлкясинин  ЖАР –нын  апартеид  сийасятини  писляйян  тяклифляринин  мцзакиряси  заманы  баш  верди. Сийаси  проблемлярин  нязяря  алынмасына  гаршы  чыхан  вя  ишинин  йалныз  сырф  техники  мясялялярля  мящдудлашдырмаьа  чалышан  Гярб  юлкяляри  бу  тяклифля  разылашмадылар.  Лакин,  Ассамблейа  бюйцк  сяс чохлуьу  иля  апартеиди  писляди  вя  бцтцн  ИКАО  цзвлярини  ЖАР  иля  щава ялагялярини  вя  щава дашымалары  щагда  икитяряфли  разылашмалары  дайандырмаьа  чаьырды.

Техники  характерли  игтисади проблемляря  ися  техники  проблемлярин  бюйцк  бир гисми  аиддир.  Онларын  щялли  дювлят,  авиаширкят  вя  мцлки  авиасийанын  бейнялхалг  тяшкилатларынын  бирэя  фяалиййяти  зяруридир.  Беля  проблемляря  аиддир: тяййаря паркынын йениляшдирилмяси, ятраф  мцщитин  горунмасы,  авиасийа  тящлцкясизлийи, бейнялхалг авиадашымалар заманы формаллыгларын  садяляшдирилмяси,  еляжя  дя  аеропорт  вя  аеронавигасийа  аваданлыгларынын  истисмары  вя  мцлки  авиасийанын  инкишафына  тясир  едян  диэяр  техники  пробляр.  Бу  проблемляри  ня  сырф  техники,  ня  дя  сырф  игтисади  характерли  проблем  адландырмаг  олмаз.  Чцнки,  онларын  щяллиндя  сийаси  мягамлар  да  мцщцм  рол  ойнайыр  вя  онлар  ады  чякилян  проблемлярин  щялли  заманы  нязяря  алынмалыдырлар.

Тяййаря  паркынын  йениляшдирилмяси  авиаширкятлярдян  вя  дювлятлярдян  бюйцк  мигдарда  вясаит  тяляб  едир.  ЕТИ  ясас  фондларын,  илк  нювбядя  дя   тяййаря  паркынын  вя  йерцстц  аваданлыгларын  йениляшдирилмясини  тезляшдирмяйя  мяжбур  едир.  Бундан  ялавя, авиаширкятляр  рягабят  сявиййясинин  йксяк  сявиййясиня  наил  олмаг  цчцн  истисмара  щяля  йарарлы  олан  кющня  тяййаря  моделляриндян  имтина  едир вя  3-жц,  4-жц  нясил  реактив  тяййаряляри  алырлар.   Тяййаря  паркынын  йениляшдирилмяси  бюйцк  капитал  гойулушу  тяляб  едир. Бу  да  авиатехниканын  бащалашмасы  иля  ялагядардыр.  ИАТА–ын  мялуматларына  эюря,  бу тяшкилата  цзв  олан  авиаширкятляр  йахын  10  ил  ярзиндя  Тяййаря  паркынын  йениляшдирилмясиня  100  млрд  доллардан  чох  вясаит  сярф  едяжякляр.  Авиатехниканын  бащалашмасы  иля  ялагядар  олараг  онун  алынмасына  сярф  олунажаг  борж  вясаитляри  дя  бащалашыр. Нятижядя  авиаширкятлярин  амортизасийа  айырмаларына  вя  борж   капиталы  эюря  фаизлярин  юдянилмяси  цчцн  хяржляр  сцрятля  артыр. Даща чятин вязиййят инкишаф етмякдя олан юлкяляр вя  онларын  авиаширкятляри  иля  баьлыдыр.  Онлар  Тяййаря  паркынын  йениляшдирилмяси  цчцн  кифайят  гядяр  малиййя  вясаитляриня  малик  дейилляр. Бу  да  борж  проблемини  йарадыр,  еляжя дя  ИКАО  вя  ПРООН  хятляри  цзря юлкяляря  щава  няглиййатларыны  инкишаф  етдирмяк  цчцн  айрылан  техники  йардымда  проблемляр  йарадыр. 

Авиасийанын  тясириндян  ятраф  мцщитин  горунмасы  мясяляси  Тяййаря  паркынын  йениляшдирилмяси  мясяляси  иля  сых  ялагядарды.  Бу  проблем  иля  ялагядар  ясас  хяржляр  90-жы  иллярин  сонуна  тясадцф   едяжяк.  Бу  заман  сяс  сявиййясиня  эюря  ИКАО тялябляриня  уйьун  олмайан  бцтцн  тяййаря  типляри    йениляри  иля  явяз  едиляжяк  вя  авиамцщярриклярин  емиссийасы  щяйата  кечири-ляжяк.    Ятраф  мцщитин  горунмасы  цзря  ИКАО–нун  тялябляри  Чикаго  конвенсийасынын  16-жы  ялавясиндя  вя  авиасийада  сяс  сявиййясиня  аид  олан  бейнялхалг  стандартларда  вя  бейнялхалг  практикада  якс  олунуб.  ИКАО  Ассамблейасынын  А23-10 бяйамнамясиндя  дейилир  ки,  «Харижи  юлкялярдя  гейдиййатдан  кечяряк сяс сертификаты  стандартларына  уйьун  эялмяйян  хариждян  эялян  вя  харижя  эедяжяк  сяс сцрятиня  гядяр  олан  щава  эямиляринин  юз  яразиляриндя  истисмарынын  гаршысы  алынмасын,  вя  йалныз  мцвафиг  васитялярля  сяс  проблемини  юзляри цчцн мцяййян етмиш аеропортлара  бу  шамил  едилмясин». 

Лакин,  бязи  инкишаф етмиш юлкяляр  сяс  стандартларынын  тятбиги  мцддятини  сяртляшдирирляр.  Беля  ки,  АБШ–лары  сяс  стандартларынын  тятбигиня  1  йанвар  1985-жи  илдян,  диэяр  юлкяляр ися  1986, 1987, 1991-жи  иллярдян  башламаг  язминдядирляр.  Она  эюря  дя  3-жц  АНК – да  сяс  стандартларынын  тятбигинин  вахты  мясялясиня  бахылыб.  Инкишаф етмякдя олан юлкялярин  авиаширкятляринин  яксяриййятинин  диэяр  амиллярля  йанашы  Тяййаря  паркынын  йениляшдирилмяси  вя  сяс  нормаларына  уйьун  щава  эямиляринин  алынмасынын  малиййяляшдирилмясиня  бюйцк  хяржлярля  ялагядар  истисмар  мящдудиййятляри  иля  цзляшдийини  нязяря  алараг  3-жц  АНК–си  беля  бир  гярар  гябул  етди  ки,  ИКАО  Шурасы  сяс  стандартларынын  тятбигинин  йени  графикинин  йарадылмасы  имканына  бахсын.

Гейд  едилмялидир  ки, сяс тялябляриня жаваб верян тяййарялярин  йениляшдирилмяси  цчцн  лазыми  техники  мясяляляр  артыг  щялл  едилиб.Она  эюря  дя  тятбигин  мцддяти  мясяляси  йалныз ятраф мцщитин горунмасы, сосиал  цстцнлцкляр  вя  айры–айры  юлкялярин  цзяриня  дцшяжяк  ялавя  игтисади  хяржляр  нюгтейи – нязяриндян  мзакиря едилир. Лакин,  ИКАО-нун  АНК–си  тяряфиндян бу  мясяляйя бахыланда мялум олду ки, Иинкишаф етмиш юлкяляр  иля инкишаф етмякдя олан юлкяляр арасында  гаршыдурма  вар.  Инкишаф етмиш юлкяляр  Ассамблейанын  23-жц  сессийасында  мяслящят  эюрцлян  сяс  стандартларынын  тятбиги  графикини  дяйишмяк  истямядиклярини  билдирир,  инкишаф етмякдя олан юлкяляр  ися  3 –жц  АНК – нин  мяслящят  етдийи  даща  эеж  мцддятли  йени  графиллярин  тятбиги  имканларынын  юйрянилмясинин  йериня  йетирилмясини  тяляб  едирляр.  Бу  мясяля  ИКАО  Ассамблейасынын  26-жи  сессийасында  йенидян  мцзакиря  едилди  вя  кяскин  мцбащися  йаратды.

Гярб  юлкяляри  юз  аеропортларына  кющня  конструксийалы  тяййарялярин  учушларыны  мящдудлашдыран  мцдафия  тядбирлярини  дястяклядиляр.  Бу  ися  инкишаф етмякдя олан юлкяляр  фяалиййятиня  вя  щятта  авиаширкятлярин  юзляриня  дя  тящлцкялидир.  Она  эюря  дя,  инкишаф етмякдя олан юлкялярин  яксяриййяти  беля  биртяряфли  мящдудиййятлярин  ляьв  олунмасына  тяряфдар  олдулар.  Совет  тяряфи  сяс  сявиййяси  проблемини  щялл  ет-мяк  цчцн  сийаси  мящдудиййятляри  щяйата  кечирмяйи  йох,  яксиня  сяскцйцн  ашаьы  салынмасы  методларынын  мцяййянляшдирилмяси  цчцн  эениш  тядгигатларын  апарылмасыны  дястяклядиляр. Бу  тядгигатлар  мящдудиййятлярин  гябулу  иля  ялагядар аеропортларда сяс сявиййясинин  вя  авиаширкятлярин  игтисади  хяржляринин  нежя  дяйишяжяйини  дя  ящатя  етмялидир.  Бу  тяклиф  гябул  олунду.  Ассамблейа  бцтн  юлкяляри  юз  аеропортларына  учушларын  щяйата  кечирилмяси  заманы  манеяляри  йаратмамаьа  чаьырды  вя  бу  мясяляляри  биртяряфли  гайдада  йох,  ИКАО  чярчивясиндя  щялл  едилмясини  тясдигляди.

ИКАО Ассамблейасынын  фювгаладя  26-жы  сессийасынын  16-жы  ялавясинин  3-жц  фяслинин  1-жи  щиссясиндяки  авиасяс  тялябляриня  жаваб  вермяйян  сяс  сцрятинядяк  олан  тяййарялярин  истисмарына  гаршы  гябул  едиляжяк  эяляжяк  мящдудиййятлярин  шяртляри  мцяййян  едилди.  16-жы  ялавянин  3-жц  фяслиня  уйьун  олмайан  щава  эямиляринин  истисмарына  2002-жи  илдян  етибарян  ижазя  верилмяйяжяк.  1-жи  фясля  уйьун  сертификатлашдырылан  тяййаряляр  1995-жи  илин  апрелин  1-дяк  истисмар  олунажаг.  2002-жи  илин  мартынадяк  ися  16-жы  ялавянин  2-жи  фялиня  уйьун  тяййаряляр  истисмар  олунажаг.

Авиасийа  тящлцкясизлийи  проблеми  дя  дювлятлярдян  бюйцк   мигдарда  иигтисади  ресурслар  тяляб  едир.  Мцлки  авиасийада  гейри-гануни  актлар  чох  эцман  эяляжякдя  дя  олажаг.  Бу  да  юзцнц  сярнишиндяря,  персонала  вя  авиаширкятлярин,  аеропортларын  ямлакына  гаршы  эцс  тятбигинин  вя  йа  щядялямяйин  чох  сайлы  мцхтялиф  формаларында  бирузя  веря  биляр.  Мцлки  авиасийа-нын  фяалиййятиня  гейри-гануни  мцдахилянин  гаршысыны  алмаг  цчцн  олан  тядбирляря  айрылажаг  хяржляря  аиддир: аеропорт  вя  авиаширкятлярин  тящлцкясизлик  хидмяти  персоналынын  сахланмасы,  тящлцкясизлийи  тямин  едяжяк  мцвафиг  техниканын  алынмасы  вя  диэяр  хяржляр.  Мцлки  авиасийанын  тящлцкясизлийинин  тямини  мясяляси  ИКАО  цзвц  юлкяляриня,  бейнялхалг  авиасийа фяалиййятиндя  иштирак  едян  авиаширкятляря  вя  аеропортлара  тохундуьундан,  ИКАО  да  Чикаго  конвенсийасынын  17-жи  ялавясиня  вя ИКАО  тящлцкясизлийи  щагда  тялимя  уйьун  олараг  бцтцн  аеропортларда  ейни  сявиййяли  вя  адекват  тящлцкясизлик  сявиййясиня наил  олмаг  цчцн  бцтцн  тядбирляря  ял  атыр.

Чох сайлы щава гулдурлуьу  иля  ялагядар олараг, авиасийа  тящлцкясизлийи  мясяляляриня ИКАО–нун диггятинин артмасыны Ассамблейанын 26-жы  сессийасынын  эцндялийиня  мцлки авиасийа  фяалиййятиня  гейри-гануни  мцдахиля  актлары  иля  мцбаризя  мясяляси  салынды.  Ассамблейа  бу сащядя  дювлятляр  арасында  ямякдашлыьын  артырылмасы  вя  гейри-гануни  актларын  гаршысыны  алажаг  мцвафиг  тядбирлярин  ишланилмяси  цчцн  ИКАО–нун  фяалиййятини  активляшдирмяси  щагда  совет  нцмайяндясинин  тяклифини  гябул  етди.  Щятта,  йени  бейнялхалг  сянядин  гябулу  щагда  гярар  верилди.  Бурада  нязяря  алынажаг  ки,  мцлки  щава   эямиляринин  тящлцкясизлийиня  гаршы  г-гануни  актларала  мцбаризя  щагда  Щаага  вя  Монреал  конвенсийалары  бейнялхалг  аеропортларда  щяйата  кечирилян  гейри-гануни  оракылыг  актларына  да  шамил  едилсин. 1989-жу  илин  февралындакы  дипломатик  конфрансда  бу  сяняд  дя  гябул  едилди. 

Ассамблейанын  26-жы  сессийасынын  гярарларыны  йериня  йетиряряк  ИКАО – нун  щцгуг  комитяси  парладыжы  маддылырин  ашкар  едилмяси цчцн  онларын  нишанланмасы конвенсийасынын лайищясини  ишляди. Бу лайищя дипломатик  конфрансда 1991-жи  илин  февралында  гябул  едилди. Бу  сяняд  бизим  юлкянин  марагларына  зидд  дейил.  Бизим  юлкя  бейнялхалг  террорист  актларынын  гаршысыны  алмаг  цчцн  ялавя  еффектив  тядбирлярин ишлянилмясиня  тярафдардыр.

ИКАО  щямчинин  «дювлят  терроризми»  мясяляляриня  дя  жидди  мараг  эюстярир. Беля ки, ИКАО ассамблейасынын 28-жи  фювгаладя сессийасы мцлки  авиасийа  сащясиндя  Ирагын Кцвейтя  гаршы гануна зидд  фяалиййятини  писляди:  Кцвейтин щава мяканынын позулмасы, бу юлкянин  бейнялхалг  аеропортунун  талан едилмяси вя «Кцвейт ейрвейз»  авиаширкятинин 15 тяййарясинин тутулуб  Ирага  апарылмасы.

Авиайанажаьа  гянаят проблеми  мцлки  авиасийа  гаршысында  даща  кяскин  шякилдя 70-жи иллярин орталары вя сонунда 1-жи (1974) вя 2-жи (1979 ) енеръи  бющранлары заманы баш верди.

Бу заман няинки авиайанажаьын гиймяти 10 дяфя артды, щямчинин эяляжякдя   онун кифайят гядяр олмасы мясяляси дя актуаллашды. 80-жы иллярин яввяли  авиайанажаьын  гиймятляринин  артымы  дайанды,  лакин  онларын  кифайят  гядяр  енмяси дя олмады вя авивширкятляринин истисмар хяржляриндя йанажаьа айрылан вясаит щяля дя 30%-дир. ИКАО цзвц юлкяляринин авиаширкятляринин  авиайанажаг хяржляри щяр ил 30 млрд. доллары ютцр. 1991-жи илин яввяли Фарс кюрфязи бющраны  иля  ялагядар йанажаьын гиймяти  кяскин олараг артды. Сон 10 ил ярзиндя  щава  няглиййатынын йанажаг  еффективлийини  артырмаг цчцн щюкумятляр, тяййаря  вя  авиамцщяррикляринин истещсалчылары вя онларын исмисмарчылары тяряфиндян  чохлу  жящдляр едилмишдир. Бу жящдляр инди дя давам едир вя йанажаьа гянаятдя   мцяййян нятижяляр верир. Буна да учушларын щцндцрлцйя уйьун  ешелонлашдырылмасынын тякмилляшдирилмяси, мянтягяляр арасында маршрутларын  мясафясинин гысалдылмасы, аеронавигасийа ещтийатларынын оптималлашдырылмасы  вя щямчинин йердя вя щавада йанажаг  сярфини  азалдан техники вя  навигасийа   тядбирляри иля наил олунур.

ИКАО бцтцн тядбирляри иля йанажаьа гянаятя истигамятлянян истисмар  фяалиййятини  щяйата  кечирир. Йанажаьа гянаят ися щава няглиййаты  щярякятинин идарясинин мцасирляшдирилмяси,  авиахятляр структурунун оптималлашдырылмасы,  баща баша эялян учушларда дайанмаларын азалдылмасы вя йердя йанажаг  сярфи-нин азалдылммасы иля баьлыдыр. Бейнялхалг щава ялагяляри сащясиндя узун  мцддятли жящдлярин сайясиндя 1975-жи  илдян  1990-жы  илядяк  1 тон–км–я  йанажаг сярфи 20%  азалды.  Йанажаг  еффетивлийинин  сонракы  артымы  вя  дцнйа  базарында  хам  нефтин  гиймятиня  эюзлянилян  прогноз  беля  эцман  етмяйя  ясас  верир  ки,  йахын  10  илдя  авиайанажаг  иля  тямин олунма вя онларын  гиймят сявиййяси щава няглиййатынын  эяляжяк  инкишафына  манея олмайажаг.

Бунунла  ялагядар  олараг,  айры айры  юлкяляр  тяряфиндян авиайанажаьа  верэилярин  гябулу  дювлятлярин  бюйцк  наращатлыьына сябяб олур. ИКАО  Ассамблейанын 26-жы сессийасында нцмайяндялярин чоху бязи АБШ  аеропортларында беля верэилярин гябулуну пислядиляр. Чцнки, беля практика   бейнялхалг  щава  няглиййатынын  верэилярдян  азад  едилмяси  кими  гябул  едилмиш  принсипиня  зиддир.  Беля  диэяр  юлкяляр  тяряфиндян  жаваб  тядбирляриня  сябяб  олажаг  ки,  нятижя  дя  авиайанажаьын  вя  щава  дашымаларынын  гиймяти  кяскин артажаг.  Ассамблейа  ИКАО  Шурасына  авиайанажаьын  верэидян  азад олунмасына даир дювлятляря ИКАО–нун мяслящятляринин йериня  йетирилмясини йохламаьы тапшырды. Бундан ялавя лазым оларса, ялавя  тядбирлярин  дя  эюрцлмяси  нязярдя  тутулуб. 

Бейнялхалг щава няглиййатында формаллыгларын садяляшдирилмяси  проблеминин  дя  бюйцк  ящямиййяти  вардыр.  Бир  чох  юлкялярин  бейнялхалг  аеропортларында  йцк  клиентурасынын  вя  сярнишинлярин  емиграсийа,  эюмрцк,  санитар  вя  диэяр  формаллыглардан  кечмяси  щяля  дя  чох  вахт  апаран  вя  чятин  бир  просесдир.  Бу  проседурлар  бащаладыр  вя  мцасир  аваданлыьын  алынмасына,  персоналын  сахланмасына  бюйцк  хяржляр  тяляб  едир.  Бундан  ялавя  бу  формаллыглар  мцхтялиф  юлкялярдя  фярглидир.  Проседурларын  узун  вахт  апармасыны  вя  еляжядя  онларын  дяйярини  азалт-маг  цчцн  бу  ишдя  мараглы  олан дювлятляр вя диэяр  гурумлар  арасында  ялагяляри  йахшылашдырмаг  лазымдыр.

