ÑÀÑÀÍÈÄÑÊÀß ÄÅÐÆÀÂÀ Â 3-5 ÂÂ.

1. Ââåäåíèå

            Èðàí - ñòðàíà äðåâíåé è âûñîêîðàçâèòîé öèâèëèçàöèè. Åãî îáèòèòåëè îäíèìè èç ïåðâûõ âñòóïèëè íà ïóòü èñòîðè÷åñêîãî ïðîãðåññà, ñîçäàâ åùå â íà÷àëå 3 òûñÿ÷åëåòèÿ äî í.ý. ñâîþ ïèñüìåííîñòü è ãîñóäàðñòâåííûå îáúåäèíåíèÿ. Íåñìîòðÿ íà íåëåãêèå èñòîðè÷åñêèå ñóäüáû, íàðîä èðàíà â òå÷åíèå ìíîãèõ òûñÿ÷åëåòèé ñîõðàíÿë è íåïðåðûâíî ðàçâèâàë ñâîþ êóëüòóðó, îêàçûâàÿ ïðè ýòîì áëàãîòâîðíîå âëèÿíèå íà ñîñåäíèå è äàëåêèå ñòðàíû è, â ñâîþ î÷åðåäü, çàèìñòâóþ èõ äîñòèæåíèÿ.

             íàøåé ñòðàíå èíòåðåñ ê ïðîøëîìó Èðàíà áûë âñåãäà âåëèê êàê ñðåäè ó÷åíûõ, òàê è â øèðîêèõ êðóãàõ ÷èòàòåëåé. Ýòî ëåêãî îáúÿíÿåòñÿ òåì, ÷òî íà÷èíàÿ ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí èñòîðèÿ Èðàíà áûëà íåðàçðûâíî ñâÿçíà ñ èñòîðèåé îáøèðíûé îáëàñòåé íàøåé ñòðàíû. Îñîáåííî ïëîäîòâîðíû áûëè êóëüòóðíûå êîíòàêòû è òîðãîâûå ñâÿçè, êîòîðûå â äðåâíîñòè ïî÷òè íèêîãäà íå ïðåðûâàëèñü.

2. Ðàííåñàñàíèäñêîå ãîñóäàðñòâî

            Âåñíîé 227 ã. í.ý. ïîáëèçîñòè îò Ñòàõðà, ñòîëèöû Ïàðñà (Ïåðñèäû),  êîðîíîâàëñÿ íà âëàñòü â Èðàíå öàðü Ïàðñà Àðòàøèð, ñûí öàðÿ Ïàïàêà, ïðîèñõîäèâøåãî èç ðîäà Ñàñàíà. Êîðîíàöèè ïðåäøåñòâîâàëà ïîáåäà íàä ïàðôÿíñêèì öàðåì Àðòàáàíîì 5. È òî è äðóãîå ñîáûòèå áûëè çàïå÷àòëåíû äëÿ ïîòîìñòâà íà ñêàëüíûõ ðåëüåôàõ. Áûëè îò÷åêàíåíû ìîíåòû ñ íîâûì òèòóëîì Àðòàøèðà - “Ïîêëîíÿþùèéñÿ  (Àõóðà-)Ìàçäå, áîã, öàðü öàðåé Èðàíà, ïðîèñõîäÿùèé îò áîãîâ”. Òàê îêîí÷àòåëüíî ïðèøëà ê âëàñòè â Èðàíå íîâàÿ äèíàñòèÿ - Ñàñàíèäû, îáúåäèíèâøàÿ ñòðàíó íà ÷åòûðå ñòîëåòèÿ.

            Åùå â 208 ã. ãîñóäàðñòâî ïàðôÿí ðàñêîëîëîñü íà äâå ÷àñòè: îäíè îáëàñòè ïðèçíàëè öàðåì Âàëàðøà V, äðóãèå - åãî áðàòà Àðòàáàíà V. Íåñêîëüêî ïîçæå â áîðüáó çà Ïàðôèþ âêëþ÷èëñÿ ðèìñêèé èìïåðàòîð Êàðàêàëëà. Ïðîöåññ ðàñïàäà ïàðôÿíñêîé äåðæàâû íà ðÿä íåçàâèñèìûõ è ïîëóçàâèñèìûõ öàðñòâ áûë ïðîÿâëåíèåì ãëóáîêîãî êðèçèñà îáùåñòâ Ñðåäèçåìíîìîðüÿ. Åãî æå ïðîÿâëåíèåì áûë è çàõâàò âëàñòè â Ñòàõðå Ïàïàêîì - ìåëêèì ïðàâèòåëåì è æðåöîì îäíîãî èç ðàéîíîâ Ïàðñà. Ïîñëå ñìåðòè Ïàïàêà åãî ñûí Àðòàøèð ïðåäïðèíÿë ðÿä ïîáåäîíîñíûõ ïîõîäîâ â ñîñåäíèå îáëàñòè. Çàâîåâàâ èõ, îí äâèíóë âîéñêà â Ìåñîïîòàìèþ, ãäå ïîëó÷èë ïîääåðæêó ïðàâèòåëåé ðÿäà ìåëêèõ ïîëóçàâèñèìûõ ãîñóäàðñòâ. Îáúåäèíåííûå ñèëû ñîþçíèêîâ îñàäèëè Ñåëåâêèþ, êîòîðàÿ ïàëà â 223 ã. Âñå ýòè óñïåõè ïðåâðàòèëè íîâîãî ïîâåëèòåëÿ Ïàðñà â ãðîçíîãî ïðîòèâíèêà ïàðôÿíñêîãî öàðÿ öàðåé, íî â ðåøèòåëüíîì ñðàæåíèè ðàçáèòü àðìèþ Àðòàáàíà óäàëîñü ëèøü ñ ïîìîùüþ ìåñîïîòàìñêèõ ñîþçíèêîâ è âëàäåòåëåé íåêîòîðûõ “öàðñòâ”(øàõðîâ), ðàñïîëîæåííûõ íà òåððèòîðèè Èðàíà, à òàêæå ïðåäñòàâèòåëåé ÷àñòè çíàòíåéøèõ ïàðôÿíñêèõ ðîäîâ.

            Ïàðôÿíñêóþ äèíàñòèþ îñëàáëÿëè âíóòðåííèå ðàñïðèè è íåóäà÷è âî âíåøíåé ïîëèòèêå, à Ñàñàíèäû áûëè ñâÿçàíû ñ îäíèì èç äðåâíèõ ðåëèãèîçíûõ öåíòðîâ Èðàíà. Ìåæäó òåì òÿæåëîå ýêîíîìè÷åñêîå ïîëîæåíèå ñòðàíû, åå ðàñïàä íà ðÿä âëàäåíèé, îñëàáèâøèé âíóòðèýêîíîìè÷åñêèå ñâÿçè, è ïî÷òè ïîëíîå ïðåêðàùåíèå ìåæäóíàðîäíîé òîðãîâëè òðåáîâàëè ñèëüíîé ãîñóäàðñòâåííîé âëàñòè, êîòîðàÿ ìîãëà áû íàëàäèòü õîçÿéñòâåííóþ æèçíü â ñòðàíå è èíòåðåñàõ è çíàòè, ÷üè äîõîäû ïàäàëè, è òîðãîâûõ ãîðîäîâ. Äëÿ ñîçäàíèÿ ñèëüíîé âëàñòè íóæíî áûëî äåðæàòü â ðóêàõ ýêîíîìè÷åñêîå “ñåðäöå Èðàíà” - Ìåñàïàòàìèþ.

