Леанід Дранько-Майсюк:

 “Вялікі мастак, вялікі філосаф, вялікі грамадзянін – вось маё ўспрыманне Васіля Ўладзіміравіча Быкава. Усім нам, беларусам, трэба прызнаць, што на сённяшні дзень мы як нацыя раз'яднаныя. Але абавязкова прыйдзе тая часіна, калі пад уплывам асобы Васіля Быкава, пад уплывам ягонай постаці, а перадусім пад уплывам яго вялікай мастацкай спадчыны мы як нацыя аб’яднаемся ў адно цэлае, непарыўнае”.

Васіль Быкаў быў першым сучасным беларускім пісьменнікам агульнанацыянальнага маштабу. Яму зусім не пасавалі самыя розныя савецкія пісьменніцкія атрыбуты, у тым ліку і званне “народны пісьменнік Беларусі”. Творчасць Быкава разгортвалася ў агульнаеўрапейскім літаратурным кантэксце, а яе грунтам быў  досвед аўтара. А таму творчасць Быкава іншая ад той, якою яе традыцыйна вызначаюць. Ягоную прозу нельга назваць ні “лейтэнанцкай”, ні “прозай пра вайну”. Вайна, насамрэч, — гэта “памежная сітуацыя”, у якой знаходзіць сябе аўтар і героі ягонай прозы. І ў сваім  быкаўскім вымярэнні яна — страшны выбар паміж прагным, амаль жывёльным жаданнем “застацца ў жывых” (Рыбак) і “чалавекам унутры чалавека” (Сотнікаў). Гэта страшны выбар, кошт якому — смерць.

Васіль Быкаў пісаў творы на ваенную тэму не таму, што яму так падабалася вайна, ці армія, наадварот ён яе ненавідзеў усё жыццё. Але там ён бачыў магчымасць рэалізацыі некаторых сваіх ідэй, у тым ліку, галоўным чынам, ідэй адмоўных. Ён шмат зрабіў для літаратуры ваеннага пакалення. А ў сваіх аповесцях і расказах Быкаў стварыў непаўторны літаратурны свет. Лёс яго герояў быў трагічным. Зноў і зноў пад кулямётным агнём атакуюць яны немцаў.Зноў і зноў галодныя, невядома ў што апранутыя, зімою, мерзнучы да самых касцей, летам, адбіваючыся ад мушак, ідуць партызаны на заданне – спаліць мост, або ўзарваць чыгунку, або неабходна дабыць ежу для салдат, - ідуць, не ведаючы, што чакае іх на гэтай лясной паляне ці ў бліжэйшай вёсцы.Зноў і зноў абдымае гэтае страшэннае кола...Гарыць вакол лес, гараць вёскі, гараць людзі, і не дай бог жывым – папасціся ў лапы гэтым жывёлам... І разам са сваімі героямі пісьменнік – пад кулямётны агонь, у балота, якое абкружана немцамі, у пылаючую хату, задыхваючыся ад дыму... Зноз і зноў перажываў ён вайну – і сваю, “лейтэнанскую”, і чужую, але чужую цяпер таксама, як і сваю. Сумны настрой Васіля Быкава да навакольнага асяроддзя быў і таму, што ў сваіх кнігах на працягу доўгіх гадоў ён быў унутры гэтай жорсткай, жахлівай вайны.  Калі яна ўрываецца ў жыцці людзей, то заўсёды прыносіць гора, няшчасце, парушае паўсядзённы лад жыцця. Пра самую жорсткую вайну – Вялікую Айчынную – успамінаюць і сёння. Васіль Быкаў – адзін з самых лепшых айчынных пісьменнікаў, які на працягу доўгіх гадоў творчасці застаецца верны тэме вайны. Асаблівасцю яго твораў з'яўляецца тое, што ён паказваў у сваіх апавяданнях вайну такой, якой яна была – у муках і крыві.                                                                          Адным з такіх твораў з'яўляецца апавяданне “Адна ноч”. Герой разрываецца паміж грамадзянскім абавязкам і чалавечым сумланнем.