Формаллыгларын  садяляшдирилмясиня  ИКАО  эениш  фикир  верир.  1980, 1983, 1986, 1989 иллярдя  Ассамблейанын  сессийаларында  Чикаго  конвенсийасынын  9-жу  ялавясиня,  формаллыг-ларын  садяляшдирилмяси  иля  ялагядар  олан  ИКАО  стандартларына  вя  мяслящятляриня  дяйишикликляр  едилди.  Бу  сащядя  уьур  газанмаг  цчцн  ИКАО–нун  мяслящятляринин  тятбигиня  щяр  дяфя  йенидян  нязяр  йетирилирди.  Лакин,  ИКАО  цзвляринин  щеч  дя  щамысы  ИКАО–нун  мяслящятляриня  ямял  етмир. Онлар  юзляринин  милли  марагларыны  изляйирляр.

Учуш  маршрутларында  аеропорт  вя  аеронавигасийа  аваданлыгларынын  истисмары проблеми бейнялхалг щава няглиййатынын жидди игтисади  проблемляриндяндир. Проблемин мащиййяти ондадыр ки, аеропортлары вя  ондан  истифадя  едян  авиаширкятялярин игтисади марагларында таразлыг  ялдя  едилмяйиб.  ИКАО Ассамблейасынын  26-жи  сессийасында  гейд  едилиб  ки,  аеронавигасийа  васитяляриня  малик  олан  аеропорт вя  тяшкилатларын  чоху  юз  хяржлярини  аеропорт  вя  аеронавигасийа  васитяляриндян  истифадядян ялдя  едилян  йыьымлар  щесабына  юртя  билмир.

Ясас  сябяб  одур  ки,  бу  аваданлыглар  мцряккяб,  бащалы  олуб  вя  техникадан  йцксяк  сявиййядя  истифадяни  тяляб  едир.  Нятижядя  ися,  вясаитлярдян  истифадянин  вя  аеропортлар  тяряфин-дян  тяклиф   едилян  хидмятин  игтисади  жящятдян  сямяряли  олмасы  вя  ейни  заманда  мцлкиййятчилярля  истифадячиляр  арасында  марагларын  тоггушмамасы  цчцн  йыьымларын  тутулмасы  принсипляриня  йенидян  бахылмасына  ещтийаж  йараныр.  Бу  мягсядля  ИКАО–нун  маршрут  аваданлыьы  вя  аеропортларын  игтисадиййаты  юзря  хцсуси  конфрансы  йыьымларын  тяйини  принсипляриня  вя  бу  вясаитлярдян  истифадяйя эюря хяржлярин компенсасийасы цзря дювлятляря вериляжяк  мяслящятляри нязярдян  кечирди. Конфрансын  бяйамнамясиня уйьун олараг  «Маршрут  аваданлыьы  игтисадиййаты цзря тялим»  щазырланды.  Лакин,  аеропорт  йыьымы  проблеми  щяля  дя  кяскин  олараг галмагдадыр.  Бунунла  йанашы  олараг,  тящлцкясизлийин вя бейнялхалг учушларын мцнтязямлилийинин  артырылмасы  мясяляси  ися  йени,  даща  мцасир  аеронавигасийа вя галхыбенмя  системляринин  истисмара  верилмясини  тяляб  едир.  Бу  да  ялавя  капитал  гойулушуна  вя  уйьун  олараг  аеропорт  вя  аеронавигасийа  йыьымларынын  щяжмляринин  артырылмасына  сябяб  олажаг.

Дювлятлярин  юз  аеропортларынын  сямярялилийинин  артырылмасы  вя  малиййя  вязиййятлярини  йахшылашдырмаг  цчцн  ИКАО  «аеропорт  игтисадиййаты  цзря  тялим» йаратды. Бу  тялимдя  аеропортларын  эялир,  хярж  вя  малиййяси  щагда  мяслящятляр якс олунуб. Бурайа аеропортларын инфраструктурунун  сахланылмасы  хяржляри  дя  дахилдир.  ИКАО  аеропортлар  цчцн  йени,  мцасир  аваданлыгларын  инкишаф  етдирилмясиня  дя  фикир  верир. Нятижядя  ися  аеропортларын  бурахма  имканлары  вя  учушларын  тящлцкясизлийи  артажаг  вя  учушлар  бцтцн  нюв  щава  вязиййятляриндя  щяйата  кечириля  биляжяк.  Беля  ки,  ИКАО  Ассамблейасынын  26-жи  сессийасында  гябул  едилид  ки,  бейнялхалг  аеропортларда  енмя  системляри  йахын  10–15  иля дяйишдирилсин. Техники  имканлары  кющнялян  инструментал  енмя  системи (ИЕС)  явязиня  даща  мцасир  микродальалы  енмя  системляри (МЕС)  тятбиг  едиляжяк.  Бу  да  аеропортларын  бурахма  имканларыны артыражаг,  учушларын  тящлцкясизлийи  вя  мцнтязямлилийи  йцксяляжяк.

Коммерсийа  характерли  игтисади  проблемляря  дювлят,  авиаширкят  вя  истещлакчыларын  марагларынын  узлашдырылмасы  мясяляляри  аиддир.  Онларын  щялли  щяр  шейдян  яввял  дювлятлярин  марагларына  тохундуьундан,  бу  мясяляляр  няинки  игтисади,  щямчинин  сийаси  характер  дашыйыр.  Коммерсийа  характерли  игтисади  проблемляря  щяр  шейдян  яввял  аиддир: коммерсийа  щцгуглары  вя  дашыма  щяжмляринин  тянзимлянмяси,  мцнтязям  вя  гейри-мцнтязям  дашы-маларын  нисбяти,  гиймят  вя  авиатарифлярин  тянзимлянмяси,  дашыма  нормасы  вя   нормадан  артыг  багаъа  эюря  юдямяляр,  дашыма  шяртляри  вя  дашыйыжылар  тяряфиндян  коммерсийа  ющдяликляринин  йериня  йетирилмяси  вя  диэярляри.

Мцнзям  бейнялхалг  дашымалардакы  коммерсийа  щцгуглары  мясяляси  дашыма  щяжмляринин  тянзим  едилмяси  иля  сых  ялагядардыр.  Коммерсийа  щцгуглары  дедикдя,  дювлятляр  тяряфиндян  юз  яразиляриня  вя  орадан  да  кянара  сярнишин,  йцк,  почт  вя  багаъын  дашынмасы  щцгугунун  верилмыси  баша  дцшцлцр. Бейнялхалг  практикада  «щава азадлыглары»,  еляжя  дя  мцнтязям  дашымалар  заманы  «стоп–овер»  щцгугу  иля  мцяййян  едилир.  Бир  гайда  олараг,  бу  щцгуглар  дювлятлярарасы  щава  ялагяляри  щагда  ики  тяряфли  разылашмаларла мцяййян едилир. Беля  разылашмаларын  чохунда  авиадашыйыжыларын  рейсляринин  тезлийи  вя  истисмар  едиляжяк  тяййарялярин  тутумлары  ясасында  щесабланан  дашыма  щяжмляри  дя  мцяййян  едилир.

3-жц АНК-нин (1985) эцндялийинин 1-жи бяндиндя мцнтязям  дашымаларда  коммерсийа  щцгуглары  мясяляси  якс   едилмишдир.  Конфрансда  бу  щагда  бир  нечя  мяслящят  дя  гябул  едилди.  Бунлардан  1-жиси  6-жы  «щава  азадлыьы»  вя  мцнтязям  дашымаларда «стоп – овер»  щцгугларынын  мцяййян  едилмясидир.  2-жи  мяслящят  ися  бейнялхалг  щава няглиййатынын  реэионал  тянзиминя  аиддир  вя  щюкцмятлярарасы  реэионал  тяшкилатлары  вя  дюв-лятляри  щава  няглиййатынын  дцнйа   мигйасында  инкишафына  наил  олмаг  цчцн  ямякдашлыьа  чаьырыр.  3-жц  мяслящят  Шурайа  мцнтязям  олараг  9440  сайлы «Тарифляр вя бейнялхалг щава няглиййатынын тянзими цзря рящбяр принсипляр вя  сийасят»  сянядинин  йениляшдирилмясиня  аиддир.  Бу  сяняддя  АНК–нын  3-жц  конфрансынын  нятижяляринин  нязяря  алынмасы  да  мяслящят  эюрцб.  Бу  проблем  ИКАО  Ассамблейасынын  26-жы  сессийасында  йенидян  мцзакиря  едилди.

Ассамблейа  бязи  юлкялярин  бейнялхалг  щава  няглиййатынын  фяалиййятиня  милли  ганунларын тятбиг  едилмяси  иля  ялагядар наращатлыьыны  билдирди.  Кяскин  олараг  АБШ –нын  гейри-тянзимлямя  сийасяти пислянилди. Америкалыларын етиразларына  бахмайараг,  Ассамблейа  рягабят  щагда  милли  ганунларын  бейнялхалг  щава  няглиййатына  тятбиг  едилмясиня  аид  олан  инструктив  материалын  ишлянилмяси  гярарына  эялди  вя  орайа  щава  ялагяляри  щагда  ики  тяряфли  разылашмалар  цчцн  маддянин  дахил  едилмяси  гярарына  эялинди. 

Мцнтязям  дашымаларда  коммерсийа  щцгугларынын  мцзакиряси  эюстярди  ки,  юлкялярин чоху  бейнялхалг  щава  дашымаларынын  ИКАО  чярчивясиндя  регламентляшдирилмясиня  тяряфдар  олду  вя  АБШ  иля  диэяр  ИЕЮ–лярин  даща  зяиф  юлкялярин  марагларыны  тапдаламагла  мянфяят  ялдя етмялярини  пислядиляр.

Мцнтязям  вя  гейри-мцнтязям  коммерсийа  дашымаларынын нисбяти  проблеми  сон  онилликляр ярзиндя  дцнйа  авиасийа гурумларынын нязяриндян  гачмыр.  Бейнялхалг  гейри-мцнтязям  дашымаларын  ясас  нювц  дашыйыжы иля сифаришчи  арасында  чартер  мцгавиляси  ясасында  щяйата  кечирилян чартер  дашымаларыдыр.  Чартер  дашымалары  даща  чох  70-жи  иллярин  орталарында  инкишаф  едирди.  О заман  онлар  артыг  мцнтязям  дашымалара  жидди  рягиб  олдулар  вя  чохлу  сайда сярнишини  дашымаларын  онлара  даща  сярфяли  игтисади  шяртлярля  юз  тяряфиня чякирдиляр.

Бцтцн дювлятлярин  наращатлыгларынын  ясасыны  юлкяляр  арасында  щава  ялагяляринин  сахланылмасы  вя  инкишафы  тяшкил  едир.  Бунунла  йанашы  олараг,  ижтимаиййятин  игтисади  марагларына  даща  чох жаваб верян чартер  дашымалары  бащалы  олмайан  дашымалары  щяйата  кечирмяйя  имкан  верир.  Онларын  ясас  цстцнлцйц  рейслярин  даща  там  коммерсийа  йцклянмяси тяшкил  едир.  Чартер  дашымаларында проблем онун  тянзим едилмясиндя ващид системин  олмамасы  иля  ялагядардыр. Проблемин мащиййяти  ондадыр  ки,  мцнтязям вя г-мцнтязям  дашымалар  мцхтялиф  тянзимлямя  реъимляриня  маликдирляр.  Юлкялярин чоху ейни бейнялхалг маршрутларда мцнтязям  вя  гейри-мцнтязям  дашыйыжыларын  коммерсийа  марагларында  таразлыьын  тямини  проблеминдян  наращатдырлар.  Нятижядя  дя  ики  тяряфли  вя  чох  тяряфли  тянзимлямяйя  ещтийаж  йараныр.  Гейри-мцнтязям  коммерсийа  дашымаларынын  тянзимлямясиндя  бейнялхалг  унификасийанын  олмамасы  гейри-гануни  актларын  йайылмасына  сябяб  олур  вя  гайдаларын  йериня  йетирилмясиня  нязаряти  чятинляшдирир  вя  онларын  эяляжяк  инкишафына  манеяляр  йарадыр.

Чартер  дашымаларынын  тянзими  проблеми  чартер  гиймятляриня  нязарят  иля  дя  баьлыдыр. Беля нязарят  лазымдырмы? Яэяр лазымдырса, онда чартер  дашымаларынын  минимал  сявиййяси  нежя  мцяййян  едилсин? Чартер  дашымаларынын  тянзими  мясялясиндя  дювлятлярин  сийасяти  бир–бириня  якс  олан  2  истигамятя  айрылыр.  Бир  сыра  сянайежя  ИЕЮ–ляр дювлятлярин Чартер  дашымаларынын  тянзимлямисиндян  там  имтина  етмясини  тяляб  едир.  Онларын  фик-риня  эюря  тянзимлямя  авиаширкятлярин  юзляри  тяряфиндян  вя  тур  операторларын  жялб  едилмяси  иля  щяйата  кечирилмялидир.  Чартер  дашымалары  щяжминин  бюлэцсц  йалныз  туристлярин  эетдийи  вя  эялдийи  юлкялярин  авиаширкятляри  арасында  олмалыдыр.  Дювлятляр  вя  гурумлар  чартер  гиймятлярини  гоймамалыдырлар вя тур операторларынын, авиаширкятлярин  фяалиййятиня  гарышмамалыдырлар.  Щяр  бир  чартер  дашыйыжысынын  пайы  онун  тяклиф  етдийи  чартер  гиймятиндян  вя  ядалятли  рягабят  шяртлярини  тямин  етмяк  шяртиля  тяклиф  едилян  хидмят  сявиййясиндян  асылы  олмалыдыр.

Диэяр  дювлятляря  эюря  ися  бейнялхалг  щава  дашымаларынын  ясасыны  мцнтязям  дашымалар  тяшкил  етмяли,  чартер  дашымалары  ися  бейнялхалг  щава  няглиййатынын  инкишафында  кюмякчи ролуну  ойнамалыдыр.  Чартер  дашымаларында  олажаг  тарифлярин  сявиййяси  юлкяляр  арасындакы  ики  тяряфли  данышыгларда  мцяййян  олунмалыдыр. Конкрет  юлкяляр  арасында Чартер  дашымалары  ясасян  тяйин  едилмиш  авиаширкятляр  тяряфиндян  щяйата  кечирилмялидир.  Онлар  арасында  чартер  дашымаларынын  щяжминин  бюлэцсц  заманы  ядалятли  вя  бярабяр  имканлара  истинад  едилмялидир.

ИКАО–йа  эялинжя  ися  онун  Чартер  дашымаларында  эюря  мювгейи  щяля  дя  мцяййян  едилмяйиб.  ИКАО–нун  фяалиййяти  ясасян  юлкяляр  тяряфиндян  щяйата  кечирилян  жари  сийасятя  вя бейнялхалг гейри-мцнтязям щава  дашымаларыны  тянзимляйян  гярарлара  ямял  едилмясиня  аиддир. Бу мясяляляр  хцсуси  АНК–дя вя Ассамблейанын 23 вя 24-жц сессийаларында мцзакиря  едилиб.  24-жц  сессийада  дейилир  ки,  хцсуси  АНК–нин мяслящятляри  там  йериня  йетирилмяся  дя,  онлар  г-мцнтязям  щава  дашымаларынын  регламентляшдирилмяси  цчцн  эяляжяк  тядгигатлар  шяраит  йарадырлар.

А24-11  бяйамнамясинин  йериня  йетирилмяси  цчцн  бу  мясяля  3-жц  АНК – дя  дя мцзакиря  едилди.  Мцзакирянин  ясас  истигамятляри  ашаьыдакылар  олду: чартер  дашымаларына  мцнтязям  дашымалар  кими  бахмаьа  имкан  веряжяк  шяртлярин  мцяййянляшдирилмяси,  башланьыж  вя  сон  мянтягялярдя  чартер  дашымаларынын  йериня  йетирилмясиндя  олан  фярглярин  арадан  галдырылмасы  цчцн  мяслящятлярин  щазыр-ланмасы,  чартер  дашымаларында  олан  бязи  мящдудиййятлярин  арадан  галдырылмасынын  юйрянилмяси  вя  бейнялхалг  чартер  дашымаларынын  тянзиминин  бязи  аспеетляриня  бахылмасы.  4-жц  мяслящятдя  конфранс  дювлятлярин  диггятини  она  жялб  едир  ки,  чартер  дашымалары  мцнтязям  дашымалара  тясир  етмямялидир  вя  Шурайа  мяслящят  эюрцлцб  ки,  эяляжякдя  дя  чартер  дашымаларынын  тянзимлянмяси  иля  мяшьул  олсун  вя  хцсусян  дя  чартер  рейсляриня мцнасибят дя тятбиг едилян  гайдаларын  садяляшдирилмяси,  чартерлярин  эюндярилмяси  вя гябулу  юлкяляринин  авиаширкятляри  дашымаларын бюлэцсц,  гейри-мцнтязям дашымаларда  дашыма  щяжмляринин  тяклифиндя  хцсуси  АНК–нин  «ядалятли вя сямяряли»  имканларын  тямин  едилмяси вя с. Гейри-мцнтязям дашымалара аид  конфрансын  мяслящятляри  ИКАО  Ассамблейасынын  26-жи  сессийасында  гябул  едилди. 

Гиймят  йаранмасы  тариф  тянзимлянмяси  проблеми  щал–щазырда  хцсуси  ящямиййят дашыйыр. Бу щяр шейдян яввял авиаширкятлярин игтисади  вязиййятляринин   80-жи  иллярин  яввялляриндя  писляшмяси   вя  еляжя  дя дцнйа щава  няглиййатында  игтисади  тян-зимлямя  системинин  цмуми  гейри-сабитлийи  иля  ялагядардыр.  Бундан  ялавя  фяалиййятдя  олан  бейнялхалг  авиатариф  системи  аз  сямярялидир. Ясас гиймят йарадан  амиллярин мцяййян едилмяси  проседуру вя рясми  тарифлярин  тясдиги  мясяляси  ИАТА конфранслары  чярчивясиндя аз ящямиййятли  олду.  АБШ–да  гейри-тянзимлямя сийасятинин гябулу вя ИАТА чярчивясиндя  гиймят  тянзиминдян имтина  фактики  олараг  дцнйа  мигйасында  тариф  тянзими  системинин  ифласына сябяб олду. Буна гейри-мящдуд рягабят дя сябяб олду.  Авиаширкятляр  тарифлярдян  едилян  гейри-гануни эцзяштляр щесабына юз  рейсляриня  коммерсийа  йцклянмясини  жялб  едирдиляр.  Авиаширкятляр  арасындакы  рягабят  мцбаризяси «тариф мцщарибяляриня» сябяб олду. Онунла мцбаризядя ня  авиаширкятляр, ня дя ИАТА уьур газана билди. Бу проблемин  щяллиня  щюкцмятляр  арасы  сявиййядя  ИКАО  гарышмалы  олду.

Мялум  олдуьу  кими  1977-жи  илядяк  ИКАО  гиймят  тянзими  мясяляляри  иля  мяшьул  олмурду.  1977-жи  илдя  хцсуси  АНК – да  бир  сыра  эярарлар  верилди.  Онларда  гейд  едилирди  ки,  бейнялхалг  тарифляр  дювлятлярин  юзляри  тяряфиндян  тянзим  едилмялидир.   Авиатариф  мясяляляриня   ИКАО  Ассамблейасынын  22,  23,  24  вя  26-жы  сессийаларында  вя  2-жи,  3-жц  АНК-дя   диггят  йетирмишдир.                        