             3 â. ñóäüáà ñàñàíèäñêîãî ãîñóäàðñòâà ðåøàëàñü íà åãî çàïàäíûõ ãðàíèöàõ. ×åðåç òðè ãîäà ïîñëå êîðîíàöèè íîâûé öàðü öàðåé (øàõàíèøàõ), Àðòàøèð 1, ïîâåë ïåðñèäñêóþ àðìèþ â Ñèðèþ è Ìàëóþ Àçèþ.

            Óãðîçà ïåðñèäñêîãî âòîðæåíèÿ áûëà íàñòîëüêî ñåðüåçíîé, ÷òî â 232 ã. ðèìñêóþ àðìèþ â Ñåâåðíîé Ìåñîïîòàìèè âûíóæäåí áûë âîçãëàâèòü èìïåðàòîð Àëåêñàíäð Ñåâåð. Ðèìëÿíàì íå óäàëîñü äîñòè÷ü èðàíñêîé ñòîëèöû, íî â òî æå âðåìÿ îíè äîáèëèñü íåêîòîðûõ óñïåõîâ â Àðìåíèè. Ñòû÷êè íà ãðàíèöå íå ïðåêðàùàëèñü äî 237 ã. Ñûí øàõàíøàõà è åãî íàñëåäíèê Øàïóð, êîìàíäîâàâøèé ïåðñèäñêîé àðìèåé, îâëàäåë Õàòðîé â Ìåñîïîòàìèè, íî íå äîáèëñÿ ðåøàþùåé ïîáåäû.  242 ã. èìïåðàòîð Ãîðäèàí 3 ñíîâà íà÷àë âîåííûå äåéñòâèÿ.  òå÷åíèè äâàäöàòè ëåò ïðîâèíöèè Ìåñîïîòàìèè èñïûòûâàëè óæàñ ÷óæåçåìíûõ âòîðæåíèé. Íè îäèí ãîä ñ 242 ïî 260 ã. ïðàêòè÷åñêè íå áûë ñïîêîéíûì.

            Ñóäÿ ïî òîðæåñòâåííîé íàäïèñè Øàïóðà 1 (243-273) íà òàê íàçûâàåìîé Êààáå Çîðîàñòðà â ìåñòíîñòè Íàêø-è Ðóñòàì, òðè âîéíû ñ Ðèìîì ïðèíåñëè óñïåõ  Èðàíó. Ïåðâàÿ âîéíà êîí÷èëàñü ñìåðòüþ èìïåðàòîðà Ãîðäèàíà, ïëåíåíèåì çíàòíûõ ðèìëÿí è áîëüøîãî êîëè÷åñòâà ðèìñêèõ ñîëäàò è âûïëàòîé çíà÷èòåëüíîé äàíè - 500 òûñ. äåíàðèåâ. Ìåæäó 244-251 ãã. ïåðñèäñêèìè âîéñêàìè áûà çàâîåâàíà ÷àñòü Àðìåíèè, à òàêæå Àäèàáåíà (ðàéîí äðåâíåé Àññèðèè). Âòîðàÿ âîéíà áûëà ñíîâà ðàçâÿçàíà ðèìëÿíàìè. Âîåííûå äåéñòâèÿ ðàçâåðíóëèñü íà òåððèòîðèè Ñèðèè. Àðìèÿ Øàïóðà 1 ñîêðóøèëà ìíîãî÷èñëåííûå ðèìñêèå ëåãèîíû è îâëàäåëà øòóðìîì âàæíåéøèìè ãîðîäàìè â Ñèðèè è íà âîñòîêå Ìàëîé Àçèè. Çàêëþ÷åííûé ìèð áûë íåïðî÷åí: âîåííûå äåéñòâèÿ ôàêòè÷åñêè íå ïðåêðàùàëèñü. Âðåìåííûé óñïåõ èìïåðàòîðà Âàëåðàíà â 257 ã. îïÿòü ñìåíèëñÿ ïîðàæåíèÿìè; íà çàïàäíûõ ãðàíèöàõ ðèìëÿí òåñíèëè âàðâàðû, à â âîñòî÷íûõ ïðîâèíöèÿõ â òå÷åíèå 15 ëåò (251 ã.) ñâèðåïñòâîâàëà ÷óìà.  ýòîò òÿæåëûé äëÿ Ðèìà ìîìåíò “ñóäüáà Âîñòîêà âíîâü çàòðóáèëà â ñòðàøíóþ òðóáó, âîçâåùàÿ î ñòðàøíûõ îïàñíîñòÿõ”, - ãîâîðèò ðèìñêèé èñòîðèê Àììèàí Ìàðöåëëèí. Øàïóð íàïàë íà Êàððû (Õàððàí) è Ýäóññó â Ñåâåðíîé Ìåñîïîòàìèè. Ðèìëÿíå íàêîíåö ïîíÿëè, ÷òî èìåþò äåëî ñ âåëèêîé äåðæàâîé. Ðå÷ü øëà íå òîëüêî î ìåñîïîòàìñêîé ãðàíèöå. Ïîä óãðîçîé áûëà âëàñòü Ðèìà âî âñåõ âîñòî÷íûõ ïðîâèíöèÿõ. Ðåøèòåëüíîå ñðàæåíèå ó Ýäåññû áûëî ïðîèãðàíî ðèìëÿíàìè.  ïëåí ïîïàë ñàì Âàëåðèàí, ñåíàòîðû è äðóãèå âåëüìîæè. Øàïóð â ñâîåé íàäïèñè ñîîáùàåò, ÷òî èðàíñêàÿ àðìèÿ âçÿëà 36 ãîðîäîâ è êðåïîñòåé. Òàêîãî ïîðàæåíèÿ Ðèìñêàÿ èìïåðèÿ åùå íå çíàëà.

            Óñïåõè Øàïóðà 1 íà çàïàäå ïîêàçàëè ñèëó è ñïëî÷åííîñòü ìîëîäîãî ãîñóäàðñòâà èëè, ìîæåò áûòü, ñêîðåå ñëàáîñòü Ðèìà: Øàïóðó 1 â ãîä ñìåðòè ïðèøëîñü åùå ïðåæèòü ïîçîð ïîðàæåíèÿ. Âî 2-3 ââ. îñíîâíîé òîðãîâûé ïóòü ìåæäó Çàïàäîì è Âîñòîêîì ñòàë ïðîõîäèòü íàïðÿìèê èç Ìåñàïîòàìèè ê Ñðåäèçåìíîìó ìîðþ ÷åðåç Ñèðèéñêóþ ñòåïü, ÷òîáû ìèíîâàòü òðóäíûå ïåðåâàëû â Çàêàâêàçüå è Àðìåíèè, ãäå áóøåâàëè ïî÷òè íåïðåðûâíûå âîéíû. Íåéòðàëüíûé îàçèñ Ïàëüìèðà (Òàäìîð) ñðåäè ïóñòûíè ñòàë âàæíûì ïåðåâàëî÷íûì ïóíêòîì äëÿ ìåæäóíàðîäíîé òîðãîâëè, çäåñü âûðîñëî ãîñóäàðñòâî, ïðè öàðåöå Çåíîáèè çàÿâèâøåå ïðåòåíçèè íà âåëèêîäåðæàâíîå ïîëîæåíèå íà Áëèæíåì Âîñòîêå; îäíàêî îíî áûëî óíè÷òîæåíî ðèìñêèì èìïåðàòîðîì Àâðåëèàíîì. Ïåðñèäñêèé êîðïóñ, ïîñëàííûé íà ïîìîùü Çåíîáèè, áûë ðàçãðîìëåí. Íî è ýòîò óñïåõ Ðèìà íå íàðóøèë óñòîé÷èâîñòè çàïàäíûõ ãðàíèö Èðàíà.