Галоўны герой апавядання Іван Валока, спасаючыся ад нямецкіх куль, апынуўся ў падвале пад абваліўшыміся сценамі. Але самым складаным з'яўляецца тое, што разам з ім пад заваламі апынуўся нямецкі салдат, якому патрэбна медыцынская дапамога. Што ж зробіць Іван? Ён дапамагае немцу выбрацца з-пад бетоннай глыбы і перавязаць параненае месца. Усю ноч змагаюцца яны за сваё жыццё. І вось яны на волі. Немяц разумее, што застаўшыся з рускім салдатам, ён пападзе ў палон, пагэтаму, убачыўшы гітлераўцаў, ён кідаецца да іх. Але ў Івана з'яўляецца жаданне не аддаваць гэтага чалавека ворагам. І ён забівае яго.Тэма жорсткасці вайны праходзіць чырвонаю ніткаю праз увесь твор. У вайны свае законы. Галоўныя героі ваенных дзеянняў – боязнь і нянавісць.Яны застаўляюць людзей рабіць жорсткія і негераічныя ўчынкі. Нявінныя людзі гінуць дзеля таго, каб дасягнуць нечых мэт. шай мэты, акрамя адзінай, - забіваць людзей.гэтаму, убачыўшы гітлераўцаў, ён кідаецца да іх.  Вось сапраўдны воблік вайны: хаос, паніка, жорсткасць, якія матывуюцца толькі адным – боязню. Гэта вайна не мае ніякай іншай мэты, акрамя адзінай, - забіваць людзей.                                                                               Канешне, герой апавядання не ідэальны чалавек. Як і многія іншыя маладыя салдаты ён марыць памерці прыгожа. Адзіная думка, якая хвалюе яго пакуль ён знаходзіцца пад заваламі – як нікчэмна будзе вось так памерці. Размаўляючы з немцам ён думае, што скажа на гэта яго камандзір. Прачнуўшыся ён збіраецца збегчы. Але аўтар не асуджае яго, спісваючы ўсё на маладосць і на вайну. Пісьменнік – франтавік не выказвае сваёй пазіцыі, ён не становіцца ні на чый бок. Быкаў піша аб тым, што ў такіх умовах людзі могуць сябе весці па- рознаму, праяўляць слабасць або гераізм, паказвае ўнутранны мір героя. Пісьменнік дапамагае нам зразумець жорсткую праўду пра вайну. БОГ, абставіны, лёс падаравалі Быкаву жыццё. Можа быць, і дзеля таго, каб ён, першым з беларусаў, стаўся еўрапейскім беларуска-нацыянальным пісьменнікам.  На Васіля Быкава заўсёды нападалі за яго талент, за вернасць праўдзе. Праўда разглядалася як падрыўная акцыя. І з ёй, і з тымі, хто верыў у яе, вялі барацьбу: праўду забаранялі, называлі паклёпам, творы не выдаваліся. Не абышло бокам гэта і Быкава, нягледзячы на яго пісьменніцкую славу.                                                                                                 Васіль Быкаў заўсёды казаў, што ад здольнасці жыць сумленна шмат залежыць у наш складаны, трывожны час. Менавіта ад гэтага залежыць жыццё на Зямлі. Жыць сумленна нялёгка. Але чалавек можа быць чалавекам, і людзі змогуць выжыць толькі пры ўмове, калі сумленне людское будзе на самым першым месцы.                                    У самым пачатку шасцідзесятых была апублікована аповесць Васіля Быкава “Трэцяя ракета” пра вайну і амаль адначасова выйшла кніжка “Жураўліны крык”, у якой была аповесць і некалькі апавяданняў – таксама пра вайну. Гэтыя першыя аповесці Быкава сведчылі пра цяжкасць, з якой прабівалі сабе шлях творы пра вайну, пра яе ўдзельнікаў.                                                                                                       