Бцтцн  авиаширкятляря  щюкумятляр  тяряфиндян  мцяййян  едилян  вя  гябул  олунан  бейнялхалг  авиатарифляря  ямял  едилмясиня даир  бяйаннамяляр  вя  мяслящятляр  гябул едилди. ИКАО  дювлятляря   авиаширкятляр  вя  онларын  аэентляри  тяряфиндян мцяййян едилян тарифлярин  позулмасы  заманы  юз  сялащиййятляриндян  истифадя  етмяйя  чаьырды.  Шурайа  ися  дейилди  ки,  ИКАО  тез  бир  заманда  тяшкилат   цзвляринин  тарифляря  риайят  олунмасынын  стандарт  механизмини  щазырласын.

Тарифлярля  ялагядар проблемин  ящямиййяти  ондан  бяллидир  ки,  3-жц  АНК–дя эцндяликдяки 6 мяддядян  3-ц  она  щяср  едилмишдир: авиадашыйыжыларын  бейнялхалг  тарифляринин  мцяййян  едилмясиндя  щюкцмятлярин ролу,  бейнялхалг  авиатарифлярля баьды гайдалар вя шяртляр, тарифляря риайят едилмяси.  Бу  маддяляря  уйьун  олараг  конфранс  12  мяслящят  дя  гябул етди. Онларын щамысы  мцяййян  олунмуш тарифляря риайят едилмяси  цчцн  дювлятляря вя авиаширкятляря  чаьырышларла  ялагядардыр.  Беляликля,  ИКАО  чярчивясиндя  бейнялхалг  авиатарифлярин  тянзими  системи  щазырланмайыб. Дювлятляр ися бейнялхалг авиатарифляри ики тяряфли вя  реэионал сявиййялярдя тянзимлямяйя  мяжбур олурлар.

Бирбаша олараг авиатарифлярля пулсуз дашынан багаъ нормасы вя  нормадан  артыг  багаъа  эюря  йыьым  проблеми  баьлыдыр.  Бу  проблем  70-жи  иллярин  сонунда  АБШ–ы  тяряфиндян  багаъын  рясмиляшдярялмясинин «ядядли»  системинин  тятбиги  иля  ялагядардыр. Буна  гядяр ися «чяки» системи вар  иди.  Бу  системдя 1-жи  класса пулсуз багаъ  нормасы  30  кг,  економ  класса  ися  20  кг–дыр. Нормадан артыг  щяр 1 кг багаъа  эюря  1-жи  класс сярнишин тарифинин  дяйяринин 1% юдянилир. «Ядядли» системдя ися пулсуз  олараг  мцяййян  юлчцлц  2  багаъ  йери  дашыныр, йер вя  юлчцнцн  бу сявиййяни  ашмасы  заманы  тяйин  олунан сявиййялярдя  щяр  йеря  эюря  юдямя  щяйата  кечирилир  вя  беля  юдямяляр  авиаширкятлярин  щяр  бириндя  фярглидир. 

Проблем  ондадыр  ки,  авиаширкятляр «ядядли»  системи  гябул  етмир,  чоху  ися  «чякили»  системдя  галыб. Ялбяття  ки, «ядядли» систем сярнишянляря даща  сярфялидир,  чцнки  багаъын  дашынмасы  даща ужуз олур. Авиаширкятлярин  чохуна  ися  бу  систем  сярфяли  дейил,  чцнки  нятижядя  онлар  бюйцк  мигдарда вясаит  итирирляр.  Бундан ялавя «ядядли» системин гябулу авиаширкятляр арасында  сярнишин  жялбиндя рягабяти эцжляндирир. Нормадан артыг багаъа эюря 2 юдямя  системинин  олмасы  няинки  ялавя  рягабят  елементлярини  йарадыр,  щямчинин  сярнишинляря  дя  чятинликляр  йарадыр. Хцсусян  дя  о  сярнишинляря  ки,  щансылар  мцхтялиф  системляри  олан  бир маршрутдан диэяриня минмяли  олурлар.  Бу  да  дискриминасийа  кими  изащ  олуна  биляр.  3-жц  АНК–и  ИКАО–ну  ващид  бир  систем  йаратмаг  цчцн  фяалиййят  эюстярмяйя  чаьырды.  Еля  бир  систем  ки,  о  бейнялхалг  щава  няглиййатында  эениш  истифадя  едиля  билсин.  АНК–и  Шурайа  мяслящят  эюрдц  ки,  пулсуз  багаъ  нормалары  вя  нормадан  артыг  багаъа  эюря  юдямяляр  мясялясиня   бахсын,  о  жцмлядян  дцнйа  мигйасында «ядядли» вя  «чякили»  системляр  арасында  ялагя  йарада  биляжяк  бир формулу  тапсын.

Йухарыдакылардан  ялавя,  коммерсийа  характерли  игтисади  проблемляря  щямчинин сащяви проблемляр дя: дашымаларын коммерсийа шяртляринин  унификасийасы,  рягабят  мягсядляри цчцн автомат бронлашдырма  системтяринин  тятбиги, мцфлисляшмя иля ялагядар дашыйыжыларын юз сялащиййятлярини йериня  йетирмямяси,  енмядя  имтинайа  эюря   сярнишинляря  компенисасийа,  истифадя  едилмяйян  дашыма  сяндяляриня  эюря  компенсасийа, валйута  кючцрмяси  гайдалары  вя  бейнялхалг  авиаталифлярля  ялагядар  диэяр  проблемляр  аиддир.  Бу  проблемляр  дя  3-жц  АНК–дя   мцзакиря   едилиб.  Лакин,  онларын  щялли  цчцн  конкрет  мяслящятляр  гябул едилмяди.

Беляликля, дцнйа щава няглиййатынын инкишафына тясир едян игтисади  проблемляр  комплекс  вя  ейни  заманда  мйхтялиф  истигамятли  характер  дашыйыр. Онларын щялли бир сыра сийаси,  макроигтисади  вя  хцсуси  сащяви  амиллярля  ялагядардыр.  Проблемляри  щялляринин  перспективи  вя  имканына  эюря  3  йеря  айырмаг  олар.  Биринжиси –  о  проблемляр  ки,  онларын  щяллини  фяалиййятдя  олан  сосиал–игтисади системляр  чярчивясиндя вя дцнйа тясяррцфатынын индики  вязиййятиндя  щяллини  эюзлямяк олмаз. Онлара сийаси–игтисади  характерли  проблемлярин яксяриййяти   аиддир. Икинжи груп  проблемляр  ися  инди  вя  йа  йахын  эяляжякдя  ИКАО  чярчивясиндя чохтяряфли ясасларда бцтцн ИКАО  цзвляринин  истяйи  иля  щялл  едиля  билмяз. Бурайа техники характерли  проблемлярин  чоху  вя  коммерсийа  характерли  проблемлярин  бир  гисми  аиддир.  3-жц  груп  проблемляр  йалныз  дювлятляр  вя  милли  авиаширкятляр  арасында 2  тяряфли  ясасда  щялл едиля биляр. Онлара коммерсийа характерли  проблемлярин яксяриййяти  аиддир. 

ИКАО  дцнйа  щава  няглиййатынын  сямяряли  инкишафы  цчцн  бцтцн  мцмкцн  тядбирляри  щяйата  кечирир.  ИКАО–нун  нювбяти  3  илликдя (1989 - 92)  ишлянмиш  дцнйа  щава  няглиййатынын  игтисадиййатындакы сащясиндяки  програмларына  аиддир – игтисади  тядгигатларын давам етдирилмяси, щава  няглиййатынын  инкишафында  дювлятляря  кюмяк,  щава няглиййаты щагда мялуматларын  топланмасы  вя  чап  етдирилмяси,  буйнялхалг  авиадашымаларда  формаллыгларын садяляшдирилмясия кюмяк, щава дашыамларынын  регламентляшдирилмяси,  бейнялхалг  авиатарифляр  механизминин  тяшкили,  мцлки  авиасийа  фяалиййятинин  мцхтялиф  игтисади  аспектляри  цзря  тялимлярин  вя  инструктив  материалларын  ишлянмяси  вя  йенидян  щазырланмасы  вя  с.

3-жц  АНК – и  вя  ИКАО  Ассамблейасынын  27-жи  сессийасы  эюстярир  ки,  ИКАО  цзвц  юлкяляри  дцнйа  щава  няглиййатынын  фяалиййятинин  актуал  олан  игтисади вя сийаси мясяляляриндя  ишэцзар  ямякдашлыг  курсуну  давам  етдирмяк  арзусундадырлар. Игтисади сащядя ИКАО–нун фяалиййятини  характеризя  едяркян  Шуранын  президенти А. Котейт дювлятлярин  коммерсийа  сащясиндя  бейнялхалг  мцнасибятляря чохтяряфли  йанашманы  тятбиг  етмяк  истядигдя  растлашдыглары  бир  сыра  чятинликляри  гейд  етди.  Онун  фикриня  эюря  бу  чятинликляр  бейнялхалг  ижтимаиййятин мцлки  авиасийанын  инкишафында  фяалиййятини  зяифлятмямялидир.  Чцнки,  мцлки  авиасийа  ИЕЮ  вя  ИЕОЮ–лярин  игтисади  щяйатында  чох  ишляр  эюрцб.  Дцнйа ижтимаиййятинин ИКАО–нун фяалиййятиня  марабы  ондан  хябяр  верир ки, бейнялхалг  щава  няглиййатынын  коммерсийа  йюнцмлц  проблемляриня  чохтяряфли  йанашманын тятбигиня  мараг  артыр.

                II.2. ИКАО–нун бейнялхалг щава няглиййатынын игтисади 

                               тянзимлянмяси сащясиндя  фяалиййяти

ИКАО–нун мягсядляри 1944-жц ил Чикаго конвенсийасынын 44-жц  маддяси вя преаблуасына уйьун олараг ондан ибарятдир ки, щяр бир  авиамцяссисяйя бецнялхалг щава дашымаларында ядатяли  вя  бярабяр  имканларын  тямин  едилмяси  шяртиля  бейнялхалг  щава няглиййатын тящлцкясиз, сабит вя  сямяряли  инкишафына   шяраит  йаратсын.  Бунунла  ялагядаролараг,  ИКАО–нун  дцнйа  мигйасында ролу мцяййян едилмиш вя онун практики  фяалиййятинин  исти-гамятляри  гейд  едилди.

Мялум  олдуьу  кими  ИКАО–нун ян йцксяк органы Ассамблейадыр.  Онун  сессийалары  3  илдян  бир  чаьырылыр. Ассамблейанын сессийаларында  техники,  игтисади  щцгуги  характерли  мясяляляр  щялл  едилир.  Ассамблейа  ишчи  органлар  да  йарадыр.  Онлардан  ян  ящямиййятлиси  Ижра  комитяси,  Сялащиййятлярин  йохланылмасы  цзря   комитя,  еляжя  дя  комиссийалар:  техники,  игтисади,  щцгуги  вя  инзибати.  Игтисади  характерли  бцтцн  мясяляляр ИКАО Ассамблейасынын  Игтисади  комиссийасы  чырчивясиндя  мцзакиря  едилир.

Ассамблейа ИКАО–нун даими фяалиййят эюстярян ижра органыны – Шураны  сечир.  Онун  тяркибиня  эизли  сясвермя  иля  33  юлкя  сечилир.  Шура  Ассамблейа  гаршысында  изащат  верир.  ИКАО  Шурасынын  даими  ишчи  груплары (органлары):  Аеронавигасийа  комиссийасы, Бирэя  дястяк  комитяси,  Авианяглиййат  комитяси,  Малиййя  комитяси,  гейри-гануни  мцдахиля  щагда  комитя.  Шуранын  комитяляри  експерт  групларыны (ЕКГР)  йарадыр  вя  мцвафиг  сащялярдя  онларын  фяалиййятиня башчылыг  едирляр.

Бейнялхалг щава няглиййатынын игтисади тянзими  мясяляляри  Авианяглиййат  комитясиня  аиддир  вя  ашаьыдакы  ЕКГР–ны  йарадыр: аваитарифлярин тяйини механизми цзря, щава дашымаларынын  регламентляшдирилмяси  цзря,  маршрут  аваданлыьынын  гиймятинин   тяйини  цзря,  статистика  цзря.  Авианяглиййат комитясиня ИКАО Шурасына дахил олан 33 юлкянин  нцмайяндяляри  дахил  олур.

ИКАО–нун даими ишчи  органы  Катибликдир.  Она  ИКАО–нун  Баш  Катиби  рящбярлик  едир.  Катиблик Ассамблейанын, Шуранын вя  онларын  даими,  мцвяггяти органларынын фяалиййятини тямин едир. Катиблик  5  бцродан  ибарятдир:  аеронавигасийа,  инзибати,  авианяглиййат,  щцгуги  вя  техники  кюмяк  цзря  бцролар.  Щяр  бир  бцро  да  шюбялярдян  вя  сексийалардан  ибарятдир.

Щава  няглиййаты  фяалиййятинин  бцтцн  мясяляляри  иля  Авианяглиййат  бцросу  мяшьул  олур  ки,  онун  да  2  шюбяси  вар:

1)     игтисади – статистик;

2)     аваданлыьын  малиййяляшдирилмяси  вя  истисмары.

Игтисади–статистик  шюбядя  4  сексийа  вар:  авиатарифтляр,  игтисадиййат,  авианяглиййат  тядгигатлары,  статистика.  Аваданлыьын  малиййяляшдирилмяси  вя  истисмары  шюбясиндя ися  3  сексийа вар:  формаллыгларын  садяляшдирилмяси,  бирэя  малиййяляшдирмя,  аеропортларын  идаряси вя маршрут  аваданлыгларынын  истисмары.

Авианяглиййат  бцросунун  фяалиййяти  чохлу  мясялялярин  щяллини  ящатя  едир:

- аналитик  тядгигатларын  апарылмасы  вя  щава  няглиййатынын  мцхтялиф  игтисади  проблемляри  цзря  бахышларын  щазырланмасы,  о  жцмлядян  дцнйа  вя  реэионал  сявиййялярдя  щава  няглиййатынын  эяляжяк  инкишафынын  прогнозларынын  щазырланмасы;

- аеропорт  вя  аеронавигасийа  васитяляриндян  истифадяйя  эюря  йыьымлар,  авиатарифляр,  бейнялхалг  щава  дашымаларынын (щям  мцнтязям,  щям  дя  гейри-мцнтязям)  регламентляшдирилмяси, статистика, формаллыгларын  садяляшдирилмяси,  бирэя  малиййяляшдирмя  сащяляриндя  инструктив  материалларын  вя  диэяр  мялуматларын  ишлянмяси  вя  йа  йениляшдирилмяси;

- авианяглиййат  конфрансларынын,  хцсуси  вя  зонал  мцзакирялярин,  г-рясми  реэионал  семинарларын  вя  курсларын  щазырланмасы  вя  щяйата  кечирилмяси  иля  баьлы  комплекс  ишлярин  тямини;

- Чикаго  конвенсийасынын  9-жу  ялавясиндяки  вязиййятлярин  тятбигиндя  разылашмайа  дахил  олан  юлкяляря  бецнялхалг  щава  дашымаларындакы   формаллыгларын  садяляшдирилмясиндя  йардымын  едилмяси;

- бирэя  малиййяляшдирмя  щагда  1956-жы  ил   Данимарка  вя  Исландийа  разылашмаларынын  йериня  йетирилмяси  иля  баьлы  ишляр;

- БМТ  вя  диэяр  мцвафиг  тяшкилатларла,  о  жцмлядян  мцлки  авиасийанын  реэионал  органлары  иля  щава  няглиййаты  сащясиндя  бцтцн  мясялялярля  ялагядар  гаршылыглы  фяалиййят  вя  с.

Дцнйа  игитсадиййатынын  сащяляриндян  бири  олан  щава  няглиййатында  сон иллярдяки просесляр,  аваиаширкятлярин  малиййя  вязиййятляринин  писляшмясиндя  якс  олунараг  тякрар  олунан  игтисади  вя  енеръи  бющранлары  иля  мцшайият  олунан  капиталист   тясяррцфа-тында  гаршыдурмаларын  сонракы  кяскинляшмяси,  бцйнялхалг  щава  няглиййатынын  игтисади  стабиллийини  тящлцкя  алтына  алан  нящянэ  капиталист  юлкяляри,  хцсусиля  АБШ–нын  гейри-тянзимлямя  сийасяти  ИКАО–ну  мяжбур  едир  ки,  юз  фяалиййятиня  йенидян  нязяр  йетиряряк  игтисади  тянзимлямя  мясяляляриня  даща  чох  диггят  йетирсин.

Гейд етдийимиз  кими  ИКАО  бейнялхалг  щава  няглиййатынын  инкишафынын  игтисади  проблемляри  иля  мяшьул  олмурду.  Беля  мясялялярля  ясасян  ИАТА  вя  диэяр  бейнялхалг  тяшкилатлар  мяшьул  олурдулар.

Лакин, 70–жи  иллярин  сонунда  ИАТА–нын  гиймят  тянзимлямя  фяалиййятинин бющраны вя рягабят мцбаризяси, авиаширкятлярин игтисади вязиййятляринин писляшмяси  иля  ялагядар  олараг  ИКАО  мяжбурян  щюкцмятлярарарсы  сявиййядя  игтисади  тянзимлямя  мясяляляри  иля  мяшьул  олмаьа  башлады.  Беки  ки,  цсуси   АНК–си (1977)  вя  2-жи АНК – си (1980),  щансылар ки, Ассамблейанын А21-25 вя А22-25 гятнамяляринин йериня йетирилмяси цчцн чаьырылмышлар,  бейнялхалг  щава  няглиййатынын  инкишафы  иля  баьлы  сырф  игтисади  проблемляря  щяср  едилмишдир. Онлар тяряфинндян  бейнялхалг  авиатариф  вя  бейнялхалг  щава  дашымаларынын  регламентляшдирилмяси  иля  ялагядар  гябул  едилян  мяслящятляр  сонралар  Ассамблейанын  22-жи  вя  23-жц  сессийаларында  тясдиг  едилдиляр.

Игтисади  тянзимлямяйя  Ассамблейанын  24-жц  сессийасы  да  бюйцк  тющфя  верди. Онун игтисади комиссиасы  щава  няглиййатынын  ясас  проблемляриня  бахды:

  -  бейнялхалг  щава  дашымаларынын  регламентляшдирилмяси;

-     бейнялхалг  авиатарифляр;

-     щава  няглиййаты  проблемляри  цзря  ИКАО  гярарларынын  системляшдирилмяси;

-     щава няглиййатынын  сонракы  инкишафы  иля  баьлы  ясас  проблемлярин  сийащысы;

-     эяляжякдя авиайанажаьын олмасы мясяляси иля ялагядар  олан  проблем  вя  с.

ИКАО–нун  щава  няглиййаты  вя  бирэя  малиййяляшдирмя,  еляжя  дя  мцлки  авиасийанын  вязиййяти  сащясиндяки  ишлярин  нятижяляри  вя  фяалиййятинин  гиймятляндирилямяси  иля  ялагядар  юлкялярин  нцма-йяндяляри  ИКАО–нун  эятирдийи  игтисади  эюстярижилярин  ящямиййяти,  ИКАО–нун  дашымаларын  артымы темпляриндя  прогноз  гиймятляндирилмясиндя  чох оптимист  йанашма;  щава  дашымаларына  гиймятляри  вя  цмуми  игтисади  активлийи  прогнозлашдырмаг  цчцн екзоэен  дяйишянлярин  економетрик моделдя истифадясинин  мягсядяуйьунлуьу  щагда,  аеронавигасийа  хидмятиня  юдямялярля  ялагядар  ИЕОЮ–лярин  малиййя  боржларынын  компенсасийасынын  мцмкцнлцйц,  регламентасийа  сащясиндяки  дяйишикликляр  вя  онларын  бейнялхалг  щава  нягдиййатынын  инкишафына  тясири  щагда  фикирляр  мцбадиляси  етмишляр.  Ассамблейанын  24-жц  сес-сийасында  БМТ – нын  хцсуси  авиасийа  тясисаты  олан  ИКАО–нун  ролунун  «азалдылмасы»  тенденсийасы  иля  ялагядар  наращатлыглар  гейд  едилди.  Бу  да  ИКАО–нун  сялащиййятляриня  аид  щава  няглиййаты  проблемляринин  щялли   цчцн диэяр бейнялхалг тяшкилатларын жялби  иля  ялагядардыр.