             ðåçóëüòàòå ýòèõ âîéí ê Èðàíó áûëè ïðèñîåäèíåíû çíà÷èòåëüíûå òåððèòîðèè, è ê 60-òè ãîäàì 3 â. åãî ïðåäåëû ïðîñòèðàëèñü îò Íèæíåé Ìåñîïîòàìèè è Ñèðèè äî Èíäà, îò Áîëüøîãî Êàâêàçà äî Îìàíñêîãî ïîëóîñòðîâà â Àðàâèè. Øàïóð 1 ïðåòåíäîâàë íà “âëàäåíèå” òàêèìè çåìëÿìè, êàê Ñîãä, ×à÷ (ðàéîí Òàøêåíòà) è Êóøàíñêîå öàðñòâî. Ïåðâûé òóð â åäèíîáîðñòâå äâóõ îñíîâíûõ äåðæàâ Áëèæíåãî Âîñòîêà è Ñðåäèçåìíîìîðüÿ - Ðèìñêîé èìïåðèè è Ñàñàíèäñêîãî Èðàíà - âûèãðàë Èðàí.  çàâîåâàííûõ èðàíöàìè îáëàñòÿõ óòâåðæäàëñÿ çîðîàñòðèçì.  äàëüíåéøåì âçàèìîîòíîøåíèÿ Èðàíà ñ Ðèìîì íå ðàç ïðèîáðåòàëè òðàãè÷åñêóþ îñòðîòó.

            Íà÷èíàÿ ñ ñåðåäèíû 4 â. îñíîâíîé ãðàíèöåé, êîòîðóþ ïðèõîäèëîñü óäåðæèâàòü Èðàíó, ñòàëà âîñòî÷íàÿ. Çäåñü, êàê è ðàíåå íà çàïàäå, Ñàñàíèäû íà÷àëè ñ êðóïíûõ âîåííûõ óñïåõîâ.  öàðñòâîâàíèå Àðòàøèðà 1 çäåñü ïðîèñõîäèëî ïîñòåïåííîå óêðåïëåíèå âëàñòè Èðàíà ñ îïîðîé íà ñîþç ñ ìåñòíûìè äèíàñòèÿìè, íî è ïîçæå ïðîäîëæàëè ñóùåñòâîâàòü ïîëóñàìîñòîÿòåëüíûå öàðñòâà, êîòîðûìè ïðàâèëè âëàäûêè ñòàðû, äîñàñàíèäñêèõ äèíàñòèé. Âåðîÿòíî, âïåðâûå ìåæäó 245 è 248 ãã. øàõàíøàõ Øàïóð 1 ïðåäïðèíÿë áîëüøîé çàâîåâàòåëüíûé ïîõîä â ïðåäåëû âîñòî÷íûõ çåìåëü.  ðåçóëüòàòå íà âîñòîêå Èðàíñêîãî íàãîðüÿ áûë îñíîâàí íîâûé “öàðñêèé” ãîðîä Íèøàïóð; íà ìîíåòíîì äâîðå äðåâíåãî ãîðîäà Ìåðâà ÷åêàíèëèñü çîëîòûå “äåíàðû” Øàïóðà 1, à åãî ñûí Íàðñå ïîëó÷èë â óäåë âñå òîëüêî ÷òî çàâîåâàííûå âîñòî÷íûå ïðîâèíöèè. Ýòîò óäåë íàçûâàëñÿ “Ñàêàñòàí, Òóðåñòàí è Èíä äî ïîáåðåæüÿ ìîðÿ” è ñîõðàíÿëñÿ, ñóäÿ ïî íàäïèñÿì, ïî êðàéíåé ìåðå äî 20-õ ãîäîâ 4 â.

            Ïîñëå ïîõîäîâ íà âîñòîê Øàïóð 1 è äî ñåðåäèíû 4â. ñàñàíèäñêèå öàðè âðÿä ëè âåëè êàêèå-íèáóäü ñåðüåçíûå âîéíû íà âîñòîêå ñâîåé äåðæàâû: âñå èõ ñèëû â òî âðåìÿ áûëè èñ÷åðïàíû òÿæåëîé áîðüáîé íà çàïàäíûõ ãðàíèöàõ. Ïåðâîå äîñòîâåðíîå ñîîáùåíèå î âîñòî÷íîé âîéíå Øàïóðà 2 äàòèðóåòñÿ íà÷àëîì 357 ã. Øàïóð â ýòî âðåìÿ ñ òðóäîì ñäåðæèâàë íàòèñê “âðàæäåáíûõ ïëåìåí”, ïûòàâøèõñÿ ïåðåéòè ãðàíèöó Èðàíà. Îí íåñ áîëüøèå ïîòåðè â óïîðíîé áîðüáå è â êîíöå êîíöîâ â 358 ã. çàêëþ÷èë ñ íèìè “ñîþçíûé äîãîâîð”. Çàòåì îí âòÿíóëñÿ â âîéíû íà çàïàäå è ïîëó÷èë âîçìîæíîñòü äëÿ àêòèâíûõ âîåííûõ äåéñòâèé íà âîñòîêå ëèøü â ñàìîì êîíöå 60-õ ãîäîâ 4 â., êîãäà, âåðîÿòíî, è ïðåäïðèíÿë áîëüøîé ïîõîä, îêîí÷àòåëüíî ñîêðóøèâ Êóøàíñêîå öàðñòâî. Òåððèòîðÿ Êóøàíñêîãî öàðñòâà áûëà âêëþ÷åíà  â íîâûé âàæíåéøèé óäåë, íàçûâàâøèéñÿ “öàðñòâîì Êóøàí” (Êóøàíøàõð). Èì âëàäåëè ñàñàíèäñêèå öàðåâè÷è, èìåâøèå ïðàâî âûïóñêà ñîáñòâåííîé ñåðåáðÿíîé è çîëîòîé ìîíåòû. Âî âñåõ ýòèõ ñîáûòèÿõ ïðèíèìàëè  ó÷àñòèå êî÷åâíèêè-õèîíèòû, â òî âðåìÿ âûñòóïàâøèå êàê ñîþçíèêè Ñàñàíèäîâ.