Васіль Быкаў быў маўклівым, ён больш слухаў чым гаварыў. А калі і гаварыў, то заўсёды мала і спакойна. Ён быў бясстрашным, калі перад ім быў чысты ліст паперы. Гэта было яго поле барацьбы. Колькі яго не білі, не пакараўся, не адступаў, не сходзіў на лепшую жыццёвую тэрыторыю, заўсёды стаяў на сваім. А ў самы цяжкі час Васіль Быкаў змог выстаяць, пакалыхнуўшыся, зноў знайсці сябе, і самае галоўнае застацца сабой.                                                                   Пасля таго, як прайшоў некаторы час, кнігі Быкава пачалі змяняцца. Калі да гэтага ў яго кнігах апавядалася пра ўбачанае і перажытае на вайне, то цяпер Быкаў выбірае новы накірунак, пачынае пракладваць другі шлях.                                                                                                           У творах Быкава ў асноўным былі  людзі партызанскай вайны, якія ставілі на першае месца праблемы філасофскага характару. Ён усю сваю ўвагу накіраваў на даследаванне сацыяльна – норававых пытанняў, распаленых сталінскім рэжымам і вайной, якая была прынесена на нашу зямлю гітлераўцамі, пісьменнік імкнуўся высветліць, што адбываецца ў такіх умовах з чалавекам.Больш за ўсё Быкава цікавілі паводзіны людзей у вельмі цяжкіх, складаных умовах. Ён хацеў даведацца прычыны ўчынкаў людзей – вернасці і здрады, зладзейства і чалавечнасці, мужнасці і слабасці. Гэта вечная і заўсёды новая для літаратуры праблема: чалавек і варожыя для яго абставіны, якія  калі нікалі дапамагаюць яму збудзіцца, супрацьстаяць і весці барацьбу, але часцей губяць чалавека, разрываюць яго душу. У сваіх творах Быкаў заўсёды мог ісці далей, у сённяшні дзень, знаходзіць у ваеннай тэме праблемы, якія хвалююць людзей да цяперашняга часу. У яго творах былі не толькі боль і горыч цяперашняга часу, але і “вечныя” праблемы чалавечага быцця. Сваіх герояў Быкаў ставіць перад вельмі цяжкімі пытаннямі: як зберагчы чалавечнасць у бесчалавечных абставінах, што чалавек можа ў гэтых трагічных умовах, дзе тая мяжа, пераступіўшы якую, ён губляе сябе, ці толькі для сябе жыве чалавек? У сваіх творах ён падмячае тое галоўнае, што хвалюе літаратуру з даўніх часоў: колькі каштуе шчасце і што гэта за шчасце, калі дасягаецца яно смерцю. Быкаў, каб пранікнуць у глубіны чалавечай душы,  паказаць яе магчымасці, ставіць сваіх герояў у ўмовы амаль фантастычныя і выключныя, якія выклікаюць або ўзлёт або падзенне. Васіль Быкаў лічыў, што дзесяцігоддзямі на нашу краіну абрушваліся розныя цяжкасці, невыносныя беды, але самай вялікай цяжкасцю і бядой стала бесчалавечнасць. І гэта з'яўляецца нацыянальнай праблемай, з якой усё сваё жыццё вёў барацьбу Васіль Быкаў. За сваю дзейнасць, за словы праўды, якія гучалі ў яго творах на яго нападалі крытыкі, забаранялі публікавацца.                                                                 Быкаў  адзін з першых у нашай літаратуры паслясталінскага часу – не толькі ў літаратуры пра вайну – аправерг класавую мараль, якая прапагандавалася дзесяцігоддзямі, паказваў агульначалавечыя каштоўнасці,якія адвяргалі сродкі і не давалі прабівацца шляху да бесчалавечнасці. Гэта стала ўнутранным сэнсам творчасці Быкава. Неабходнай умовай для жыцця чалавека і грамадства ён лічыў гуманізм.