«Щава  няглиййатынын  ясас  проблемляри»  маддясинин  мцзакиряси  заманы  Ассамблейа  иштиракчылары бейнялхалг щава дашымаларында  регламентляшдирмяйя  бюйцк  диггят  йетирдиляр.  Бу  сащядяки  ИКАО–нун  фяалиййятиндя  2  истигамяти  айырырлар.  Биринжийя  аиддир:  мювжуд  икитяряфли  разылашмалар  системинин  юйрянилмяси  вя ИКАО  цзвц  юлкяляринин  икитяряфли  сявиййядяки  ишляриня  кюмяк  цчцн  инструктив  материалларын  вя  арайыш сянядляринин  щазырланмасы.  Икинжийя  аиддир:  щава  ялагяляри  щагда  разылашмалара  «стандарт  вязиййятлярин»  ялавя  едилмяси  иля  баьлы  чохтяряфли  разылыьын  ялдя  едилмяси.  Бу  мягсядля  ИКАО  Шурасынын  эюстяришиля  щава  дашымаларынын регламентляшдирилмяси цзря ЕКГР–масы икитяряфли  разылашмаларын  маддялярини  юйрянир  вя  гейри-мцнтязям  бейнялхалг  щава   дашымаларынын  регламентляшдирилмяси, дашыма щяжмляринин тянзимлянмяси мейарларыны вя  рящбяр  принсиплярини  йарадыр   вя  с.

Ассамблейанын 24-жц  сессийасында бу мясялялярин  мцзакиряси  «Бейнялхалг  щава дашымаларынын регламентляшдирилмяси цзря тяшкилатын даими иши»  гятнамясинин (А24-11)  гябулу  иля  йекунланды.  Орада  дейилир  ки, ИКАО Шурасы гейри-мцнтязям  щава дашымаларынын регламентляшдирилмяси цзря  тядгигатларыны  давам  етдирсин.  Илк  нювбядя  ися бейнялхалг щава   дашымаларынын  регламентляшдирилмясиня  рящбярлик  ады  алтында  инструктив  материалын  ишлянмяси  нязярдя  тутулур.  Орайа  артыг  ишлянмиш  материалдан  ялавя  бу  сащядя  юлкялярин  сийасяти  щагда  мялумат  да  дахил  едилмялидир.

Щава   няглиййатынын  игтисади  тянзими  проблеминин  реэионал  аспектляри  юз  яксини  А24-12 бяйамнамясиндя тапыб.  Бу  да  ИЕОЮ – ляря  бейнялхалг  щава  дашымаларыны  щяйата  кечирмяк  цчцн  ядалятли  вя  бярабяр  имканлар  верилмясини  тямин  етмяйя  йюнялиб.  Ялдя  едилян  игтисади  хейири  ися  юз  милли  инкишафларына  йюнялтсинляр.  Гябул  едилян бяйамнамянин  мащиййяти  реэионал  игтисади  груплашмалар  чярчивясиндя  ващид  мараглар  консепси-йасынын  гябулуна  чаьырыш,  бу  вя  йа  диэяр  груплашмалара  дахил  олан  ИЕОЮ – лярин  щава  дашымаларына  аид  коммерсийа  вя  диэяр  щцгугларын  гаршылыглы  файда  ясасында  вя  бу  ишдя  мараглы  олан  дювлятляр  тяряфиндян  баьланан  щава  няглиййаты  щагда  шяртляря  уйьун  олараг  щялл  едилмясини  мяслящят  эюрцлмяси. ИКАО  Ассамблейасынын  24-жц  сессийасынын  Игтисади  комиссийасынын  ишиндя  ясас  йери  тариф  мясяляляри,  хцсусян  дя  авиадашыйыжылар  тяряфиндян  тарифлярин  йериня  йетирилмяси  мясяляляри  тяшкил  етди.  Бюйцк  мигйасда  позунтулардан  ибарят  бу  сащядяки  щазырки  вязиййят бязи  щалларда дювлятляри  мяжбури  жяза  тядбирляриня  сювг  етди.  ИАТА  иля  мцхтялиф  формаларда  щяйата  кечирилян  ямякдашлыгла  йанашы  проблемин  щяллиндя  ИКАО–нун  кюмяйи  бунлардан  ибарятдир:  бу  сащянин  сийасяти  вя  практикасына  аид  мялуматы  якс  едян  инструктив  материалларын  дювлятляря  вя  авиаширкятляря  щазырланмасы,  аналитик  тядгигатларын  апарылмасы,  тариф  позунтуларынын  ясас  сябябляринин  арадан  галдырылмасыны  якс  едян  тарифляря  ямял  едилмясинин  рящбяр  принсипляринин  ишлянмяси.  А24-13 – дя  гейд  едилиб  ки,  тарифлярин  тясдиги  вя  она  ямял  олунмасы,  о  жцмлядян  тарифлярин  ейни  олмасыны  дястякляйян  авиаширкят  ассосасийалары, мцлки авиасийанын  реэионал тяшкилатлары, дювлятлярин  фяалиййятинин дястяклянмяси щагда А18-18 вя А21-29 гятнамяляри гцввядя  галсын.

Щава  няглиййатынын  эяляжяк  инкишафы  иля  ялагядар  ясас  проблемлярин  сийащысы  6  щиссядян  ибарятдир :

1)     щава  няглиййатынын  инкишафы;

2)     аеропортларын  вя  маршрут  аеронавигасийа  аваданлыьынын  вязиййяти;

3)     бейнялхалг  мцлки  авиасийанын  фяалиййятиня  гейри-гануни  мцдахиля;

4)     мцлки  авиасийа  вя  ятраф  мцщит;

5)     щава  дашыйыжыларынын  игтиссади  вязиййяти;

6)     бейнялхалг  щава  дашымаларынын  щяйата  кечирилмяси  заманы  формаллыгларын   садяляшдирилмяси.

ИКАО  чох  ящямиййятли  вя  тез  бир  заманда  щялл  едилмяси  лазым  олан  2  проблеми  гейд  едиб:  сяся  эюря  сертификатлашманы  кечмяйян  щава  эямиляринин  истисмарына  тятбиг  едилян  мящдудиййятляр  вя  бязи  юлкялярин  юз  милли  ганунверижилийини  бейнялхалг  щава  няглиййатына,  хцсусян  дя  рягабят  сащясиндя  тятбиги.  Биринжи  проблем  бязи  юлкялярин  щансылар  ки,  биртяряфли  гайдада  сяся  эюря  мящдудиййятляр  гябул  етмишляр,  А23-10  гятнамяси-нин  бяндлярини  позмаглары  нятижясиндя  йараныб. 

ИКАО  цзвлярини  даща  чох  икинжи  проблем  наращат  едир.  Беля  ки,  айры – айры  юлкяляр  тяряфиндян  тятбиг  едилян  истисмар,  малиййя  вя  игтисади  характерли  мящдудиййятляр  осон  нятижядя  коммерси-йа  практикасы  иля  баьлы  дискриминасийа  тядбирляринин  гябулуна  апарыр.  Бу  да  бейнялхалг  щава  няглиййатынын  инкишафыны  чятинляш-дирир  вя  бейнялхалг  щава  дашымаларынын  бцтцн  юлкялярин  марагларыны  нязяря  алараг,  бярабяр  вя  ядалятли  имканлар  принсипиня  уйьун  инкишафыны  якс  етдирян  Чикаго  конвенсийасына  зиддир.  Бунунла  ялагядар  олараг,  дювлятлярин  чоху  «Бейнялхалг  щава  няглиййатына  тя ‘ сир  едян  биртяряфли  тядбирляр»  адлы  А24-14  гят-намясини  гябул  етдиляр.  Орада  гейд  едилиб  ки,  юлкяляр  биртяряфли тядбирляря  ял  атмасынлар,  милли  ганунверижилик  актлары  бейнялхалг  щава  няглиййатына  спесифик  хцсусиййятляри  нязяря  авлмадан  тятбиг  едилмясин. Шурайа ися мяслящят  эюрцлдц  ки,  биртяряфли  актларын  бейнялхалг  щава  няглиййатына  тясирини  юйрянсин  вя  бу  сащядя,  хцсусян дя милли ганунверижилийин тятбигинин нятижяляринин  рящбяр  принсипляринин  щазырланмасы.

3-жц  АНК–дя  гейд  едилян  щава  няглиййатынын  эяляжяк  инкишафы  иля  ялагядар  олан  ясас  проблемляря  аиддир: бейнялхалг щава няглиййатына  рягабят  сащясиндя  милли  ганунверижилийин  тятбиги.

Игтисади  тянзимлямя  сащясиндя  ИКАО–нун  иши  тяшкилатын  1984 – 86  вя  1987 – 89  илляр  цчцн  ишляринин  програмлары вя Ассамблейанын  26-жы  сессийасынын  ишляриня  уйьун  апарылмыш  вя там  щяжмдя  йериня  йетирилмишдир.

1990 –92  илляр  цчцн  тяшкилатын иш програмы нязярдя тутур  ки,  бейнялхалг  щава  няглиййаты  сащясиндя  эяляжякдя дя ишляр эюрцлсцн. Она аиддир:  дювлятляри  мялуматларла вя инструктив материалларла тямин етмяк, Ассамблейа  вя  Шуранын  директивляриня уйьун олараг мцлки авиасийа сащясиндя дювлятлярин юз  ющдяликлярини  щяйата  кечирмясиня йардым  етмяк,  инструктив  материал,  сяняд,  тсиркулйар,  статистик  мялуматларын  няшри,  бейнялхалг  тарифлярин  щазырланмасы,  бейнялхалг  щава  няглиййатынын  инкишафы,  щава  ялагяляри  щагда  бейнялхалг  сазишляр  вя  коммерсийа  щцгуглары,  бейнялхалг  почт  дашымаларынын,  сярнишин  вя  йцк  щава  няглиййатларында  тядгигатларын апарылмасы, формаллыгларын садяляшдирилмяси, бирэя  малиййяляшдиррмя  вя  с.  щагда  анализлярин  вя  тядгтгатларын  апарылмасы.  Щямчинин  нязярдя  тутулуб  ки,  ИЕОЮ–ляря  бейнялхалг  щава  няглиййаты,  еляжя  дя  авиатарифлярля  баьлы  мцзакиря,  семинар  вя  диэяр  форумларын  тяшкили,  аеропорт  вя  маршрут  аваданлыьынын  истисмарынын  игтисади  аспектляри,  прогнозлашдырма  вя  игтисади  планлашдырма  вя  с.  иля  ялагядар  проблемлярин  щяллиндя  бюйцк  щяжмдя  ишляр  эюрцлмялидир.

Хцсуси  функсийалардан  ялавя  ИКАО–да  Ассамблейа,  АНК – нын  вя  диэяр  хцсусиляшдирилмиш  конфрансларын  эюстяришляри  иля  ялавя  ишляр  вя  тядгигатлар  апарылыр.  ИКАО–нун  фяалиййяти  цчцн  нювбяти  3   иллийя  гойулан  програмлар  бу  гурумун бейнялхалг  щава  няглиййатынын  игтисади  тянзиминдя  бюйцк  щяжмдя ишини эюстярир.

ИКАО–нун щава няглиййаты сащясиндя 3 иллик дювря (1990-1992)  планлашдырылан  фяалиййяти  Чикаго  конвенсийасы  принсипляриня,  Ассамблейанын  гятнамяляри вя ИКАО–нун  диэяр  ижласларынын  гярарлары - бир  сюзля  дювлятлярин  марагларына  уйьундур.  Дцнйа  мигйасында  щава  няглиййатынын  инкишафында  игтисади  проблемлярин  щяллиндя  ИКАО–нун  фяалиййятиндя  80-жи  иллярдя  ян  яламятдар  щадися  1985-жи  илдя  Монреалда  3-жц  АНК – нин  кечирилмяси  олду.  Конфрансын  эцндялийиня  бу  кими  мясяляляр  салынмышдыр:

1)     мцнтязям  дашымаларда  коммесийа  щцгуглары;

2)     бейнялхалг  г-мцнтязям  дашымаларда  сащясиндя  сийасят;

3)     бейнялхалг  щава  дашымаларына  тясир  едян  биртяряфли  тядбирляр;

4)     авиадашыйыжыларын  бейнялхалг  тарифляринин  тяйининдя  щюкцмятлярин  ролу;

5)     бейнялхалг  авиатарифлярля  ялагядар  олан  гайдалар  вя  шяртляр;

6)     тарифляря  риайят  едилмяси.

Эцндялийин  1-жи  маддясинин  мцзакиряси  заманы  дашыма  щяжмляринин  регламентляшдирилмяси  вя  мцнтязям  авиадашымалара  аид  олан  мясяляляря  бахылды  вя  ашаьыдакы  эюстяришляр  гябул  едилди.

Мяслящят  Ё 1 - 6-жы  щава  азадлыьы  вя  «стоп–овер»  дашымаларына  тохунур.  Проблемин мцряккяблийи ондан  ибарятдир  ки,  биринжи  5  щава  азадлыглары бейнялхалг  щава  няглиййаты щагда 1944-жц ил чохтяряфли  разылашмасы  иля  чох  дцзэцн  мцяййян  едилмиш (йяни  айдын),  щямчинин  дя  бир  сыра  икитяряфли  разылашмаларла.  Лакин,  6-жы  щава  азадлыьы  вя  «стоп – овер»  цзря  дашымаларла  ялагядар  ися  щяля  гейри-мцяййян  шяраит  щюкм  сцрцр (щям  бу  мясяляйя  мцхтялиф  жцря  анлашылдыьындан,  щям  дя  юлкялярин  сийасят  вя  практикасында  мцхтялиф  йанашмаларын  олмасы  иля).  Бу  да  икитяряфли  данышыгларда  жидди  проблемляр  йарадыр.

Мювжуд  гаршыдурмаларын  щялли  мягсяди  иля  бир   нечя  ил  юнжя  ИКАО  Шурасы  юзцндя  принсипляри  якс  едян  инсруктив  материалларын  ишлянмяси  цчцн  жящд  етди.  Тяшкилатын  цзвляри  6-жы  щава  азадлыьы  вя  «стоп–овер»- и  щяйата  кечиряндя  бу  принсиплярдян  истифадя  етмялидирляр.  Лакин,  бязи  сябяблярдян  бу  жящдляр  уьурсузлугла  нятижялянди.  Конфранс  Шурайа  эяляжякдя  бу  кими   ишлярин  йериня  йетирилмяси  имканларыны  нязярдян  кечирмяйя  эюстяриш  верди.

ИКАО–нун мцлки авиасийа  сащясиндя  дювлятлярин  режэионал  бирликляринин  фяалиййятиня диггяляринин артмасы (АФКАК, ЕКАК,  ЛАКАК,  КАКАС)  мяслящят  Ё 2-дя  щякк  едилиб.  Орада  гейд  едилиб  ки,  мцлки  авиасийа  сащясиндя  эетдикжя  даща  бюйцк  ящямиййят  газанан  реэионал  тядбирляр  барясиндя  дювлятляри  даща  эениш  мялуматландырмаг  лазымдыр.  Орада  Шурайа  эюстяриш  верилиб  ки,  инкишаф  мейллярини нязяря  алараг  щава  няглиййатынын  регламентляшдирилмяси  сащясиндя мцлки авиасийанын реэионал  щюкцмят  органларынын  сийасят  мясяляляри  цзря  топлусуну  йениляшдирсин  вя  няшр  етсин.  Реэионал  щюкцмят  тяшкилатлары  вя  дювлятляря  ися  мяслящят  эюрцлдц  ки,  сых  ямякдашлыг  вя  сийасятляринин  узлашдырылмасыны  щяйата  кечирсинляр. Конфранс «Тариф вя бейнялхалг щава дашымаларынын  регламентляшдирилмяси  сащясиндя  инструктив  материал  вя   сийасят»  сянядинин  йени-ляшдирилмясиня  дя  бахылды.  ИКАО  цзвц  юлкяляриня  эюря  бу  сяняд  мцлки  авиасийа  сащясиндя  дашыма  щяжмляринин регламентляшдирилмясиндян  дахил  олмалар  проблеминин  щяллини  даща  жениш  ишыгландырмалыдыр.  Конфранс  гейд  етди  ки,  икитяряфли  регламентляшдирмя  елементляринин - маршрут  щцгуглары,  авиадашыйыжыларын  тяйини,  дашымаларын  сатышы,  авиаширкятлярин  эялирляринин  кючцрцлмяляри,  бирэя  фяалиййят  вя  коммерсийка  разылашмаларынын  вя  мяслящятдя  якс едилян  диэяр  проблемлярин  тядгиги  заманы  комплекс,   систематик  йанашма  принсипляриня  риайят  олунсун.

Эцндялийин  2-жи  маддясиндя  дювлятлярин  мювжуд  сийасяти  вя  бейнялхалг  гейри-мцнтязям  щава  дашымалары  сащясиндя  норматив  вязиййят,  еляжя  дя  бу  мясялянин  дцнйа  сявиййясиндя  щялли заманы  Катиблик  тяряфиндян  мцяййян  едилян  проблемляр  мцзакиря  едилди.

Гейри-мцнтязям  авиадашымаларынын  инкишафында  ики  истигамят  мцшащидя  едилир: 

1)      гейри-мцнтязям  бейнялхалг  щава  дашымаларынын  нисби  чякисинин  азалмасы (70-жи  иллярдя  1/3-дян  щал – щазырда  1/6-дяк);

2)      гейри-мцнтязям  дашымаларын  ясасян  2  базарда  -  Авропа (Аралыг  дянизи)  вя  Шм. Америкада  жямлянмяси.  Конйенктура  ися  тямамиля  яксдир (биринжидя  йцксялиш, икинжидя  ися  енмя  мцшащидя  едилир).

Конфрансын  эедишатында  ики  проблем  цзя  чыхды  ки,  нцмайяндяляр  дя  диггятлярини  онлара  йюнялтдиляр:  «програм  цзря  чартерлярин»  мцнтязям  дашымалара  тясниф  едилмяси  вя  гябул  едян,  еляжя  дя  эюндярян  юлкя  авиаширкятляри  арасында  чартер  дашымаларынын  бюлэцсцндя  гейри-бярабярлик.  Биринжи  проблемя  даир  щеч  бир  эютяриш гябул  едилмяди.  Юлкялярин  чоху  беля  бир  тяснифатын  апарылмасынын  лазымлыьына  шцбщя  иля  йанашдылар.

Икинжи  проблемин  мцзакиряси  заманы  бир–бириня  зидд  ики  йанашма  мцяййян  едилди :

1)     чартер  дашымалары  цзря  норматив  гайдаларын  гябулу;

2)     бу гайдалары гябул  етмяйяряк  авиаширкятляря рягабятдя там  сярбястлийин  верилмяси.

 Лакин,  эюндярян  вя  гябул  едян  юлкя  авиаширкятляри  арасында  чартер  дашымаларынын  инзибати  бюлэцсц  заманы  мцмцкцн  ола  биляжяк  мянфи  нятижяляри  нязяря  алараг,  конфранс  беля  бир  йанашманы  ясасландыра  билмяди.  Бунунла  ялагядар олараг,  авиаширкятляр  цчцн  «бярабяр  вя  ядалятли  имканларын»  тямини  цчцн  щюкцмятлярин  мцдахилясиня  ещтийаж  мясялясини  дя  галдырдылар.  Бурада  ашаьыдакылар  нязярдя  тутулур:  нящянэ  авиаширкятляр  тяряфиндян  «инклйузив–тур»  типли  чартер  дашымалары  базарларынын  инщисарлашдырылмасы  просесляри,  ясас  чартер  дашымалары  щяйата  кечирилян  юлкялярдя  турист  аэентликляри   вя  авиаширкятлярин  диверсификасийасы.  Нятижядя  дя  тяйинат  юлкясинин  дашыйыжыларына  чятинликляр  йарадылыр.  Проблем  мялум  олдуьу  кими  «локал»  характер  дашымыр,  даа  чох  дцнйа  мигйаслы  вя  еляжя  дя  сийаси  мащиййят  дашыйыр. 