             íà÷àëå 5 â. áûâøèå êóøàíñêèå çåìëè çàâîåâûâàåò Êèäàðà - îñíîâàòåëü öàðñòâà êèäàðèòîâ. Ñîþç ñ êî÷åâíèêàìè ïîìîã åìó âûòåñíèòü ñàñàíèäñêèå âîéñêà èç Áàêòðèè. Òîãäà æå íà ýòèõ è ñîñåäíèõ òåððèòîðèÿõ âîçíèêëî êíÿæåñòâî, âîçãëàâëÿåìîå ïðåäñòâèòåëÿìè êî÷åâîãî ïëåìåíè ýôòàëèòîâ. Ñàñàíèäû óäåðæèâàëè ëèøü Ìåðâ, Ãåðàò è íåêîòîðûå äðóãèå ãîðîäà. Âîéíà ñ êèäàðèòàìè ïðîèçîøëà îêîëî 442 ã. Ê 449-450 ãã. îòíîñèòñÿ ïîáåäà íàä íèìè øàõàíøàõà Åçäèãåðäà 2 è çàõâàò Þæíîé Áàêòðèè. Îäíàêî â 457-459 ãã. â ìåæäîóñîáíîé âîéíå ìåæäó Ñàñàíèäàìè Õîðìèçäîì è Ïåðîçîì ïîñëåäíèé óñòóïèë ýôòàëèòîì â îáìåí íà èõ ïîìîùü Âîñòî÷íûé Òîõàðèñòàí (Áàêòðèþ) âìåñòå ñ êóëüòóðíûì è ðåëèãèîçíûì öåíòðîì ýòèõ çåìåëü - ãîðîäîì Áàëõîì. Ñ 70-õ ãîäîâ V â. Ïåðîç âåë óïîðíûå âîéíû íà âîñòîêå ïðîòèâ êèäàðèòîâ è ýôòàëèòîâ, ïîñòîÿííî òåðïÿ íåóäà÷è.  ïîñëåäíåì ïîõîäå (484 ã.) ñàñàíèäñêàÿ àðìèÿ áûëà íàãîëîâó ðàçáèòà ýôòàëèòàìè. Ïåðîç ïîãèá â áîþ. Ïîáåäèòåëè çàõâàòèëè ãàðåì öàðÿ, îáîç ñ êàçíîé è ìíîæåñòâî ïëåííûõ. Èðàí áûë îáëîæåí òÿæåëîé äàíüþ, êîòîðóþ Ñàñàíèäû ïëàòèëè ýôòàëèòàì âïëîòü äî 60-õ ãîäîâ 6 â. Îäíàêî â îòëè÷èå îò Ðèìñêîé èìïåðèè Èðàíñêàÿ äåðæàâà íå ðóõíóëà ïîä äàâëåíèåì âàðâàðñêèõ ïëåìåí.

3. Îáùåñòâåííîå è ãîñóäàðñòâåííîå óñòðîéñòâî                         ñàñàíèäñêîãî Èðàíà

            Äëÿ ðàííåñàñàíèäñêîãî ïåðèîäà õàðàêòåðíî ñîõðàíåíèå òðåõ îñíîâíûõ çîí  ïîçäíåïàðôÿíñêîé ýïîõè: çîíû ñàìîóïðàâëÿþùèõñÿ ãîðîäîâ (ïðåèìóùåñòâåííî íà çàïàäå), çîíû ïîëóçàâèñèìûõ öàðñòâ è âëàäåíèé (øàõðîâ) - ïî âñåìó Èðàíó - è çîíû öàðñêîãî äîìåíà (äàñòàêåðòà). Îäíàêî ýòà ñòðóêòóðà ïîñòåïåííî íàðóøàåòñÿ.

          Êàðòèíà ãèáåëè ñàìîóïðàâëÿþùèõñÿ ãîðîäîâ, âåðîÿòíî, íàèáîëåå íàãëÿäíà. Îíè íà÷àëè òåðÿòü ñâîè îðãàíû óïðàâëåíèÿ åùå ïðè ïàðôÿíàõ, à ðàñïàä Ïàðôèè ïðèâåë ê îñëàáëåíèþ ýêîíîìè÷ñêèõ ñâÿçåé è òîðãîâëè. Ïîñëå îáúåäèíåíèÿ Èðàíà ïîä âëàñòüþ íîâîé äèíàñòèè â îáëàñòÿõ, êîòîðûå â ñåðåäèíå 3 â. ñòàíîâÿòñÿ äîìåíîì öàðÿ öàðåé, ñòàðûå ãîðîäà çàíîâî “îñíîâûâàþòñÿ”, ïîëó÷àÿ èìåíà øàõàíøàõîâ è , âåðîÿòíî, òåðÿÿ ñàìîóïðâëåíèå. Ñîçäàòåëü ìîíàðõèè Àðòàøèð 1 “îñíîâàë” ëèøü òðè ãîðîäà íà çàïàäå Èðàíà, òîãäà êàê åãî ñûí Øàïóð 1, ðàñøèðèâ ãðàíèöû äàñòàêåðòà, “îñíîâàë” óæå 16 ãîðîäîâ êàê íà çàïàäå, òàê è íà âîñòîêå ñòðàíû. Îòíûíå èìè ñòàëè óïðàâëÿòü øàõðàáû - ãîñóäàðñòâåííûå ÷èíîâíèêè, îñóùåñòâëÿâøèå â ãîðîäàõ è îêðóãå êàê ãðàæäàíñêóþ  è âîåííóþ âëàñòü. Ñåëüñêàÿ îêðóãà, ïðèïèñàííàÿ ê ýòèì ãîðîäàì, ïåðåøëà â âåäåíèå öåíòðàëüíîé àäìèíèñòðàöèè.

            Òàêèì îáðàçîì, âìåñòî ñàìîóïðàâëÿþùèõñÿ ãîðîäîâ ñåëåâêèäñêîé è ïàðôÿíñêîé ýïîõ, êîòîðûå ïîìèìî öåíòðàëüíîãî ïðàâèòåëüñòâà îñóùåñòâëÿëè êîíòðîëü íàä çíà÷èòåëüíûìè òåððèîðèÿìè, â ñàñàíèäñêóþ ýïîõó âîçíèêàþò ãîðîäà - ñòàâêè öåíòðàëüíîãî óïðàâëåíèÿ. Âìåñòî “ñîþçà” öàðÿ è ãîðîäîâ òåïåðü õàðàêòåðíû ðàñøèðÿþùèéñÿ öàðñêèé äàñòàêåðò è ãèáíóùèå “âîëüíûå” ãîðîäà.  3-4 ââ. èíñòèòóò øàõðàáîâ ñòàíîâèòñÿ âàæíåéøèì â ñèñòåìå ñàñàíèäñêîé àäìèíèñòðàöèè. Îäíàêî è ýòîò èíñòèòóò, ðàçâèòèå êîòîðîãî òåñíî ñâÿçàíî ïðåæäå âñåãî ñ ðàñøèðåíèåì öàðñêîãî äîìåíà, òåðÿåò ñâîå çíà÷åíèå, âèäèìî, óæå â êîíöå 4 â.

            Ê ìîìåíòó çàõâàòà âëàñòè Ñàñàíèäàìè â Èðàíå áûëî âåëèêî ÷èñëî “ñîþçíûõ” ïîëóçàâèñèìûõ öàðñòâ è îáëàñòåé. Íåêîòîðûå èç íèõ áûëè ïðîñòî êðóïíûìè èìåíèÿìè, îõâàòûâàøèìè ðÿä ñåëüñêèõ îáùèí, íî õîçÿåâà èìåíèé äåéñòâîâàëè â íèõ êàê ìàëåíüêèå ãîñóäàðè. Óæå â ñèñòåìå ïàðôÿíñêîãî ãîñóäàðñòâà îíè áûè ñòîëü íåçàâèñèìû, ÷òî îò ïîëèòè÷åñêîé îðèåíòàöèè òîãî èëè èíîãî öàðüêà èíîãäà çàâèñåëà ñóäüáà öàðñòâà. Òåíäåíöèÿ îòäåëüíûõ ïðàâèòåëåé ê ñåïàðàòèçìó ïðîÿâëÿëàñü â ëþáîé ñëîæíîé ïîëèòè÷åñêîé ñèòóàöèè.  ñóùíîñòè, è ïåðåõîä âëàñòè â Èðàíå îò ïàðôÿíñêîé äèíàñòèè ê ñàñàíèäñêîé, ïåðâîíà÷àëüíî çàõâàòèâøåé âëàñòü â Ïàðñå, áûë ïðîÿâëåíèåì èìåííî òàêîé òåíäåíöèè, áûâøåé ÷åðòîé ïðîöåññà ôåîäàëèçàöèè îáùåñòâà.

            Ñàñàíèäñêèé ïåðèîä õàðàêòåðåí ïîñòåïåííî ðàñòóùåé öåíòðàëèçàöèåé, îäíàêî è ðàííåñàñàíèäñêîå ãîñóäàðñòâî ïåðâîíà÷àëüíî ïðåäñòàâëÿëî ñîáîé ëèøü ôåäåðàöèþ îòäåëüíûõ öàðñòâ è áîëåå ìåëêèõ âëàäåíèé, íàõîäèâøèõñÿ â ðàçíîé ñòåïåíè çàâèñèìîñòè îò öåíòðàëüíîé âëàñòè, ïî-ðàçíîìó ñâÿçàííûõ ñ íåé ýêîíîìè÷åñêè.  ðàííåñàñàíèäñêèõ íàäïèñÿõ âñå åùå óïîìèíàþòñÿ ïðåæíèå ìåñòíûå ïîëóçàâèñèìûå “öàðè” â ðàçëè÷íûõ îáëàñòÿõ Çàêàâêàçüÿ, Èðàíà, Ìåñîïîòàìèè. Îäíàêî óæå ïðè Øàïóðå 1 áûëà óíè÷òîæåíà ñàìîñòîÿòåëüíîñòü ðÿäà øàõðîâ. ×àñòü ðàíåå àâòîíîìíûõ öàðñòâ ñòàëà óïðàâëÿòüñÿ ñûíîâüÿìè öàðÿ öàðåé Èðàíà. Ëèøü öàðñòâî Ýëèìàèäà â Çàïàäíîì Èðàíå ïðîñóùåñòâîâàëî äî ñåðåäèíû 4 â., è öàðè Ýëèìàèäû, òàê æà êàê è âäàäåòåëè çàâîåâàííûõ Ñàñàíèäàìè êóøàíñêèõ çåìåëü, ñîõðàíèëè ïðàâî âûïóñêà ñîáñòâåííîé ìîíåòû.

            Óïðàâëåíèå âàæíûõ îáëàñòåé ñàñàíèäñêèìè öàðåâè÷àìè, êàê è ñõîäíûé ïî ôóíêöèè è âîçíèêøèé â ðåçóëüòàòå òîé æå ñèòóàöèè èíñòèòóò øàõðàáîâ, ïðåêðàùàåò ñâîå ñóùåñòâîâàíèå ê êîíöó 5 â. Íà áûñòðûé ïðîöåññ ôåîäàëèçàöèè óêàçûâàåò ðàñòóùèé ñåïàðàòèçì âëàäåòåëåé îòäåëüíûõ øàõðîâ è áîëåå ìåëêèõ îáëàñòåé.

            Ñîãëàñíî ïîçäíåéøèì çîðîàñòðèéñêèì äèäàêòè÷åñêèì ñî÷èíåíèÿì, âñå íàñåëåíèå Èðàíà äåëèëîñü íà ÷åòûðå ñîñëîâèÿ: æðåöîâ, âîèíîâ, ïèñöîâ è çåìëåäåëüöåâ. Ýòî äåëåíèå, âîñõîäÿùåå ê ðåëèãèîçíûì ïðåäñòàâëåíèÿì “Àâåñòû”, åñòåñòâåííî, í îòðàæàëî ðåàëüíîé êëàññîâîé ñòðàòèôèêàöèè ñàñàíèäñêîé ýïîõè, íî îñâÿùàëîñü ðåëèãèåé è òðàäèöèåé. Ìíîãèå âåëüìîæè è çåìëåâëàäåëüöû ïðèíàäëåæàëè ê âîèíàì, ãîñóäàðñòâåííûå ÷èíîâíèêè è ïðèäâîðíûå ôîðìàëüíî âõîäèëè â ñîñëîâèå ïèñöîâ, çîðîàñòðèéñêèå æðåöû ñîñòàâëÿëè îñîáîå ñîñëîâèå, à âðà÷è, àñòîðëîãè, êóïöû, ðåìåñëåííèêè - â ïîäàòíîå ñîñëîâèå çåìëåäåëüöåâ, òàê æå êàê è ðÿäîâûå êðåñòüÿíå. Çîðîàñòðèçì â åãî íîâîé, äîãìàòè÷åñêîé ôîðìå ñòàë ïðè Ñàñàíèäàõ ãîñóäàðñòâåííîé ðåëèãèåé; æðåöû (ìàãè) áûëè íàñòàâíèêàìè öàðÿ öàðåé è öàðèö, ñîñðåäîòî÷èëè â ñâîèõ ðóêàõ ñóäîïðîèçâîäñòâî è îáðàçîâàíèå.

            Ïðåäñòàâèòåëè ðîäà Ñàñàíèäîâ - âàñïóõðû, âûñøèé ðàíã çíàòè - âàçóðãè, à òàêæå ìåëêèå çåìëåâëàäåëüöû - àçàòû (áóêâ.”ñâîáîäíûå”) ñîñòàâëÿëè âûñøèé ðàçðÿä èðàíñêîãî îáùåñòâà ýïîõè Ñàñàíèäîâ. Âëàäåòåëüíûå ïðèíöû, øàõðàáû è äðóãèå âåëüìîè, ñîñòàâëÿâøèå âûñøóþ çíàòü, îáðàçîâûâàëè ñîâåò öàðÿ öàðåé ñ ïðàâîì ãîëîñà ïî ìåñòíè÷åñêîé ñèñòåìå. Êàæäûé âåëüìîæà èìåë îïðåäåëåííîå ìåñòî â çàëå ñîâåòà â çàâèñèìîñòè îò åãî çíàòíîñòè. Ïðè äâîðå àðìÿíñêèõ Àðøàêèäîâ, îáû÷àè êîòîðîãî áûëè ñõîäíû ñ ñàñàíèäñêèìè, çíàòü, èìåâøàÿ ïðàâî çàñåäàòü â öàðñêîì ñîâåòå, ïîëó÷àëà îòëè÷èòåëüíûå çíàêè ñâîåãî ðàíãà (òðîí, ïîäóøêó è ïî÷åòíóþ ãîëîâíóþ ïîâÿçêó -äèàäåìó). Ìëàäøèå öàðè, êðîìå òîãî, âîññåäàëè íà äðàãîöåííûõ òðîíàõ, êîòîðûå èì äàðîâàë øàõàíøàõ çà îñîáûå îòëè÷èÿ. Ïðè äâîðå ñóùåñòâîâàë ñëîæíåéøèé öåðåìîíèàë ñ öåëîé èåðàðõèåé ïðèäâîðíûõ äîëæíîñòåé.

            Ñîçäàíèå Ñàñàíèäñêîé äåðæàâû áûëî ïîïûòêîé ñîçäàòü öåíòðàëèçîâàííóþ èìïåðèþ, êîòîðàÿ (ïîäîáíî Òàíñêîé â Êèòàå) áûëà áû îñíîâàíà íà ðàííåôåîäàëüíûõ îáùåñòâåííûõ îòíîøåíèÿõ.