Гейри-мцнтязям  дашымалара  аид  4 Ё – ли  мяслящят  гябул  едилди   вя  Шурайа  ашаьыдакылары  юйрянмяк  щяваля  олунду :

-     тяйинат  вя  эюндярян  юлкя  авиаширкятляри  чартер  дашымаларынын  бюлэцсц (мцлки авиасийанын  реэионал  щюкцмят  органларынын  аналитик  тядгигатларынын  нятижяляринин  нязяря  алынмасы  вя        «ядалятли  вя  бярябяр  имканлар»  принсипинин  щяйата  кечирилмяси  иля);

-     чартер  дашымалары  иля  баьлы  тятбиг  олунан  гайдаларын  ихтисары  вя  садяляшдирилмясинин  мцмкцнлцйц;

-     мяслящятин  гайдаларына  зидд  олан  дювлятин  норматив  тянзими  васитяляри,  щансы  ки,  эюндярян  вя  гябул  едян  юлкя  авиаширкятляриня  г-мцнтязям  дашымалары  щяйата  кечирдикдя   дашыма  щяжмляринин  тяклифиндя  «ядалятли  вя  бярабяр  имканлар» - ын  тямин  олунмасына  аиддир.

Конфранс  даща  чох  бейнялхалг  щава  няглиййатынын  инкишафына  тясир  едян  биртяряфли  тядбирляря  диггят  айырды.  Конфрансын  мягсяди  о  иди  ки,  мцвафиг  мяслящятлярин (Шурайа вя цзв юлкяляря) вя рящбяр принсиплярин (юлкяляря)  -  хцсусян  дя  милли  ганунверижилийин  тятбигинин  нятижяляри  иля  баьлы   ишлянмяси.  Катиблик  тяряфиндян  апарылан  сорьуйа  эюря  юлкяляри  наращат  едян  ясас  мясяля  биртяряфли  гайдада  щяйата  кечирилян  тядбирлярдир. Онлары  ашаьыдакы  мейарлара  эюря  груплашдырмаг  олар:

1)     рягабят  щагда  ганунлар;

2)     маркетинг  вя  хидмятлярин  сатышында  авиаширкятлярин  фяалиййяти;

3)     авиаширкятляр  тяряфиндян  валйута  кючцрмяляри;

4)     сяс  сявиййясиня  гаршы  мцбаризя.

Узун  вя  чох  тяряфли  мцзакирялярдян  сонра  бу  мясялялярля  ялагядар  7  мяслящят  гябул  едилди.  Бу  мяслящятляр  дюлятляр  арасында  бейнялхалг  щава  няглиййатына  рягабят   щагда  милли  ганунларын тятбиги  заманы  йаранан  мцбащисялярин  щяллиня вя  арадан  галдырылмасына  йюнялиб  вя  бу  кими  проблемляри  мяслящятляшмялярин  щяйата  кечирилмяси  вя  ики  тяряфли  разылашмаларын  ялдя  едилмяси  иля  щяллиня  чаьырышлары  якс  етдирир.

Эцндялийин 3 маддяси тариф мясяляляри, щюкцмятляр  тяряфиндян  индивидуал  гайдада  вя  йа  тарифлярин  тяйини  заманы  икитяряфли  вя  чохтяряфли  разылашмалар  заманы цзярляриня эютцрдцкляри  роллара аид мясяляляря, щюкцмятля  авиаширкятлярин  гаршылыглы фяалиййят  мясяляляриня  щяср  едилиб.

Мяслящят  Ё 15 – дя гейд едилиб ки, илк нювбядя мцяййян  дахили  тарифлярин  тятбиги  иля  авиаширкятляря  гаршы  щяйата  кечирилян  дискриминасийа  тядбирляринин  юйрянилмяси  вя  онларын  бейнялхалг  тариф  кими  тясдиг  едилмяси  якс  олунуб.  Мяслящят  Ё 16–да  гейд  едилир  ки,  авиаширкятлярин  сярнишинляря  етдикляри  эцзяштляр  вя  пулсуз  хидмятляри  бейнялхалг  тарифлярин  тяркиб  щиссяси  гябул  едилсин  вя  бейнялхалг  тарифлярля  бирэя  тясдиг  едилсин.  Мяслящят  Ё 18 – дя  дейилир ки, багаъын дашынмасынын «чякили» вя «йерлярин сайына  эюря»  системлярини  ИАТА  мцлки  авиасийанын  реэионал  органларынын  иштиракы  иля  ЕКГР–нын  кюмяйиля  щялл  едилсин. Орада щямчинин гейд едилир  ки,  тарифлярин  щесабланмасы  валйуталарын дяйишмя  курсларынын  игтисади  жящятдян  ясасландырылмыш  методлары  щяйата  кечирилсин  вя  бу  да  ИАТА  чярчивясиндя  щяйата  кечирилмялидир.  Дювлятляря  мцражият  едилиб  ки,  валйута  дцзялишляри  ямсалларына  гаршы  тясирдян  ял  чяксинляр.  Мяслящят  Ё 19–да  Шурайа  мяслящят  эюрцлцб  ки,  истифадя едилмяйян дашыма сянядяляриня эюря  пулларын  гайтарылмасы  принсиплярини  ишлясин.  Мяслящят  Ё 20 ися  автоматлашдырылмыш  бронлашдырма  системляриндян  онун  мцлкиййятчиляринин  суи – истифадясиня  гаршы  йюнялиб.

Мяслящят  Ё 21  ися Шурайа  «Бейнялхалг  авиадашыйыжыларын  тарифляринин  тяйини  цзря  рящбярлик» (сяняд 9365) вя «Бейнялхалг  щава  дашымалары  вя  тарифлярин  регламентляшдирилмяси  цзря  сийасят  вя  инструктив  материал» (сяняд  9440)  сянядляринин  йениляшдирилмясини  мяслящят  эюрцб.    

Мяслящят  Ё 22 – дя  ися  дювлятляри  ямякдашлыьа,  тарифлярин  ейни  олмасы  цчцн  авиаширкятлярля  програмларын  уйьунлашдырылмасына  чаьырыр  вя  Шурайа  тякид едир ки, дювлятлярин  бу  сащядя  мцвафиг  тядбирляр  эюрмясиня  тясир  етсин.   

Мяслящят  Ё 23  тарифлярин  йериня  йетирилмясинин  тямини  цчцн  рящбяр  принсиплярин  ишлянмяси  зярурилийи  щагда  А24-13  гятнамясинин  актуаллыьы  гейд  едилир вя бу проблемин реэионал аспектляринин нязяря алынмасы арзу  едилир.

Беляликля  дя, 3-жц АНК–си  ИКАО–нун юз  мягсядляриня доьру (бейнялхалг  щава  няглиййатынын  игтисади  тянзими сащясиндя)  щярякятиндя  даща  бир  аддым  олду.  Мяслящятин  гябулу  ися  мцяййян  мянада щава  няглиййатынын  дцнйа  ижтимаиййятинин  мараглары  даирясиндя  игтисади  жящятдян  сямяряли  инкишафы  проблеминин  щяллиня  шяраит  йарадыр.

Гейд  олундуьу  кими  ИКАО  ассамблейасынын  26–жы  сессийасы 3–жц  АНК–нин  мяслящятлярини  бяйянди.  Ассамблейанын  эюндялийиня  40  мясяля,  о  жцмлядян  игтисади  характерли  10  мясяля  дахил  едилди.  Ассамблейанын  игтисади комиссийасы  бу  мясяляляри  мцзакиря  етди :

-     мцлки  авиасийанын  вязиййяти;

-     щава нягдиййатынын  иштисади   вязиййятиня  бахыш  вя  онун  инкишаф  перспективляри;

-     бейнялхалг  щава  дашымаларынын  регламентляшдирилмяси;

-     бейнялхалг  авиатарифляр;

-     щава  няглиййатынын  эяляжяк  инкишафы  иля  баьлы олан  ясас  проблемляр  вя  с.

Ассамблейанын 27–жи  сессийасында ИКАО-нун 1986–89 илляр цзря  фяалиййятиня бахылды вя 1990–92 илляр цчцн фяалиййяти тясдиг едилди:  тящлцкясизлийин  вя  игтисадисямярялилийин  артырылмасы  ясас  сайылды.  Ассамблейа  тяряфиндян  бу  кими мясялялярин  щяллиня  аид  биз  йухарыда  данышмышыг(бу  фяслин  яввялки  бюлмясиндя).  Бир  даща  гейд   етмяк  йериня  дцшяр  ки,  бейнялхалг  щава  дашымаларынын  игтисади  тянзиминя  даир  дювлятлярин  мараглары  тоггушду.  Лакин,  онларын  чоху   бейнялхалг  щава  няглиййатынын  ИКАО  чярчивясиндя тянзиминя тяряфдар чыхдылар вя бир сыра юлкялярин  диэярляринин  щцгуглярыны  позараг  биртяряфли  гайдада  щярякятляриня гаршы  чыхдылар.  Нцмайяндялярин  чыхышларында  гейд  едилирди  ки,  бейнялхалг  мцлки  авиасийанын  сабит  вя   сямяряли  инкишафы  йалныз  бцтцн  юлкялярин  кюнцллц  олараг  бярабяр  вя  гаршылыглы  файдалы  ясасда  ямякдашлыглары  иля  щяйата  кечириля  биляр.

ИАТА–мцнтязям  коммерсийа  авиадашымаларыны  щяйата  кечирян  авианяглййат  мяссисяляринин  гейри-щюкцмят  бейнялхалг  тяшкилатыдыр. 162  цзвц  олан  щюкцмятлярарасы  тяшкилат  ИКАО–дан  фяргли  олараг  ИАТА – йа  дцнйанын  200  авиаширкяти  дахилдир. О, 1945–жи  илдя Щаванада йарадылыб  вя  1919–жу илдян фяалиййят эюстярян Щава дашымаларынын бейнялхалг  ассосасийасынын  варисидир.

ИАТА–нын ясас вязифяляри онун низамнамясиндя гейд едилиб -  дцнйадакы  бцтцн  инсанларын  хейриня  тящлцкясиз,  мцнтязям  вя  игтисади  жящятдян  сярфяли  щава  дашымаларынын  инкишафы,  щава  коммерсийасына  сювг  етмяк,  бирбаша  вя  йа  долайысы  иля  бейнялхалг  дашымаларла  ялагядар  олан  щава – няглиййат  мцяссисяляринин  гаршылыглы  фяалиййятини  тямин  етмяк,  ИКАО вя диэяр  бейнялхалг  тяшкилатларла  ямякдашлыг.  Ассосасийанын  ясас  мягсяди -  авиаширкятляря  еля  бейнялхалг  щава  ялагяляриня  аид  проблемлярин  щяллиндя  кюмяк  етмяк  ки,  бу  проблемляри  онлар  тяк  щялл  едя  билмязляр.  Беля проблемляря аиддир: бейнялхалг авиадашымаларын тянзими вя  гиймятйаранмасы,  щцгуги  вя  техники  проблемляр,  учушларын  тящлцкясизлийинин  тямини,  авиасийа  сящиййяси  вя  персоналын  щазырлыьы,  малиййя  вя  авиширкятляр  арасында  гаршылыглы  щесаблашмалар.

ИАТА–нын Али органы  щяр   ил  кечирилян  вя  сечилян  президент  тяряфиндян  идаря  олунан  Баш  Ассамблейадыр.  ИАТА  президенти  Ассамблейайа   йалныз  Баш  Ассамблейанын  сессийасы  мцддятиндя  рящбярлик  едир.  Сессийалар  арасы  дюврдя  ися  21  цзвц  олан  Ижраедижи  комитя  тяшкилятя  рящбярлийи  щяйата  кечирир.  Цзвляр  Баш  Ассамблейа  тяряфиндян  сечилир.  Ижраедижи  комитя  бунлардан  ибарятдяр:  щава  няглиййаты,  техники,  щцгуги,  малиййя  сящиййя  комитяляри.  Бу  комитялярин  щяр  бири  алт  комитяляр  вя  ишчи  груплары  йарадыр.  Онлар  да  йа  даими  фяалиййят  эюстярирляр,  йа  да  ещтийаж  оланда  чаьрылырлар.  ИАТА–нын  даими  фяалиййят  эюстярян  органларына  Баш  директор  рящбярлик  едир. О, Ижраедижи  комитя  вя  Баш  Ассамблейа  тяряфиндян  тяйин  едилир.  Баш  Ассамблейа  няздиндя  олан  ишчи  групу  ИАТА  Катиблийидир.  ИАТА – нын  мянзил гярарэащы Монреалдадыр (Канада), персоналы 450 няфярдир. Иллик  бцджяси  20  млн.  доллардан  чохдур (цзв  юлкялярин  цзвлцк  щаггларыдыр). Мянзил  гярарэащдан ялавя ИАТА–нын реэионал шюбяляри  вя  конторалары да вар: Нйу–Йорк, Женевря, Лондон, Сингапур, Бангконг, Найроби, Рио–де–Ъанейро.

ИАТА структурунун тяркиб щиссяси щава дашымалары  цзря  конференсийадыр  ки,  о  да  йарымухтар  статуса  маликдир.  Конференсийалар  ИАТА–нын уйьун тариф зоналарында  йарадылыб :  конференсийа  Ё 1 – 1-жи   ИАТА зонасы (Шимали,  Мяркязи вя Жянуби Америка), конференсийа  Ё 2 – 2-жи  ИАТА  зонасы (Авропа, Африка вя Йахын Шярг),  конференсийа  Ё 3 – 3-жи   ИАТА  зонасы (Асийа – Сакит  Океаны  щювзяси).

ИАТА–да цзвлйк  актив  вя  ассосиасийа  едилмиш  олур.  ИАТА – нын  рящбяр  органларына  йалныз  актив  цзвляр  сечилир.  Актив  цзвлцк  йалныз  мцнтязям  бейнялхалг  щава  дашымалары  едян  аиаширкятляря  верилир.  Ассосасийа едилмиш цзвлцк ися мцнтязям  дахили  дашымалар  едян  авиаширкятляря  верилир. Бу  кими  цзвлцк  конференсийа вя ИАТА–нын диэяр  форумларында  сяс  щцгугу  верир.

ИАТА–нын даими 5 комитясиндян ян ящямиййятлиси  Щава  няглиййаты  комитясидир. О, бирбаша  олараг  ИАТА–нын бцтцн  тариф  конференсийаларынын  фяалиййятинин узлашдырылмасы  мясяляляри  иля мяшьул олур. Бунунла йанашы  комитя  бу  кими  мясяляляря  дя  бахыр:  сярнишин  тарифляри  вя  йцк  ставкалары,  еляжя  дя  тяклиф  едилян  хидмятя  эюря  йыьымлар;  авиаширкятлярин  учушларынын  жядвяли, истисмар хяржляри; авиадашымаларын сатышы цзря аэентликлярин  фяалиййятляринин  узлашдырылмасы;  сярнишин  вя  клийентляря  эюстярилян  хидмят  гайда  вя  проседурларынын  стандартлашдырылмасы;  щава  дашымалары  сащясиндя  ассосасийа  фяалиййятинин  мцхтялиф  мясяляляри  цзря  ишчи  групларынын  фяалиййятинин  тяшкили.  Комитя  бу  мясяляляр  барясиндя  мяслящятляр  верир.  Онлар да юз нювбясиндя ИАТА–нын мцвафиг конференсийаларытясиг  олунмаг  цчцн  чыхарылыр.

ИАТА – нын  диэяр  даими  комитяляринин (техники,  щцгуги,  малиййя  вя  сящиййя)  фяалиййят  истигамятляри  онларын  адларындан  да  бяллидир.

ИАТА  бейнялхалг  г-щюкцмят  тяшкилаты  олса  да,  щюкцмятляр  ИАТА – нын  вя  юз  авиаширкятляринин  орадакы  фяалиййятини  диггятля  изляйирляр.  Бу  онунла  ялагядардыр  ки,  ИАТА  цзвц  олан  авиаширкятляринин  чоху  аз  да  олса  щюкцмятлярин  мцлкиййятиндядир  вя  щюкцмятляр  дя  онларын  марагларыны  мцдафия  едир.  Она  эюря  дя  ИАТА – нын  бцтцн  бейнялхалг  форумларында  авиаширкятляр юз щюкцмятляринин мцзакиря едиляжяк  мясяляляр  барядя  инструксийаларына  маликдирляр.  Бундан  ялавя  ИАТА–нын  вердийи  гярарлары  мараглы  дювлятлярин  щюкцмятляри  тяряфиндян  мцвафиг  тясдикдян  сонра  авиаширкятляр  йериня  йетиря  биляр.

Разылашдырылмыш  тарифлярин  йериня  йетирилмяси  сащясиндя  ИАТА – нын  гябул  едилян  вя  тясдиглянян  гярарларынын  щяйата  кечирилмясин  ясас  аляти  ИАТА  тяряфиндян  гануну  позан  авиаширкятляря  тятбиг  дилян  жяримялярдир.  Бахмайараг  ки,  жяримяляр  бир  нечя  100  мин  доллара  чатыр,  авиаширкятляр  йеня  дя  юз  рейсляриня  йцклянмяни  жялб  етмяк  мягсядиля  тарифлярин  ашаьы  салынмасынын  долайы  йолларыны  ахтарырлар.  Нятижядя  рягабят  мцбаризяси  няинки  зяифлямиш,  даща  да  эцжлянмишдир.  Беля  ки,  ИАТА–нын  жяримяляриня  АБШ,  Инэилтяря,  Италийа,  скандинавийа  юлкяляри  вя  с.  юлкялярин  ширкятляри  мяруз  галды.  Беляликля  дя,  ИАТА  бейнялхалг  щава  дашымаларында  рягабяти  тянзимлямяк  истяйирди.

Лакин,  беля  бир  тянзимлямя   нящянэ  авианяглиййат  ширкятляриня,  илк  нювбядя  дя  АБШ–а  сярф  елямирди.  Она  эюря  ки,  онлар  бейнялхалг  щава  дашымалары  базарында  юз  шяртлярини  сярнишинляря  диктя  етмяйи  истяйирляр.  Она  эюря  дя  1979 – жу  илдя  щава  няглиййатынын  гейри-тянзимлянмяси  бящаняси  иля  АБШ – нын  Мцлки  авиасийа  комитяси  1945 – жи  илдя  ИАТА – нын  йаранмасы  заманы  тямин  етдийи  антитрест  иммунитетини  ляьв  етди (1890  ил  Шерманын  антитрест  ганунуна  эюря  АБШ – лары  яразисиндя  инщисарларын  фяалиййяти рясми  олараг  гадаьан  едилиб).  Нятижядя  АБШ–нын яразисиндя  ИАТА–нын  фяалиййяти  г-гануни  елан  едилди  вя  она  гаршы  мящкямя  иши  галдырылды.  АБШ – нын  ширкятляри  ИАТА – дан  чыхмаьа  мяжбур  олдулар.  Лакин,  ИАТА –нын  бцтцн  зоналары (Панамерика,  Трансатлантика,  Трансокеанийа)  АБШ–лары иля баьлы  олдуьундан ИАТА–нын тариф конференсийаларынын фяалиййятиндя бющран  мцшащидя  едилмяйя  башлады.  Дцнйа  авиасийа  ижтимаиййяти  АБШ– нын  беля  тип биртяряфли  фяалиййятиндян  наразы  галды  вя  бир  чох  юлкя  ИАТА–йа  гаршы  мящ-кямя  тягибляри  иля  ялагядар АБШ–лары  щюкцмятиня  етираз  етдиляр.  Тяшкилаты  хилас  етмяк  цчцн  онун  йенидян  тяшкили  мясяляси  гябул  едилди.