             ñåðåäèíå 3 â. â Èðàíå ïðîèñõîäèò çíà÷èòåëüíîå ïåðåðàñïðåäåëåíèå çåìåëüíîãî ôîíäà. Ðàñòåò öàðñêèé äñòàêåðò, ïîñòåïåííî îõâàòèâøèé çíà÷èòåëüíóþ ÷àñòü òåððèòîðèè ãîñóäàðñòâà. Ðàñøèðåíèå öàðñêèõ çåìåëü øëî çà ñ÷åò ñîêðàùåíèÿ óäåëîâ êðóïíîé çíàòè è çåìåëü, ïðèïèñàííûõ ðàíåå ê ñàìîóïðàâëÿþùèìñÿ ãîðîäàì. Îäíàêî â òî æå âðåìÿ èñòî÷íèêè îòìå÷àþò êðóïíûå è âñå óâåëè÷èâàþùèåñÿ ïîæàëîâàíèÿ çåìåëü èç ýòîãî ôîíäà êàê çíàòè, òàê è õðàìàì.  îñîáåííîñòè ðàñòåò çåìëåâëàäåíèå çîðîàñòðèéñêèõ õðàìîâ. Øàõàíøàõè æàëóþò õðàìàì íå òîëüêî çåìëè, íî è ñòàäà, ñàäû, âèíîãðàäíèêè, ðàáîâ è ò.ä. Èç öàðñêèõ ïîæàëîâàíèé, à òàêæå èç äàðåíèé çíàòè íà  áëàãîòâîðèòåëüíûå öåëè è îòïðàâëåíèå îïðåäåëåííûõ ëèòóðãèé ñêëàäûâàëèñü âåñüìà êðóïíûå âëàäåíèÿ. Îñíîâíîé äîõîä ñ ýòîãî èìóùåñòâà øåë õðàìàì, à íà äîëþ æåðòâîâàòåëÿ îñàâàëñÿ î÷åíü íåáîëüøîé ïðîöåíò.  îäíîé èç ñâîèõ íàäïèñåé Øàïóð 1 îáúÿâèë, ÷òî îí æåðòâóåò õðàìàì è ýòîò ïðîöåíò, êîòîðûå ñîñòàâëÿë åæåãîäíî òûñÿ÷ó ÿãíÿò, áîëåå äâóõ òîíí çåðíà  è ãðîìàäíîå êîëè÷åñòâî âèíà.

          Áîëüøèå ìàññèâû çåìåëü âñå åùå íàõîäèëèñü âî âëàäåíèè ñâîáîäíûõ ñåëüñêèõ îáùèí. Ñ òå÷åíèåì âðåìåíè ýòîò çåìåëüíûé ôîíä òàêæå ñîêðàùàëñÿ. Çåìëè îáùèí ïåðåäàâàëèñü â óñëîâíîå ÷àñòíîå âëàäåíèå çíàòè, èíîãäà - êðóïíîìó ÷èíîâíè÷åñòâó ñ ïðàâîì ñáîðà íàëîãîâ è ñîáñòâåííîé þðèñäèêöèåé. Ïîñòåïåííî òàêèå çåìëè ñòàíîâèëèñü ôàêòè÷åñêîé ñîáñòâåííîñòüþ âëàäåëüöåâ. Èçìåíåíèå õàðàêòåðà ñîáñòâåííîñòè íà çåìëþ è òèïè÷íîå äëÿ ôåîäàëüíîãî îáùåñòâà ñîâìåùåíèå ïðàâà ñîáñòâåííèêà ñ ïîëèòè÷åñêèìè è ñóäåáíûìè ïðàâàìè õîðîøî ïðîñëåæèâàåòñÿ â ïîçäíåñàñàíèäñêóþ ýïîõó.

             íåêîòîðûõ êðóïíûõ ÷àñòíîâëàäåëü÷åñêèõ õîçÿéñòâàõ, â îñîáåííîñòè â çàïàäíûõ ðàéîíàõ Èðàíà, èñïîëüçîâàëèñü ðàáû, õîòÿ íåò äîñòîâåðíûõ ñâèäåòåëüñòâ î òîì, ÷òî ðàáñêèé òðóä ÿâëÿëñÿ îñíîâîé èõ ýêîíîìèêè. Íàïðîòèâ, óæå ê 3 â. âîñõîäÿò äàííûå èñòî÷íèêîâ î ÷àñòè÷íîì îñâîáîæäåíèè ðàáîâ, íàäåëåíèè èõ çåìëåé äëÿ âåäåíèÿ ñîáñòâåííîãî õîçÿéñòâà. “Ðàáñêîå ñëóæåíèå” â òàêèõ ñëó÷àÿõ çàíèìàëî îò 1/3 äî 1/10 âðåìåíè ðàáà è ÷àñòî êîíêðåòíî âûðàæàëîñü â ïðåäîñòàâëåíèè åìó îïðåäåëåííîé äëè äîõîäà ñ ó÷àñòêà, êîòîðûé îí âîçäåëûâàë, ÷òî ïîñòåïåííî ïðèáëèæàëî åãî â ñîöèàëüíîì ñìûñëå ê çàêðåïîùåííîìó îáùèííèêó. ×àùå âñåãî ðàáû èñïîëüçîâàëèñü â ðåìåñëå è äîìàøíåì õîçÿéñòâå.  ðàííåñàñàíèäñêèé ïåðèîä èçâåñòíà è ïðàêòèêà ïîñåëåíèÿ âîåííîïëåííûõ íà öàðñêèõ çåìëÿõ; òà æå ïðàêòèêà ñóùåñòâîâàëà â êðóïíûõ õîçÿéñòâàõ, ïðè÷åì èíîãäà “ðàáàìè” õðàìà ñòàíîâèëèñü (ïî ðàçíûì ïðè÷èíàì) äàæå êðóïíûå âåëüìîæû. Èõ “ðàáñêàÿ ñëóæáà” çàêëþ÷àëàñü â òîì, ÷òî îíè âîçâîäèëè íà ñâîè ñðåäñòâà ðàçëè÷íûå ïîñòðîéêè.

            Î íàëîãîîáëîæåíèè ïîäàòíîãî  íàñåëåíèÿ â Èðàíå äàííûå äëÿ ïåðèîäà 3-4 ââ. îòðûâî÷íû è íåïîëíû. Ïîäàòíîå íàñåëåíèå ïëàòèëî íàëîãè â çàâèñèìîñòè îò óðîæàÿ; çåìåëüíîãî êàäàñòðà íå ñóùåñòâîâàëî. Ëó÷øå èçâåñòíî î íàëîãàõ, êîòîðûå ñîáèðàëèñü ñ “èíîâåðöå” - èóäååâ è õðèñòèàí, ïðîæèâàâøèõ íà òåððèòîðèè âñåãî Èðàíà. Þðèñäèêöèÿ çîðîàñòðèéñêîãî æðå÷åñòâà íå ðàñïðîñòðàíÿëàñü íà ïðèâåðæåíöåâ äðóãèõ ðåëèãèé - èóäååâ, õðèñòèàí è ò.ï., æèâøèõ â ïðåäåëàõ äåðæàâû â äîâîëüíî çíà÷èòåëüíîì ÷èñëå, îñîáåííî â çàïàäíûõ îáëàñòÿõ. Íåðåäêî èíîâåðöû ïîäâåðãàëèñü ïðåñëåäîâàíèÿì ñî ñòîðîíû ñàñàíèäñêîãî ïðàâèòåëüñòâà. Îíè áûëè âñåãäà ãîòîâû ê èçãíàíèÿì è ïåðåñåëåíèÿì è îáçàâîäèëèñü ñêîðåå äâèæèìûì, ÷åì íäâèæèìûì èìóùåñòâîì. Ïîýòîìó õðèñòèàíå, åâðåè, à ïîçæå è ìàíèõåè ñîñòàâëÿëè â çíà÷èòåëüíîé ÷àñòè ðåìåñëåííîå è òîðãîâîå íàñåëåíèå.

4. Ìåæäóíàðîäíàÿ òîðãîâëÿ

            Ìåæäóíàðîäíàÿ òîðãîâëÿ ñîõðàíÿëà ïðè Ñàñàíèäàõ îãðîìíîå çíà÷åíèå. Âàæíåéøèå ïóòè, ïåðåñåêàâøèå Èðàí, ñëîæèëèñü â îñíîâíîì ê íà÷àëó 1 â. í.ý. Îòâåòâëåíèå “öàðñêîé äîðîãè” îò Ãåðàòà (íûíå â Àôãàíèñòàíå) øëî íà ñåâåð, ê Ìåðâó, è äàëåå â Ñàìàðêàíä, ãäå ýòîò ïóòü, âåðîÿòíî, ñëèâàëñÿ ñ Øåëêîâûì ïóòåì èç Êèòàÿ ïî îàçèñàì Âîñòî÷íîãî Òóðêåñòàíà. Ðàéîí Ìàëîé Àçèè è Ñèðèè ñâÿçûâàëèñü ñ Øåëêîâûì ïóòåì ñóõîïóòíîé äîðîãîé âäîëü Åâôðàòà, âûâîäèâøåé ê ãàâàíÿì Ïåðñèäñêîãî çàëèâà, èëè äðåâíåé êàðàâàííîé äîðîãîé èç Ñèðèè ÷åðåç Èðàí. Âíå êîíòðîëÿ Ïàðôèè è ñàñàíèäñêîãî Èðàíà áûëè ìîðñêîé ïóòü â Èíäèþ (÷åðåç Êðàñíîå ìîðå è Ïåðñèäñêèé çàëèâ), âíîâü îòêðûòûé ê ñåðåäèíå 1 â. í.ý., à òàêæå “Ïóòü áëàãîâîíèé” - êàðàâàííûé ïóòü èç ïðèìîðñêîé Ñèðèè â Þæíóþ Àðàâèþ.

            Ãëàâíûì ìåæäóíàðîäíûìè òîâàðàìè áûëè ïðåäìåòû ðîñêîøè - êèòàéñêèé øåëê-ñûðåö, òîðãîâëÿ êîòîðûì îñóùåñòâëÿëàñü ïðè ïîñðåäíè÷åñòâå ñîãäèéñêèõ òîðãîâûõ ôàêòîðèé, ðàñïðîñòðàíèâøèõñÿ ïî òðàññå Øåëêîâîãî ïóòè, à òàêæå  èíäèéñêèå òâàðû, ïîïàäàâøèå â Èðàí ïðåèìóùåñòâåííî ñóõîïóòíûì ïóòåì, - äðàãîöåííûå êàìíè, áëàãîâîíèÿ, îïèóì, ïðÿíîñòè. Îñîáóþ òîðãîâóþ àêòèâíîñòü è â ïàðôÿíñêèé è â ñàñàíèäñêèé ïåðèîäû ïðîÿâëÿëè õðèñòèàíå-ñèðèéöû (àðàìåè), òîðãîâûå ïîñåëåíèÿ êîòîðûõ ñóùåñòâîâàëè íå òîëüêî â ãîðîäàõ Ìåñîïîòàìèè, íî è íà âîñòîêå Èðàíà, â Ñðåäíåé Àçèè, à â áîëåå ïîçäíåå âðåìÿ - âïëîòü äî ãðàíèö Êèòàÿ.

            Ìåæäóíàðîäíàÿ òîðãîâëÿ Èðàíà áûëà â îñíîâíîì êàðàâàííîé ; ïëàâàíèÿ èðàíñêèõ êóïöîâ ïî Ïåðñèäñêîìó çàëèâó áûëè íåðåãóëÿðíû. Êàðàâàíû èç Ìåñîïîòàìèè äîñòàâëÿëè â âîñòî÷íûå îáëàñòè Èðàíà ñèðèéñêîå ñòåêëî, øåëêîâûå òêàíè åãèïåòñêîé è ìàëîàçèéñêîé ðàáîòû, ñèðèéñêèå è åãèïåòñêèå øåðñòÿíûå òêàíè, èçäåëèÿ èç ìåòàëëà, âèíî, ìàñëî. Äàëåå ýòè òîâàðû ïåðåïðàâëÿëèñü, ãëàâíûì îáðàçîì êàðàâàíàìè ìåñòíûõ êóïöîâ, â Êèòàé è Èíäèþ. Ïðåæäå ÷åì çàêëþ÷àëñÿ òîò èëè èíîé òîðãîâûé äîãîâîð íåîáõîäèìî áûëî óñòàíîâèòü õàðàêòåð òîâàðà - “íàäåæíûé” èëè “íåíàäåæíûé”. “Íåíàäåæíûìè” ñ÷èòàëëèñü ïðåæäå âñåãî òîâàðû ìåæäóíàðîäíîé êàðàâàííîé òîðãîâëè; îíè ïîäâåðãàëèñü òàêèì îïàñíîñòÿì, êàê “ìîðå”, “îãîíü”, “âðàãè” è  “âëàñòü”. Ñèëüíåå ñòèõèéíûõ áåäñòâèé áûëè, êîíå÷íî, îïàñíîñòè, çàâèñåâøèå îò “âëàñòè”: áåñêîíå÷íûå ïîøëèíû, êîòîðûå ïðèõîäèëîñü ïëàòèòü íà ëþáûõ ãðàíèöàõ è â ëþáûõ ãîðîäàõ, ãîñóäàðñòâåííàÿ ìîíîïîëèÿ íà ïðîäàæó îïðåäåëåííûõ òîâàðîâ (ïðåæäå âñåãî íà øåëê-ñûðåö), âîåííûå äåéñòâèÿ â ðàéîíå êàðàâàííîé òîðãîâëè è ò.ä.  ýïîõó îáùåýêîíîìè÷åñêîãî êðèçèñà 3 â. íà Áëèæíåì Âîñòîêå êàðàâàííàÿ òîðãîâëÿ ïî÷òè ïðåêðàòèëàñü. Îäíàêî ñ îáðàçîâàíèåì ñàñàíèäñêîãî ãîñóäàðñòâà îíà âñêîðå áûëà ñíîâà íàëàæåíà. Êàê è ðàíüøå, ãëàâíûì òîâàðîì áûë øåëê; øåëêîâûìè òêàíÿìè ïëàòèëè íàëîãè, èìè îäàðèâàëè ïîñëîâ è ìîíàðõîâ, ïîêóïàëè ñîþçíèêîâ, ðàñïëà÷èâàëèñü ñ ñîëäàòàìè.

            Êàê è â ïàðôÿíñêèé ïåðèîä, â ñàñàíèäñêóþ ýïîõó èçâåñòíû êðóïíûå ìåæäóíàîäíûå òîðãîâûå ðûíêè. Íî ìåæäóíàðîäíàÿ òîðãîâëÿ áûëà òåñíî ñâÿçàíà ñ ïîëèòèêîé: ìåäü è æåëåçî ñ÷èòàëèñü “ñòðàòåãè÷åñêèì òîâàðîì”, è âèçàíòèéñêèå èìïåðàòîðû çàïðåùàëè ïðîäàâàòü èõ ïåðñàì.