ИАТА цзвц авиаширкятляринин  1979–жц ил Монреалдакы  хцсуси  ижласында  ассосасийанын  бейнялхалг  щава  няглиййаты  фяалиййятиндя  олан  шяраитя уйьунлашмасы  йоллары нязярдян  кечирилди.  Бу  ижласын  ясас  нятижяси  ися  нящянэ  авиаширкятляр  арасында  разылыьын  ялдя  едилмяси  олду.  Бу  разылыг  да  ИАТА  фяалиййятинин йенидян гурулмасы иля бярабяр бу авиаширкятляр тяряфиндян  сярнишин  вя  йцк  тарифляринин  тяйини  заманы истифадя олунан методлары тямамиля  дяйишди.

ИАТА – нын  хиласы  цзря  разылыьа  дцшян  ясас  тядбирляря  аиддир :

-     ИАТА  фяалиййятинин  йенидян груплашдырылмасы вя онун 2  категорийайа  бюлэцсц. Биринжийя ассосасийа фяалиййятинин  цмуми  мясяляляринин щялли,  икинжийя ися сярнишин вя йцк тарифляринин узлашдырылмасы мясяляси щяваля  едилиб;

-     Тяйин  олунмуш  3  жоьрафи  зонада  дашымалар  цзря  ИАТА – нын  мювжуд  конфрансларынын  сахланмасы  вя  онлара  ялавя  олараг  даща  кичик  жоьрафи  реэионларда уйьун разылашмаларын ялдя едилмяси механизмляринин  ишлянилмяси;

-     Ассосасийа  цзвляринин  тарифляр  цзря  мювжуд  разылашмалары  ляьв етмядян  базардакы дяйишикликляря мцвафиг олараг йени тарифлярин гябул етмяк  щцгугу;

-     Тяййаря  бортунда  ялавя  хидмятляр  коплексинин  щяйата  кечирилмяси  цчцн  мящдудиййятлярин  ляьви,  хцсусян  дя  гидаланма,  бортда  хидмят,  бортда  ямтяялярин  сатышы  вя  с.  мящдудиййятлярин  ляьви;

-     3–жц  тяряфляря,  мясялян:  щюкцмят  органларына  дашымалар  цзря  ИАТА  конфрансларында  юз  мювгелярини  тямсил  етмякляриня  имкан  верилмяси;

-     тарифлярин  разылашдырылмасы  иля  ялагядар  ИАТА  програмларынын  онун  мяжбури йох, хябярдарлыг  характерини  эцжляндирмяк  цчцн  дяйишдирилмяси;

-     ИАТА  комитяляри  щагда  гайдалара  вя  онун  цзвляринин  бир  комитядян  диэяриня  кечмяси  имканларына  йенидян  бахылмасы.

ИАТА–нын бу ислащатыны  иштирак  едян  84  нцмайяндяликдян  2/3 – си  гябул  етди.  Онлара  дцнйа  мцнтязям  авиадашымаларынын  бюйцк  щиссясини  йериня йетирян дцнйанын нящянэ авиаширкятлярин дя нцмайяндяликляри  дахил  иди. Бунунла йанашы авиаширкятлярин бюйцк бир щиссяси сясвермядя иштирак  етмяди.

Гейд  етмяк лазымдыр ки,  нящянэ  авиаширкятляр  авиадашымалар  щяжминин  бюйцк  бир  щиссясини  ясасян Шимали Атлантика  базарында  щяйата  кечирирляр.  Юз  щюкцмятляринин  тязйиги  иля  нящянэ  авиаширкятляр  даща  кичик  тарифляри  тяйин  етмяйя  вя  кичик,  орта  авиадашыйыжыларын  марагларыны  нязяря  алмадан  тяклиф  едилян  дяйишикликляри  тятбиг  етмяйя  жан  атырлар.

ИАТА–да  олан  йенидянгурмядан  сонра  ассосасийа  цзвлцйцнцн  2  йени  формасы  йаранды.  1- жи  мяжбури  характер  дашыйыр -  бцтцн  щцгуги,  техники,  малиййя  тящлцкясизлик   мясяляляринин  щяллиндя  иштиракы  нязярдя  тутур  ки,  бу  да  ассосасийанын  ишинин  80 % - ни  тяшкил  едир.  ИАТА  цзвц  олан  вя  йа  йени  дахил  олан  истянилян  авиаширкят  бейнялхалг  мцнтязям  щава  дашымалары  системинин  нормал  фяалиййятини  тямин  етмяк  щялледижи  рол  ойнайан  бу  мяслялярин  щяллиндя  иштирак  етмяйя  мяжбурдур.  Беля мясяляляря  аиддир: билет сатышынын  стандартлашдырылмасы,  йцклярин  ишлянмяси,  щава  щярякятинин  идаряси  методларыны  вя  с.  Даща  ящямиййятли  проблемлярдян  бири  дя ИАТА–нын  щесабат  палатасынын  фяалиййятидир. Онун васитясиля  авиаширкятлярин  демяк  олар  ки  бцтцн  малиййя  ямялиййатлары  щяйата  кечирилир.

Ассосасийанын  ишинин  галан  щиссяси  сярнишин  вя  йцк  авиатарифляринин  сявиййяляринин  тяйининя  вя  бортда  сярнишинляря  хидмят едилмясиндя  ращатлылыг  стандартларынын  мцяййян  едилмясиня  тохунур.  ИАТА– нын  йенидян  гурутмасы  иля  ялагядар  бу  мясяляляр  дашымалар  цзря  ИАТА–нын  зонал  конфрансларында  бу  зонайа  аид  ассосасийа  цзвляринин  иштиракы  иля  щялл  едилирди.  Щятта  мцзакиря  едилян  маршрутда  бирбаша  мараглары  олмайан  истянилян  авиаширкят  конфрансын  гярарына  вето  гойа  билярди  ки,  бу  да  конфрансын  ишини  г-мцяййян  мцддятядяк  узадырды  вя  ону  нятижясиз  едирди.

Йенидян  гурулан  ассосасийада  2-жи  нюв  цзвлцк  ися,  нязярдя  тутур  ки, истянилян  маршрутда  тарифляр  цзря  гярарларын  гябулунда  йалныз  щямин  маршрутда  бирбаша  мараьы  олан  авиашир-кятляр  иштирак  едир  вя  жоьрафи  зонайа  аид  диэяр  авиаширкятлярин  иштиракы  мяжбури  дейил.  Бундан  ялавя  истянилян  авиаширкятин  юз  юлкясиня  вя  йа  юз  юлкясиндян  щяйата  кечирилян  учушлара  даща  ужуз  тарифляр  тятбиг  етмяк  имканы  вар  ки,  бу  заман  бу  мясяля  щеч  дашымалар  цзря  ИАТА  конфрансда  мцзакиря  едилмяйя  дя  биляр.  Мясялян: яэяр  ики  юлкя  юз  араларында  дашымалара  даща  ужуз  тарифляри  тятбиг  етмяк  игтидарындадырса,  онда  нолар  конфрансы  чаьырмадан  да  2  тяряфли  ясасда  бу  мясяляляри  щялл  етмяк  щцгугуна  маликдирляр.

Бу  кими  гайдалар  хцсусян  Шм. Атлантика  реэионундакы  вязиййяти нязяря  алыр.  Бурада  ИАТА–нын яввялки  тарифляриня  АБШ  щюкцмяти  вето  гоймуш,  онларын  явязиня  ися  дювлятлярарасы  тариф  сийасяти   тятбиг  едилир.

ИАТА–нын  фяалиййятинин  йенидян  гурулмаы  цзря  тядбирляр  бейнялхалг  щава  няглиййатында  рягабяти  эцжляндирмяйя  йюнялиб  ки,  бу  да  ИЕОЮ – дян  олан  кичик  авиаширкятляри  гане  етмир.  Чцнки,  яввялляр  ИАТА  онлары  нящянэ  авиаширкятлярдян  горуйурду,  дцнйанын  бир  чох  районларында  гейри-мящдуд  рягабят  шяраитиндя  щава  няглиййатынын  аз  вя  йа  чох  дяряжядя  бярабяр  инкишафыны  тямин  едирди.

Беляликля  дя,  щяйата  кечирилян  йенидян  гурмада  ИАТА  даьылмады.  Инди  о  фактики  олараг  2  ассосасийадан  ибарятдир:  профессионал  ассосасийа  вя  тарифлярин  узлашдырылмасы  цзря  ассосасийасыйа.  Биринжи  ассосасийа  щцгуги,  малиййя,  аэент   вя  дашымалара  хидмят  мясяляляри  иля  мяшьул  олур.  Орайа  цзвлцк  мяжбуридир.  Икинжи  ассосасийа  ися  тариф,  ставка  вя  комиссионларла  мяшьул  олур.  Орайа  цзвлцк  ися  факултатив  характер  дашыйыр. Нятижядя  ися  ИАТА–нын  тарифляринин  тянзими  вя  гиймят  йаранмасы  сащясиндя  ширкятляря  жяримяляр тятбиг едя билмир. Бющран  заманы  ИАТА–йа цзвлярин сайы  ящямиййятли  дяряжядя  азалса  да,  инди  йенидян  артыр  вя  щал–щазырда  200  авиаширкятдир. Тарифлярин узлашдырылмасы цзря ассосасийайа ися ИАТА - цзвляриндян  90–ны  дахилдир.

Беляликля инди ИАТА – йа  цзвлцк  бейнялхалг  дашымалары  щяйата  кечирян  авиаширкятляри  гиймят  тянзиминдя  иштирак  етмяйя  мяжбур  етмир.  Онлар  инди  дашымалара  хидмят  проседурларынын  стандартлашдырылмасына  тохунан  фяалиййятля  вя  аэентлярин  фяалиййятляринин  узлашдырылмасы  цзря  програмларла  мяшьул  олурлар.  ИАТА  цзвляринин  щамысы  рясми  олараг  тариф  вя  ставкаларын  мцзакирясиндя  иштирак  едя  биляр,  лакин  гейд  едилдийи  кими  тариф  вя  ставкалар  йалныз  тяклиф  едилир вя авиаширкятляр тяряфиндян йетиня йетирилмяси  мяжбури  дейил.

Инди  ИАТА  тяряфиндян  тясдиглянян  тарифляр  бейнялхалг  авиахятлярдя  автоматик  олараг  тятбиг  едилмир.  Беля  ки,  Бюйцк Британийа  узун  мцддят  тарифлярин  галдырылмасы  щагда  ИАТА чярчивясиндя  разылашдырылан  щяллярдян  имтина  едирди.  Бундан  ялавя  тарифлярин  разылашдырылмасы  цзря  ИАТА Ассосасийасынын  цзвц  олмайан  аваширкятляр  дя  ИАТА – нын  тясдиг  етдийи  тарифлярлярдян  фяргли  олан  тарифляри  тяйин  едя  биляр  вя  щюкцмятляр  бу  тарифляри  бяйянир.  Онлар  беля  щесаб  едирляр  ки,  рягабят даща  эениш  публикайа  щава  сяйащятляри  имканыны  веряр.  Бюйцк Британийанын  тижарят  назиринин  фикриня  эюря,  хцсусян  дя  Авропа  юлкяляринин  авиаширкятляриндя  щюкцмятин  пайы  жямиййятя  рягабятин  хейириндян  истифадя  етмяйя  мане  олмамалыдыр.

Дцнйа  ижтимаиййятинин  тязйиги  алтында АБШ–ы  ИАТА–йа гаршы  мящкямя  ишини  дайандырмаьа  мяжбур  олса да,  Шимали Атлантикада  дашымаларын  тариф  узлашдырылмасы цзря ИАТА фяалиййятиня  гойдуьу  мящдудиййяти  арадан  галдырмады.

Бу  истигамят  ися  бейнялхалг  дашымаларда  ян  йцклянмиш  хяттдир  вя  Гярби Авропа  иля  АБШ  арасында  дашымаларда  олан  рягабят  мцбаризяси  дцнйа  авиахятляриндя  ян  йцксякдир.  Лакин,  гейд  едилдийи  кими  рягабят  ИАТА тяряфиндян артыг мящдудлашдырылмыр. Бу да даща чох  нящянэавианяглиййат  ширкятлярини  гане  етмир.  Нятижядя  ися  авиадашымаларын  бу  истигамятиндя  мцнтязям «тариф  мцщарибяляри»  баш  верир  ки,  кичик  вя  орта авиаширкятляр буна таб эятиря  билмирляр.  Она  эюря  дя  рягабят  мцбаризясинин  тянзимлянмясиня  дювлятляр  гарышмалы  олур.

    Аерофлот  1989–жу  илдя ИАТА–йа цзв олду вя юзцнцн бейнялхалг  фяалиййятиндя  ИАТА  чярчивясиндя  разылашдырылан  проседур вя гайдалара  риайят  едир.  Аерофлотун  ИАТА  иля  ялагяси  ИАТА  комитяляриндя  иштирак  иля  щяйата  кечирилир. О жцмлядян  онун  Ижра  комитясиндя  иштиракла.  Беляликля,  бейнялхалг  щава  няглиййатында  аерофлотун  нцфузу  эетдикжя  артыр.  Бющрандан  сонра  ИАТА  инкишафынын стабилляшмяси вя щал–щазырда  бейнялхалг  щава  няглиййатынын  тянзиминдя  онун  ролунун  артмасыны нязяря  алараг  Аерофлотун  няинки  Профессионал ассосасийанын фяалиййятиндя,  о жцмлядян тарифлярин  узлашдырылмасы  цзря  ассосасийада  вя  ИАТА – нын  Щесабат  палатасында  иштирак  мясялясиня  бахмаг  даща  мягсядя  уйьун  олар.  Аерофлотун  иштиракы  ИАТА – нын  ящямиййятини  даща  да  артыражаг.

                II.3. Мцлки аеропортларын бейнялхалг ассосасийасы (ИКАА) вя

                        аеропортларын  инкишафынын  игтисади  проблемляри

                ИКАА мцлки аеропортларын гейри-щюкцмят профессионал  ассосасийасыдыр. О, бейнялхалг  авиадашымалара  хидмят  едир. ИКАА 1962–жи  илдя  йарадылаб  вя  щал–щазырда  293  цзвц  вар  ки,  онлар  да  юз  нювбяляриндя  104  юлкядя  йерляшян  686  аеропорту  истисмар  едирляр.  Ассосасийанын  мянзил – гярарэащы Парисдя  йерляшир. ИКАА БМТ–нын мяслящятчи  статусуна  маликдир.  Ассосасийанын  рясми  дилляри- инэилис,  франсыз , испан  вя  русдур.

Шереметйево аеропорту 1975–жи илин мартындан  ИКАА–нын  рясми  олараг  цзвцдцр.  Ассосасийанын  низамнамясиня  уйьун  олараг, ИКАА  ашаьыдакы  мягсядляри  гаршысына  гойур: бцтцн юлкялярин  мцлки аеропортлары арасында  ямякдашлыьы  инкишаф  етдирмяк,  мцхтялиф  мясяляляр  цзря  ейни  мювгелярин  ялдя  едилмясиня  чалышмаг  вя  онлары  бейнялхалг  сящнядя  нцмайиш  етдирмяк,  щава  няглиййатынын  мараглары  чярчивясиндя  мцлки  аеропортларын  инкишафына  сювг  етмяк.

Бу  кими  мягсядляря  щяр  ил  конфрансларын,  конгресс,  семинар,  сярэилярин (конгрессля ейни заманда щяр 2 илдян бир) кечирилмяси иля  вя  аеропорт  рящбярляринин  арасында  шяхси  контактларын  эцжляндирилмяси  иля  наил  олунур.

ИКАА–нын Али органы Баш Ассмблейадыр.  ИКАА–нын даими рящбяр  органы  Административ  Шурадыр. Онун  цзвляри  3  ил  мцддятиня  ИКАА – нын  Баш Ассмблейасы цзвляриндян сечилир. Шурайа 23 щягиги цзв дахилдир. О  жцмлядян Ассосасийанын президенти, 2 витсе–президент вя 3 ассосасийа едилмиш  цзв.

Аеропорт фяалиййятинин  даща  чятин  мясяляляриня  аид  мяслящятлярин  ишлянилмяси  цчцн  8  даими  комиссийа  йарадылыб :  аеропортларын   коммерсийа  фяалиййяти  цзря,  аеропортларда  тящлцкясизлийя  эюря,  щцгуги  мясяляляря  эюря,  сярнишин  дашымалары  формаллыгларынын  садяляшдирилмяси  цзря,  йцк  дашымалары  формаллыгларынын  садяляшдирилмяси цзря, кадрларын  щазырланмасы  вя  юйрядилмяси  цзря,  аеропортларын  мялумат  тяминатынын  автоматлашдырылмасы  цзря,  чартер  рейсляриня  хидмят  едян  аеропортлара  эюря.

    Даща  актив  ижтимаи  ялагяляр  вя  коммерсийа  ялагяляри  цзря  комиссийалар  ишляйир.  ИКАА  чярчивясиндя  щяр  ил  аеропортларын  дцнйа  конгресси  кечирилир.  27–жи  конгресс  аеропортларын бурахма  имканына  вя  онун  аеропортун,  еляжя  дя  районун  игтисадиййатына  олан  тясириня  щяср  едилди.  Ассосасийа  сон  илляр  реэионал  сексийаларын  йарадылмасына  диггят  йетирир.  Артыг  5  сексийа  фяалиййят  эюстярир:  Авропа,  Асийа – Сакит  Океаны,  Африка,  Латын  Америкасы  вя  Шимали Америка.

Авропа  реэионал  сексийасы  1980–жи илдя йарадылыб.  Онун  рящбяр  органы  Бцродур – 5  няфярдян  ибарятдир.  Сексийанын  тяркибиндя 8 ишчи  груп  йарадылыб:  онлар  уйьун  олараг  ашаьыдакы  фяалиййят  истигамятляриндя  ишляйирляр:

1) аеропортларын  игтисадиййаты  цзря  ишчи  групу  мцхтялиф  аеропортларда  ставка вя йыьымларын тяйини методолоэийасыны цмумиляшдирир вя юз  мяслящятлярини  верир.  Аеронавигасийа  йыьымларынын  структурунун  анализи  иля  мяшьул  олан  йарымгруп  да  йарадылыб.  Авиайанажагла  тяминя  эюря  верьи  верилмяси  структурунун  анализиня  даир  материал  ися  щазырланыр.  Дцнйа  авиаширкятляринин  тяййаряляринин  мцвафиг  йыьымларын  тутулмасы  цчцн  максимал  учуш  чякилярини  эюстярян  ващид  каталог  йарадылыб;

2) аеропортларын  истисмары  вя  инкишафы  цзря  ишчи  групу  йанажаьын  гянаяти  цзря  мяслящятляр  щазырламыш  вя  онлары  групун  бцтцн  цзвляриня  тягдим  етмишдир.  ЕЩМ – нын  тятбиги  иля  йцк  ваьзалларындан  даща  оптимал  истифадя  цчцн  мяслящятляр  щазырланыр. «Багаъын  ишлянилмяси» вя «Аеропорт мялумат системляри»  мювзуларында ишляря башланылыб.  Телетрапларын сайы вя тяййарялярин узаг дайанажагларынын  планлашдырылмасы  мясяляляриня  бахылыр;

3) статистика  вя  прогнозлашдырма  цзря  ишчи  групу  дашымаларын  прогнозлашдырылмасы  методикасы  цзря  мяслящятляри  щазырлайыр.  Мцхтялиф  няглиййат  васитяляри  иля  йанажаьын  истещлакы  проблемини  анализ  едир.  Аеропортлар  цчцн  ян  йцксяк  эярэинлийи  щесаблайыр;

4) формаллыгларын  садяляшдирилмяси  вя  тящлцкясизлик  цзря  ишчи  групу.  Ясас  фяалиййяти  транзит  багаъа  эюмрцк  бахышы (бейнялхалг  щава  хяттиндян  дахили  рейся  йцклянян багаъ нязярдя тутулур),  тящлцкясизликля ялагядар  олараг  сярнишинлярдян  мцсадиря  едилмиш  яшйаларын  сахланылмасы  вя  эери  гайтарылмасы  технологийасы,  партлайа  билян  шцбщяли  яшйаларын  нягли  иля  ялагядар  мялумат  мцбадиляси;

5) гыш  хидмяти  иля  ялагядар  ишчи  групу  гар  йыьан  техниканын  ишинин  тяшкилини,  ейни  заманда  техниканын  нювц  вя  характеристикалары  иля  мяшьул  олур.дондурма  ялейщиня  олан  маддялярин  ятраф  мцщитя  тясирини  мцяййян  едир;

6) маркетинг  стратеэийасы  цзря  ишчи  групу  аеропортларын  эялирляринин  перспектив  планлашдырылмасы  вя  артырылмасы  иля  мяшьул  олур;

7) планлашдырма  цзря  ишчи  групу  учуш – енмя  золагларынын,  перрон  вя  дюнмя  йолларынын  планлашдырылмасы  вя  тикинтиси  иля  мяшьул  олур;

8) ижтимаиййят  иля  ялагяляр  цзря  ишчи  групу  клийентуранын  мялуматландырылмасы,  итимаиййят  иля  ялагялярля  мяшьул  олур.

    Йухарыда  гейд  едилян  техники  проблемлярдян  ялавя  ИКАА  сон  илляр  аеропортларын  игтисади  проблемляринин  дя  иштирак  едир.  Бейнялхалг  аеропортларын  игтисади  вязиййяти  бейнялхалг  авиадашыйыжыларда  олдуьу  кими  гейри-сабитдир.  Дцнйа  бющранындан (1980 - 82)  чыхдыгдан  сонра  бир  чох  нящянэ  аеропортлар  эялирляринин  хяржлярини  цстяляйян  бир  вязиййятя  наил  олсалар  да,  чохлу  сайцда  аеропорт  щяля  дя  зийанла  ишляйир.  Бу  илк  нювбядя  о  аеропортлара  аиддир  ки,  онлар  юз  бурахма  имканларыны  там  утилизя  едя  билмяйибляр.

Бейнялхалг  авиадашымалар  щяжминин  артмасы  аеропортларын  игтисади  вязиййятини  йахшылашдырыр.  Беля  ки,  онларын  эялири  хидмятлярдян  истифадя  едян  авиаширкятлярдян  тутулан  йыьымлар  щесабына  артды.  Лакин  дашымаларын  артымы  аеропортлшардан  тяляб  етди  ки,  онлар  юз  фяалиййят  эюстярдикляри  яразилярини  эенишляндирсинляр,  йени  сярнишин  вя  йцк  ваьзаллары  тиксинляр,  аваданлыгларыны  тякмилляшдирсинляр,  даща  бюйцк  тутума  малик  тяййаряляри  гябул  етмяк  цчцн  учуш–енмя  золагларыны  узатсынлар.  Бундан  ялавя  диэяр  мцяссисяляр  кими  аеропортлар  да  хяржляри  артыран  инфлйасийадан  язиййят  чякирляр.  Бу  хяржляря  щямчинин  тящлцкясизлийин  тямини  цчцн  ялавя  хяржляр,  ятраф  мцщитя  мянфи  тясирин  азалдылмасы  иля  баьлы хяржляр дя аиддир.

Бунлары  нязяря  алараг,  бир  чох  аеропорт  вя  маршрутларда  тяййаряляря  едилян  аеронавигасийа  вя  коммерсийа  хидмятляриня  эюря  йыьым  вя  ставкалары  артырмаьы  мягсядя  уйьун  сайырлар.  Бу  ися  йыьымлары  юдяйян  авиаширкятляр  тяряфиндян  жаваб  реаксийасыны  сювг  етди.  Онлар  да  артан  хяржлярини  юртмяк  цчцн  тарифляри  артырмаьа  мяжбурдурлар.  Бунунла  ялагядар  олараг  ИКАО  Шурасы  дювлятляри  ялавя  игтисади  чятинликляри  ядалятли  бюлмяк  цчцн  авуиаширкят  вя  аеропортлар  арасында  ямякдашлыг  сявиййясини  артырмаьа  чаьырды.

Бу проблемлярин щялли цчцн ИКАО–нын сяйи иля Аеропортлар  Ассосасийасынын  координасийа  шурасы (ААКШ)  йарадылды  вя  орайа  ИКАА – дан ялавя Гярби Авропа аеропортлары ассосасийасы вя Аеропорт  истисмарчыларынын  бейнялхалг  шурасы  да  дахил  олду.  ААКС – йя  дахил  олан  бу  тяшкилатларын  цзвц  дцнйанын  90  юлкясинин  300 – дян  артыг  аеропортудур.  Онлар  дцнйа  сярнишин  вя  йцк  дашымаларынын  80 % - дян  чохуна  хидмят  едирляр.  1991–жи  илин  яввялиндя  ААКС  Аеропортлар  Ассосасийасынын  Бейнялхалг  Шурасына (ААСИ)  чеврилди.

Бейнялхалг  щава  няглиййатынын  инкишафы  иля  ялагядар  игтисади проблемлярин  щяллиндя  ААСИ – нин  ролу  артмагдадыр.  ААСИ  хцсусян  дя  бейнялхалг  щава  няглиййатында  дашыма  щяжмляринин  регламентляшдирилмяси  мясяляляриня  даща  чох  диггят  айырыр.  Яввялляр  бу  кими  мясяляляря  мцнтязям  вя  гейри-мцнтязям  авиаширкятляр  арасындакы  рягабят  нюгтейи – нязяриндян  бахылырды.  Инди  ися  пробемин  диэяр  аспектляри  дя  йараныб.  Авиадашымаларын  артымы  иля   ялагядар  аеропортларын  бурахма  имканлары  эетдикжя  даща  чох  авиаширкятляринин  дашыма  щяжмляринин  артымына   тясир  едир.  Артыг  бязи  нящянэ  аеропортларда йцклянмя  проблеми  йараныб.  Бу  да  «ачыг  сяма»  сийасятинин  апарыласы  вя  АБШ – нын  тякид  етдийи  диэяр  разылыгларын  баьланылмасы  иля  даща  кяскин  характер  алыб.

Шура  беля  щесаб  едир  ки,  аеропортларын  бурама  имканларынын  тянзимлянмяси  проблеми  даща  жидди  олажаг.  Бунула  ялагядар  олараг  гейд  етмяк  йериня  дцшяр  ки,  АБШ  щюкцмятинин  синхронларын  коммерсийа  реаллашдырылмасы,  йяни  АБШ  аеропортларында  ямялиййатлар  цчцн  авиаширкятляря  вахт  аралыгларынын  сатышы  щагдакы  гярары  аеропортларын  йцклянмя  проблемини  щялл  етмяйяжяк,  даща  да  кяскинляшдиряякдир.  Ялавя  оларг  дискриминасийа  вя  рягабят  елементлярини  йарадажагдыр.  Бунула  йанашы  олараг,  ААШ  гейд  едир  ки,  щал–щазырда  аеропортларын  чоху  истифадясиз  галмыш  бурахма имканларына  маликдирляр.  Она  эюря  дя,  щава  дашымаларынын  бир  щиссясинин  йцклянмиш  аеропортлардан  йцклянмяйянляря  ютцрцлмяси  мясяляси  актуалдыр.

Бцтцн  бц  дейилянлярдян айдын  олур  ки,  аеропотрларын  проблемляри  дцнйа  щава  няглиййатынын  игтисади  тянзими  проблемляри  иля  сых  ялагядардыр.  Хцсусян  дя  бизя  мялумдур  ки,  дашыма  щяжмляринин  тянзими  мясяляси  аеропортларын  бурахма  имканлары  иля  баьлыдыр.  Бу  поблемлярин  щялли  няинки  щюкцмят  вя  аеропорт  органларынын  фяалиййятляринин  узлашдырылмасынын  тякмлляшдирилмясини  тяляб  едир  ейни  заманда  ААШ  иля  ИКАО  вя  диэяр  бейнялхалг  тяшкилатларла ямякдашлыьын  эенишляндирилмясини  тякид  едир.  Проблемин  щялли  цчцн  дцнйа  авиасийа  бирликляринин  истяйи  дя  ящямиййят  кясб  едир.

                           II.4. «АЗАЛ» Дювлят Консернин бейнялхалг фяалиййятинин

                    истигамятляри вя инкишаф перспективляри

          

Азярбайжан Республикасы 9 октйабр 1992-жи илин мартындан ИАТА-нын, 1991-жи илдян МАК-ын цзвцдцр, ЕВРОКОНТРОЛ вя аврпопа Конфрансы иля ямякдашлыг едир.

Азярбайжан Республикасы мцстягиллик ялдя етдикдян сонра илк дювлят олараг Тцркийя иля 1992-жи ил майын 2-дя щава ялагяляри щаггында сазиш имзаламышдыр.

1993-жц илдя щава ялагяляри щаггында сазиш Азярбайжан Республикасы иля Эцржцстан, Русийа Федерасийасы, 1999-жу илдя – Бюйцк Британийа иля, 1995-жи илдя – Украйна, Юзбякистан, Алманийа, Болгарыстан иля баьланмышдыр.

Щал-щазырда щюкцмят сявиййясиндя имзаланмыш вя Милли Мяжлис тяряфиндян тясдиг едилмиш щава ялагяляри щаггында сазишляр 19 юлкя иля (Болгарыстан, Бюйцк Британийа, Алманийа, Щолландийа, Эцржцстан, Белчика, Италийа, Газахыстан, Йямян, Тцркмянистан, Ливан, Полша, Тцркийя, Юзбякистан, Украйна, Франса, Русийа Федерасийасы, Румынийа), онлардан 13-ц иля (Бюйцк Британийа, Алманийа, Эцржцстан, Италийа, Газахыстан, Тцркмянистан, Полша, Тцркийя, Юзбякистан, Украйна, Франса, Русийа Федерасийасы, Румынийа) мцнтязям, чартер сярнишин вя йцк рейсляри йериня йетирилир вя йетирилмякдядир.

Щава ялагяляри щаггында сазишлярин разылашдырылмасыны парафтлашдырылмасыны нязяря алараг, експерт юлкяляр сявиййясиндя имзаланмышдыр вя бундан яввял парламентдя тясдиг едилмяси узун мцддят кечирилир, она эюря Мцлки Авиасийа щюкцмят органлары парафтлашдырма заманы, Меморандум щямряйлик щаггында сазиш имзалайыр, щансында ки, щава ялагяляри щаггында сазишин имзаланмасындан вя тясдиг едилмясиндян яввял тяйин щава хяттинин истисмар разылашмалары ясасында тяйин олунмуш авиакомпанийа юз ишиня башлайа биляр.

Щал-щазырда «АЗАЛ» Дювлят консерни 18-20 авиасялащиййятли органларла ялагядя олан юлкялярля ишляр апарыр ки, бу да щава щаггында сазишляр дювлятлярарасындакы разылыьа ясасланыр. Демяк олар ки, Азярбайжан Республикасы 1992-жи илдян Мцлки Авиасийа сащясиндя 70-дян чох дцнйа юлкяляри иля ямякдашлыг едир:

Дювлятлярарасы щава щаггында сазишляр 19 дювлятля имзаланмышдыр: Болгарыстан, Бюйцк Британийа, Алманийа, Щолландийа, Эцржцстан, Белчика, Италийа, Газахыстан, Йямян, Тцркмянистан, Ливан, Полша, Тцркийя, Юзбякистан, Украйна, Франса, Русийа Федерасийасы, Румынийа.

- Щава щаггында сазишляр експерт сявиййясиндя 19 дювлятлярля баьланмышдыр: Австрийа, Беларус, Йунаныстан, Исраил, Щиндистан, Иорданийа, Иран, Кцвейт, Латвийа, БЯЯ, Пакистан, Сурийа, Финлйандийа, Чехийа, Исвечря, Чин, Данимарка, Норвеч, Исвеч, Таиланд.

- 14 юлкя иля щава щаггында сазишляр дювлятлярарасы разылашма апарылыр: Бангладеш, Бящрейн, Гонконг, Мажарыстан, Кипр, Жянуби Корейа, Гырьызыстан, Молдавийа, АБШ, Йапонийа, Шри-Ланка, Естонийа, Литва, Словакийа.

Щал-щазырда авиасийа щюкцмят органлары разылашмалар сявиййясиндя вя Азярбайжан Республикасы иля щава ялагяляри щаггында сазиш парафтлашдырылмасы вя 22 дцнйа юлкяляринин, онлардан 10-дан чоху «АЗАЛ» мцнтязям, чартер вя сярнишин, йцк рейслярини (Щиндистан, Иорданийа, Иран, БЯЯ, Сурийа, Тцркийя, Украйна, Чин, Франса, Бюйцк Британийа, Русийа вя с.) йериня йетириб вя йетирилмякдядир.

«АЗАЛ» Дювлят Консернин фяал фяалиййяти нятижясиндя Харижи Ялдагяляр Идаряси йарадылараг, «АЗАЛ» Дювлят Консернин харижи игтисади фяалиййяти структур бюлмяляринин мцвяффягиййят газанмаг цчцн щцгуги-норматив база йарадылмышдыр.

Дцнйанын мцхтялиф авиаширкятляринин тяййаряляри Азярбайжанын щава мяканын Бейнялхалг Нава Няглиййаты цзря учаркян 9 иглим зонасындан кечирляр вя бу жями 600-700 км мясафядя баш верир. Бир ай ярзиндя учушларын сайы 3000-3500 тяййаря тяшкил едир, илдя дцнйанын 250 авиаширкятинин 35000-40000 тяййаряси транзитля кечир. Азярбайжан Республикасынын дювлят сярщядляриндя 16 кечид нюгтяси йяни щава дящлизи ачылыб. ССРИ вахтында жями бир бейнялхалг щава дящлизи мювжуд иди – Бакы-Ряшт.

Назырда «Азяраеронавигасийа» мцяссисяси дцнйанын бцтцн бейнялхалг щава лиманлары иля «АФТН» вя «СИТА» рабитя каналлары иля баьлыдыр. Бейнялхалг щава трасларынын ортодромийасына йахын йени оптимал маршрутларын щазырланмасы вя тятбиг едилмяси Азярбайжан щава мяканына йени тяййаря ахыныны вя мцвафиг олараг малиййя ахыныны да жялб етмяйя имкан вериб. Бу да, шцбщясиз ки, цмумиликдя Азярбайжан Мцлки авиасийасынын вя аеронавигасийа системинин инкишафына мцсбят тясир эюстярир.

Бунунла ялагядар Бакы автоматлашдырылмыш ЩНИ мяркязинин йарадылмасы мясяляси мейдана чыхыб (АЙИБ-ин щюкумят зяманяти иля «АЗАЛ»-а верилян кредитлярин щесабына) вя ЩНИ цзря ВС йени баш мяркязинин ися салынмасы 2001-жи илин февралындан башланмышдыр. Мцяссисянин фяалиййятиндя тяжрцбя, ЩЩО вя РТТ сащясиндя «ИКАО», «ИАТА», Авронязарят бейнялхалг тяшкилатлары вя мцяййян мяркязлярля гаршылыглы ялагя проседуралары иля мцбадиля цзря бейнялхалг ялагяляр йер тутур. Дювлятлярарасы Авиасийа Комитяси тяряфиндян МДБ авиасийа метеоролоъи хидмятинин вя ЕРТТМ хидмятляринин щазырланмасы вя сертификатлашдырылмасы кечирилиб. Бу да яминликля демяйя имкан верир ки, учушларын метео вя радио-техники тяминаты бейнялхалг тялябляря уйьун кечирилир.

1999-жу илин ийулунда Бейнялхалг Мцлки Авиасийа Тяшкилаты Шурасынын президенти жянаб Азад Котайт вя Авропа вя Шимали Атлантика ИКАО бйуросунун реэионал директору жянаб Кристиан Агле Бакыйа сяфячр етмишляр. Сяфярин ясас мягсяди Мцлки Авиасийа иши иля ялагядар Авиасийа Ассосиасийасы Шурасы (ААС) мцдириййяти иля данышыглар апармаг, Азярбайжан цчцн ИКАО-нун гаршылыглы марагларынын тягдим едилмяси, мцлки авиасийанын глобаллашмасы вя юзялляшмяси мясяляляри, еляжя дя  йохлама тяшкилатлары учушларын тящлцкясизлийинин тямин едилмяси вя ИКАО-нун техники програмы ямякдашлыьыны тямин етмяк.

Авиасийа Ассосиасийасы Шурасы 2 дяфя, 1996 вя 1999-жу иллярдя ИЕКАО-нун експертляри гаршылыглы анлашма чярчивясиндя Азярбайжан Республикасынын учушларын тящлцкясизлийини тямин едилмясини йохлайан тяшкилатлар тяряфиндян гиймятляндирилмишдир. Яэяр биринжи йохламада експертляр 100 тяклиф вя тювсиййя вермишлярся, икинжи йохлама заманы бунларын сайы 11 олмушдур. Бунунла да ИКАО-нун експерти тяряфиндян Азярбайжан Республикасы Мцлки Авиасийасы чох йцксяк профессионал сявиййядя гейд олунур.

Щава лиманы хидмятляринин уьурла тягдим едилмяси цчцн «Эроунд Щендлинг Жомпанй» Бирэя мцяссисяси, демяк олар ки, бцтцн нюв йерцстц техника иля тяжщиз едилиб. Эроунд Щендлинг Жомпанй» Бирэя мцяссисясинин йарадылмасынын ясас мягсяди «Бакы-Биня» щава лиманына эялян вя щава лиманындан учан щава эямиляри вя сярнишинляря йерцстц хидмятин тягдим едилмяси, щямчинин багаъын, почтун вя йцклярин, о жцмлядян тящлцкяли йцклярин ДАТА Стандарт Разылашмайа (1998-жи ил, апрел) мцвафиг олараг вя дцнйа стандартлары сявиййясиндя емалыдыр. Щазырда Эроунд Щендлинг Жомпанй» Бирэя мцяссисяси 50-йя йахын авиаширкят вя мцлки авиасийа субйекти иля йерцстц хидмят сащясиндя мцгавиля баьлайыб.

Эроунд Щендлинг Жомпанй» Бирэя мцяссисяси ИАТА-нын йерцстц хидмят Комитясинин цзвцдцр вя информасийа мясяляляринедя «ИАТА ИЭЩЖ» иля (Интернатионал Эроунд Щандлинэ Жоунжил) ямякдашлыг едир.

Эроунд Щендлинг Жомпанй» Бирэя мцяссисяси илдя 10 миндян чох бейнялхалг вя йерли рейсляря йерцстц хидмятляр эюстярир. Йерцстц хидмят щейятиня КЛМ щеййяти тяряфиндян щазырланмыш вя шящадятнамя верилмишдир.

Мцасир дюврдя Республиканын мцстягиллийини бярпа етдикдян сонра юз игтисадиййатыны кяскин сцрятдя дяйишяряк, инкишаф просеслярини базар игтисадиййатына уйьун сечди.

Совет дюврцндя Азярбайжанын Мцлки авиасийасы «Аерофлотун» чохсайлы щиссялярдян бири иди вя йалныз йерли рейсляри щяйата кечирирди. Мцстягиллик ялдя етдикдян сонра Азярбайжанда бцтцн Мцлки Авиасийа сащясини юзцндя бирляшдирян «АЗАЛ» Дювлят консерни йарадылды вя мцстягил дювлятимизи дцнйа Авиасийа сферасында тямсил етмяйя башлады. Бир чох юлкянин авиасийа гурумлары иля мцгавиляляр имзаланды, Конвенсийайа гошулду вя гаршылыглы рейслярин щяйата кечирилмясиня башланды.

ИКАО-нун WATS адланан дцнйа щава няглиййат статистикасы каталогунда эюстярилдийи кими 1994-жц илдя АЗАЛ-ын 92 тяййаряси вар иди вя бунларын ясас щиссясини Совет истещсалы олан тяййаряляр тяшкил едирди. Илк дюврлярдя рейслярин чох щиссяси Русийа вя диэяр МДБ юлкяляриня йериня йетирилирди. Бу дюврдя «АЗАЛ» бюйцк эялирляр  ялдя етмяйя наил олду. Илдя 1,5 млн.-дан чох сярнишин дашыйан авиакомпанийалар базарын максимум потенсиалын мянимсямяйя чалышырды вя демяк олар ки, буна наил олмушдур. Щямин каталогун диэяр эюстярижиляриня ясасланараг 1994-95-жи иллярдя сярнишинля йцклянмя фаизи мцвафиг олараг 69,6% вя 64,9%, йяни сямяряли вя сярнишин, йцк, почтла бирликдя тон-километрля уйьун олараг 1 км-я 183,1 т. вя 182,7 т. олмушдур.

Бцтцн тялябляри юзц юдяйян вя, демяк олар ки, рягямля цзляшмяйян «АЗАЛ» щава няглиййаты базарында юзцнц чох наращат щисс едирди. Бу щалын бир мцддят давам етмясиня ашаьыдакы бир нечя амилляр сябяб олду. Бунлардан бири илк нювбядя Азярбайжан игтисадиййатынын илкин дюврцня хас олан бир цнсцрля ялагядардыр. Беля ки, о дюврдя щяддиндян артыг идхалын сявиййяси чох иди вя бу чохлуьун щяйата кечирилмясиндя няглиййат васитяляри кими авиасийа цстцнлцк тяшкил едирди. Диэяр сябябляр кими ися йерли авиакомпанийаларын башга постсовет юлкяляри кими бизим юлкяйя дя инам аз иди вя буна эюря дя щялялик бу базарда «АЗАЛ» эениш фяалиййят эюстяря билмирди. Цчцнжц амил кими ися о дюврдя Азярбайжандан Русийайа миграсийанын сявиййясинин чохолмасыны да эюстярмяк олар.

1996-жы илдян башлайараг ися «АЗАЛ»-ын реализя етдийи хидмятлярин мцвафиг эюстярижиляриндя дяйишикликляр баш верди вя уйьун олараг бу дяйишик эялирлярдя дя якс олунду. Буна щям милли авиакомпанийаларын вя щям дя йерли авиакомпанийаларын базарларда юз фяалиййятлярини эенишляндирмяляри сябяб олду. Беля ки, юлкядя мцшащидя олунан щям игтисади, щям дя ижтимаи вя сийаси сабитлик вя игтисадиййатын инкишаф йолуна гядям гоймасы вя уйьун олараг йени инвестисийаларын жялб олунмасына сябяб олду. Просесин нятижялярини даща дольун тясяввцр етмяк цчцн WATS–ын 1994 вя 1998-жи иллярдя олан эюстярижилярдян истифадя етмяк олар.

Лакин диэяр сащялярдян фяргли олараг МА-да инвестисийа гойулушу 2 истигамятдя олур.

                                                                             Жядвял 3.1

                ИКАО-нун адланан дцнйа щава няглиййаты

                статистикасы каталогунда верилмиш «АЗАЛ»-ын

                       1994-1998-жи иллярдя ясас эюстярижиляри

Хидмятляр

Бейнялхалг

1994          1998

          Йерли

1994             1998

        Цмуми

1994             1998

Сярнишин дашынмасы (мин) 632,0         310,6 668,0           358,8 1300,0          669,4
Йцк дашынмасы (мин) 43,0            31,9 9,7                 8,1 52,7              40,0
Сярнишинля йцклянмя фаизи 63,1           54,4 84,2               82,3 69,6              59,5

Биринжи, цмумиййятля Азярбайжанда бу фяалиййятин даща тящлцкясиз вя сямяряли щяйата кечирилмяси цчцн лазым олан инфраструктурун йарадылмасына истигамятлянирся, икинжи истигамят – Азярбайжан бцджясиня верилян верэи формасында олур. Беля ки, Азярбайжан базарында фяалиййят эюстярян йерли авиакомпанийалар ялдя етдикляри мянфяятя эюря верэи юдямяли олурлар. Бу истигамятдя юзцнцн мцсбят тяряфля йанашы, базарда милли авиакомпанийалары вя Дювлят консернини мцгайися олунмаз дяряжядя, эцжлц рягабятля цзляшдирир вя бунун мянтиги нятижясини Азярбайжанын МА-нын реэиону йаваш-йаваш базарларда юз мювгеляринин мцяййян щиссялярини тящвил вермяли олур. Буна ясас сябяб йухарыдакы имканлара малик тяйинлярин щава азадлыглары иля ялагядар бязи разылашмаларын олмамасы иди. Цмумиййятля ися, «АЗАЛ» бу хяттляри аеропорт эялирляри щесабына мцяййян дяряжядя юдямяйя наил олмушду. Азярбайжанын жоьрафи мювгейи имкан верир ки, Биня аеропортунун Авропа юлкяляри иля Орта Асийа вя Узаг Шярг юлкяляри арасындакы щава хяттляринин там мяркяздя йерляшдийиндян тяййаря маршрут заманы лазыми техники хидмятин эюстярилмяси 3 реэионда ян мцвафиг нюгтя щесаб олунур. Транзит хидмятлярля йанашы 1998-жи илдян бу тяряфя «АЗАЛ» юз жядвялиня уйьун бейнялхалг, йерли вя гейри-мцнтязям рейсляринин щяйата кечирмяйя давам едирди. Лакин бу мцддят ярзиндя юз авиапаркында щеч бир дяйишиклик етмядян вя ресурслары тцкянмяк цзря олан тяййарялярдян истифадя етмякля мцсбят дяйишиклик эюстярмяк олмазды. Дедикляримизи рягямля ифадя етсяк 2000-жи илдя сярнишин дашынмасы цмумиликдя 581400 няфяр енмясини, йцк дашымалары ися 30000 тон олдуьуну эбрярик. Мцгаймся цчцн гейд етдийимиз 1998-жи илдя «АЗАЛ»-ын тяййаряляринин сайы 47-я енмишдирся, артыг 2000-жи илдя бу рягям 23 иди. Лакин бцтцн бунлара бахмайараг дювлят ящямиййятли бу сащя еля дювлятин кюмяйи иля йашайыр вя инкишаф йолуна дцшмякдядир. Беля ки, 2000-жи илдя Азярбайжан щюкцмятинин йардымы иля Биня аеропорту яразисиндя дцнйа стандартларына уйьун ики терминаллы аерповаьзал комлекси тикилиб истисмара тягдим олунду.

Бундан ялавя аеродром вя учуш-енмя золагларында да лазыми тямир ишляри апарылмышдыр.

2001-жи илдя ися дювлятин тяминатына 2 ядяд Б-757 типли йухарыдакы тящлцкясизлик хцсусиййятляриня вя комфорта малик тяййаряляр алынмышдыр. Беляликля, сярнишинляр даща тящлцкясиз вя йцксяк сервисли Б-757 тяййарялярля Парися, орадан ися АБШ-ын Атланта, Бостон, Чикаго, Даллас, Щйустон, Лос-Анжелес, Майами, Нйу-Йорк, Филаделфийа, Сан-Франсиско, Вашингтон, Канаданын – Монреал вя Торонто шящярляриндян бириня вя йа Мексика, Буенос-Айрес, Каракас, Рио-де-Ъанейро, Авропада ися Лондонун Щитроу аеропортундан Амстердам, Копенщаген, Мадрид, Осло, Рома, Стокщолм шящярляриндян бириня эетмяк имканы ялдя етмишляр. Бундан ялавя, «АЗАЛ»-ын Бакы-истанбул-Лрндон рейсиля Лондонун Гатвик аеропортуна, Истамбула, Дубайа, Тел-Авивя, вя с. Йерляря юз рейсляри дя вар.

Дцнйа авиасийасында дашымаларын автоматлашдырылмыш системиндя сатышы интеграсийанын ясас амилляриндян биридир. Щяля 90-жы иллярдя АБШ косултатив «Аирлине Економикс» фирмасынын прогнозуна эюря 2000-жи иллярдя дцнйа авиасийа системиндя ясасян «Американ Аирлинес», «Бритисщ Аирлинес», «Делта Аирлинес», «КЛМ», «Луфтщанза», «САС», «Аирфранс» вя башга бу кими щегемон авиаширкятляри галараг бунлардан башга «Сингапур Аирлаинс» гыса мцддятдя дцнйа авиасийа дашымалар системиндя юзцня лайигли йер тутмушдур. Авропа авиаширкяти Алиталийа вя Либерийа юз араларында Романы вя мадриди ясас пункт кими истифадя едяряк Мексикайа (Либерийанын базары) вя Бангкока (Алиталийанын базары) бирликдя учушларын тяшкил етмяйя башладылар вя гыса мцддят ярзиндя 700 мин сярнишиндян ялавя 140 мин сярнишин дашымаларына наил олдулар. Жянуби Америка авиаширкятляри дцнйанын ян бюйцк авиаширкятляриня гаршы дурмаг цчцн бирляшяряк «Амкрикан Аирлаинс Сйстем» консернини йаратдылар. Бунун да ясас мягсяди Авропайа вя Шимали Америкайа учушларын тяшкили иди вя 4 авиаширктятин бирляшмясиндян сонра «Зудамерика» адлы авиаширкят тяшкил олунду. Щямин просесляр Асийа юлкялярини юзцня жялб етди. Индонезийа, Малайзийа, Сигапур, Таиланд вя Филиппин кими юлкяляр юз араларында иттифагын йарадылмасы щаггында мясяля галдырылды вя 6 ян бюйцк авиаширкят бюйцк авиаширкятляр коммерсийа дашыиалары щцгугу иля бир хятдян Авропа вя АБШ авиаширкяти бирлийиня гаршы чыхдылар.

Бундан яввял эюстярдийимиз глобал интеграсийа просесляри тякжя йухары ешелонларын йох вя ашаьы сявиййядя олан маркетинг просесляриня дя тохунур. Мясялян, «АЗАЛ»-ын бязи структурларында да эюрмяк олар: борт йемякляринин щазырланмасы сехи «Абелла-АЗАЛ», йерцстц хидмят «Граунд Щандлинг Компани», «АЗАЛ-Гейт» - иаишя хидмятляри вя с.

Интеграсийа просесляриндя милли авиаширкятимизин иштирак етмясинин мягсядя уйьунлуьун айирд етмяк цчцн гаршымыза беля бир суал гойа билярик, авиаширкятя дцнйа авиасийа базары лазымдыр йа йох. Йягин ки, щя жавабыны ешидярик. Авиаширкят инкишаф етмяк истяйирся вя авиасийа базарындан чыхмамаг истяйирся интеграсийа просесляриня гарышмамаг шяртиля:

1.   Яэяр онун щегемонлуьу дцнйа авиасийа базарында мцдафия олунур.

2.   О, малиййя вя техники жящятдян щяр щансы рягабят апаран авиаширкятя гаршы дура биляр.

Яввяллярдя изащ етдийимиз кими, инщисарчы авиаширкятин фяалиййяти жямиййят цчцн зийанлы сайылыр вя онларын инкишафына щеч бир зямин йохдур, анжаг малиййя вя техники жящятдян ян эцжлц авиаширкят юз мювгейини горуйуб сахлайа биляр. Белячликля, башга авиаширкят щяр щансы бир блок йараданда яввяла биринжи иштирак едяжяйи ясас базарда стратеъи перспективли план щазырламалыдыр ки, бурада иштирак едян башга авиаширкят нязяря алынмагла. Бу анжаг щямин блокун йарадылмасынын мягсядя уйьунлуьуну вя формасынын вя орада иштирак едяжяк иштиракчылары кимляр олдуьуну юйрянмяйя имкан верир. Авропа – Асийа хяттинин узунлуьуну нязяря алараг интеграсийа мясялясиня бахмаг олар.

                                                   

                                                       ШИМАЛ

  Sankt-Peterburq

 

   Moskva

 

Yekaterinburqg

 


                                  

 B  A  K I

 

   London

 
                                                                      

     Paris

 

      Tokio

 
                                                    

       Pekin

 
 ГЯРБ                                                                                                    ШЯРГ                                                 


    Istanbul

 

      Dubay

 

    Hindistan

 
                                                                                 

                                                     ЖЯНУБ

Буна эюря дя Бакы авиаширкятлярдя тязя мещманханаларын тикинтиси, тяхя йцк анмбарлары вя аваданлыьы гурашдырмалыдыр вя бундан сонра щяр щансы бир авиаширкятин интеграсийа просесляри башлайа биляр вя Азярбайжан авиасийасынын инкишафы онун йерляшдийи реэиондан асылы олараг чох бюйцк эяляжяйи вардыр.

                                                  

                                                          НЯТИЖЯ

Азярбайжан республикасынын харижи юлкялярля гаршылыглы файда верян ялверишли игтисади ялагяляри эенишляндирдийи щазырки шяраитдя няглиййатын ролу олдугжа бюйцкдцр. Бурада щава няглиййаты юзцня мяхсус йер тутур.

      Щава няглиййаты щава йолу сярнишин, почт вя йцк дашыйан няглиййат нювцдцр. Халглар арасында мцхтялиф тяряфли мцнасибятлярин инкишафы вя дювлятляр арасында харижи-сийаси-игтисади ялагяляр бейнялхалг щава няглиййаты олмадан мцмкцн дейилдир.

    Мцлки авиасийанын бейнялхалг тяшкилатынын (ИКАО)  мялуматына эюря дцнйада мцнтязям авиасийа дашымасынын цмуми щяжминин 54%-и бейнялхалг щава няглиййатынын пайына дцшцр.

    Бейнялхалг дашымада биринжи йери АБШ вя Бюйцк Британийа тутур. Цмумиликдя дцнйа щава няглиййатында бейнялхалг дашыма щяжми дахили дашыма щяжминдян йцкусякдир. Бейнялхалг дашыманын цмуми щяжминин 82%-и мцнтязям дашыма тяшкил едир. Бейнялхалг мцнтязям дашыманын ян мцщцм проблемляриндян бири цмумиликдя дцнйа авиадашымасында олдуьу кими дашыма тутумунун там йериня йетирилмямясидир. Бу ися бир сыра амиллярля шяртляшир. Беля ки, ящалинин щярякят ямсалынын артырылмасы сярнишин-креслодан истифадя дяряжясини артырар.

     Дцнйа цзря мцнтязям дашыма щяжми 1999-2010-жу иллярдя щяр ил орта щесабла 4,5% артажаг. Бу артымын тямин едилмяси аеропортларын йцклянилмясиндян асылы олажагдыр. ИКАО-нун прогнозуна эюря бейнялхалг дашыманын щяжми эюстярилян мцддятдя щяр ил орта щесабла 3% артажаг. Бу эюстярижиляря наил олмаг цчцн тяййаря паркындан там истифадя олунмалыдыр.

 Ишдя гейд едилдийи кими, дцнйа щава няглиййатынын дайаныглыьына вя динамик инкишафына игтисади мясяляляр даща чох тясир эюстярир.

Щава хятляринин бирэя истисмары формасы бейнялхалг фирмаларын йарадылмасы, харижи игтисади ялагялярин эенишляндирилмясинин ясас формасына чеврилмишдир. Бу биртяряфли истифадя иля йанашы икитяряфли истифадяйя ясасланыр. Икитяряфли ямякдашлыьын ялдя едилмяси биртяряфли ямякдашлыьын принсипляри нятижясиндя олмушдур. Ики партнйор паркында авиахятлярин бирэя истисмарынын ясас принсипляри вя шяртляри диплом ишинин мцвафиг бюлмясиндя эениш шярщ едилир. Бирэя мцяссисялярин йарадылмасы бейнялхалг авиахятлярин истисмарынын ясас истигамятляриндян биридир.

Дцнйа юлкяляриндя бейнялхалг игтисади мцнасибятляр вя харижи игтисади ялагялярин тянзимлянмясиндя ясас мягсяд бейнялхалг мигйасда рягабятя давам эятирмяк вя бейнялхалг ямяк бюлэцсцндя юлкянин йахындан иштирак етмясидир.

Азярбайжан Республикасы бейнялхалг игтисади мцнасибятляри ядалятли вя демократик ясасда, зяиф инкишафын ляьви, йени сийаси тявяккцр вя йени бейнялхалг игтисади гайдаларын гойулмасы истигамятиндя юз мювгеини горуйур вя мющкямляндирир.

Базар игтисадиййаты шяраитиня кечдикдя Азярбайжанын мцлки авиасийасы сечим гаршысында дурмушдур: МА идаряолунмасынын либераллашмасы вя йахуд онун фяалиййятинин дювлят тянзимлянмяси йолунун сечилмяси мягсядяуйьундур. Щялледижи аддым атылмамышдан юнжя, диэяр юлкялярин МА тяжрцбяси юйрянилмиш, Азярбайжанда сийаси, игтисади, демографик вязиййятин хцсусиййятляри тящлил едилмишдир.

Бизим фикримизжя, бейнялхалг дашымалары щяйата кечирян, авиаширкятин узунмцддят фяалиййят эюстярмяси цчцн – чохсайлы шяртляря жаваб верян мцяссисянин сямяряли идаряолунмасы зяруридир. Буна эюря дя, щава няглиййаты базарында наилиййятин амилляри ашаьыдакылар олмалыдыр:

1. Бцтцн сяйлярин мянфяятли фяалиййятдя вя  яняняви эялир мянбяйляриндя тямяркцзляшмяси;

2. Континентлярарасы авиахяттляр шябякясинин йарадылмасы вя стратеъи бахымдан важиб реэилнал маршрутларда жямляшмя;

3. Диэяр дашыйыжыларла кооперативляшдирмя вя стратеъи иттифаглара дахил олма;

4. Йцксяк инкишаф етмиш сатыш канал системляринин йарадылмасы;

5. инновасийа менеджмент вя маркетинги;

6. мцштярилярин тялябляриня йцксяк диггят;

7. мараглы щеййят

8. авиаширкятин  «имиджи»

                            

                                            ЯДЯБИЙЙАТ

 

1.   Румянцева З.П. Мировой воздушный транспорт. М., - «Знание», 1971.

2.   Артамонов Б.В. Конъюнктура мировых воздушных перевозок. М., «Международные отношения». 1986.

3.   Тихонов В.М. Международные авиационные организации. М., «Транспорт», 1986.

4.   Афанасьев В.Г. Международный воздушный транспорт. М., «Международные отношения». 1992.

5.   Костромина Е.В. Экономика авиакомпании в условиях рынка. НОУ ВКШ «Авиабизнес», М., 2001

6. Исмайлов И.Щ. Мцлки авиасийа игтисадиййаты. Бакы. 2001.

7. ИКАО-нун гиймяти АЗАЛ-ын мясулиййятини артырыр. – «Азярбайжан» гязети. 28ю10.1997.

8.   Civil Aviation Statistics of the World. – 1995- December 1996 – ICAO – approwed by the Secretary General and Publishrd under his authority. – DOC 9180/21. ICAO Statistics Xearbook.

9.   www. аzaviation.com

10.                                                                                              azal & azal. вaku.az

11.                                                                                              World Air Transport Statistics (IATA) N43 WATS 6/909- International Air

      Transport Association.  Montreal – Geneva – London.