5. Ðåëèãèÿ Èðàíà

             ñàñàíèäñêèé ïåðèîä çîðîàñòðèçì ñòàíîâèòñÿ ãîñóäàðñòâåííîé ðåëèãèåé. Ñâèäåòåëüñòâîì ýòîìó ÿâëÿåòñÿ ïðèíÿòûé Àðòàøèðîì 1 ïîñëå êîðîíàöèè íîâûé, çîðîàñòðèéñêèé, öàðñêèé òèòóë - “Ïîêëîíÿþùèéñÿ (Àõóðà-)Ìàäçå...” - è îñíîâàíèå èì “öàðñêîãî” (êîðîíàöèîííîãî) õðàìà îãíÿ, ñòàâøåãî îáùåãîñóäàðñòâåííûì ñâÿòèëèùåì.  òî âðåìÿ Àðòàøèð ñîñðåäîòî÷èë â ñâîèõ ðóêàõ íå òîëüêî ãðàæäàíñêóþ è âîåííóþ, íî è ðåëèãèîçíóþ âëàñòü.  ñïèñêàõ åãî äâîðà íåò òèòóëà “âåðõîâíûé æðåö”, êàê íåò åãî è â ñïèñêàõ äâîðà åãî íàñëåäíèêà Øàïóðà 1. Ïåðâîíà÷àëüíî çîðîàñòðèçì ñàñàíèäñêèõ ìîíàðõîâ îòðàæàëñÿ â èõ îôèöèàëüíûõ ïàìÿòíèêàõ ëèøü ïîñðåäñòâîì òèòóëàòóðû è ñèìâîëîâ. Çîðîàñòðèçì ðàííåñàñàíèäñêîãî âðåìåíè áûë ñõîäåí ñ åãî ôîðìàìè â ïàðôÿíñêîå âðåìÿ.  íåì áåññïîðíî ñóùåñòâåííóþ ðîëü èãðàë êóëüò íå òîëüêî Àõóðàìàçäû, íî è Àíàõèòû, â òî âðåìÿ ïðåèìóùåñòâåííî áîãèíè âîéíû è ïîáåäû, è êóëüò áîãà Ìèòðû. Íåñêîëüêî ïîçæå áîëüøîå çíà÷åíèå ïðèîáðåë è êóëüò ñàìîãî Àðòàøèðà 1, õðàì êîòîðîãî â ãðîòå Íàêø-è Ðàäæàá äîëãî ïî÷èòàëñÿ.

            Âñå ýòî áûëî ôîíîì äåÿòåëüíñòè ïåðâîãî ðåôîðìàòîðà ñàñàíèäñêîé ðåëèãèè - æðåöà Êàðòèðà, êàðüåðà êîòîðîãî íà÷àëàñü, âåðîÿòíî, â ïîñëåäíèå ãîäû öàðñòâîâàíèÿ Àðòàøèðà 1. Òîãäà îí èìåë ñêðîìíîå çâàíèå õåðáåä - íå÷òî âðîäå ó÷èòåëÿ ïðè õðàìå, çíàêîìÿùåãî áóäóùèõ æðåöîâ ñ çîðîàñòðèéñêèì ðèòóàëîì. Êàðòèð âîçâûñèëñÿ ïðè Øàïóðå 1, êîòîðûé ïîðó÷èë åìó îðãàíèçàöèþ çîðîàñòðèéñêèõ õðàìîâ è æðå÷åñêèõ îáùèí â Èðàíå è â  çàâîåâàííûõ îáëàñòÿõ. Çàíÿâ âûäàþùååñÿ ïîëîæåíèå â ãîñóäàðñòâå, ñòàâ äóõîâíèêîì âíóêà Øàïóðà 1, Âàðàõðàíà 2 (276-293), êîòîðûé çàíÿë ïðåñòîë Èðàíà ïðè åãî àêòèâíîì ñîäåéñòâèè, çàòåì “âëàäûêîé” õðàìà Àíàõèòû â Ñòàõðå, ðîäîâîì ñâÿòèëèùå Ñàñàäèíîâ (è äî è ïîñëå  íåãî æðåöàìè  çäåñü áûëè ñàìè øàõàíøàõè Èðàíà), çàòåì åäèíñòâåííûì òîëêîâàòåëåì “âîëè áîãîâ”, âåðøèòåëåì ñóäåá âñåãî ãîñóäàðñòâà, Êàðòèð, óæå ãëóáîêèé ñòàðèê, âåðîÿòíî, áûë óáèò ïðè î÷åðåäíîì ãîñóäàðñòâåííîì ïåðåâîðîòå.

            Åãî æèçíü è äåÿíèÿ ïî ñîçäàíèþ ãîñóäàðñòâåííîé ðåëèãèè è îðãàíèçàöèè öåðêâè è ïðîâîçãëàøåííàÿ èì  “èñïîâåäü âåðû” èçëîæåíû â íàäïèñÿõ ñàìîãî Êàðòèðà, ãäå îí ìîëèò áîãîâ, ÷òîáû îíè äàëè åìó âîçìîæíîñòü îáúÿñíèòü “æèâóùèì”, â ÷åì ñîñòîèò áîæåñòâåííîå âîçäàÿíèå ïðàâåäíèêàì, ÷îáû áîãè îòêðûëè åìó “ñóùåñòâî” àäà è ðàÿ, ÷òîáû ñ áîæåñòâåííîé  ïîìîùüþ Êàðòèð ïîêàçàë, “êàêèõ áîæåñòâåííûõ äåë ðàäè, ÷òî èìåííî ñäåëàíî ìíîþ ïî âñåé ñòðàíå, ÷åãî ðàäè è êàê ýòî áûëî ñäåëàíî, ÷òîáû äëÿ íèõ (ò.å. äëÿ “æèâóùèõ”) âñå ýòè äåëà ñòàëè áû òâåðäî óñòàíîâëåííûìè”. Äàëåå Êàðòèð ïîäðîáíî ðàññêàçûâàåò î òîì, ÷òî ñ ïîìîùüþ áîãîâ îí (âåðíåå, åãî “äâîéíèê”-äóøà) ÿêîáû ñîâåðøèë ïóòåøåñòâèå â ïîòóñòîðîííèé ìèð ê ïðåñòîëó Àõóðàìàçäû â ñîïðîâîæäåíèè ïåðñîíèôèêàöèè  çîðîàñòðèéñêîé âåðû - Íàèáëàãîðîäíåéøåé Äåâû. Ó íåêîåãî çîëîòîãî òðîíà ïðîèñõîäèò ïèð, è çäåñü æå íàõîäÿòñÿ âåñû (íà íèõ áîæåñòâî Ðàøíó âçâåøèâàåò äîáðî è çëî). Çäåñü æå íàõîäÿòñÿ äóøè ïðàâåäíèêîâ, äîñòèãøèå ýòîãî ïî÷åòà áëàãîäàðÿ èñïîëíåíèþ îïðåäëåííûõ ðèòóàëîâ è èñïîâåäàíèþ îïðåäåëåííûõ ðåëèãèîçíûõ äîãìàòîâ. Îòñþäà, ñîâåðøèâ ðèòóàëüíóþ òðàïåçó, ýòè äóøè (â òîì ÷èñëå è “äâîéíèê” Êàðòèðà) ïðîõîäÿò ïî ìîñòó ×èíâàò â ðàé.

            Òàêèì îáðàçîì, Êàðòèð ñ÷èòàë ñåáÿ ïðîðîêîì, ïîäîáíûì Çàðàòóøòðå. Âîò êàê çàâåðøàåòñÿ òåêñò åãî íàïïèñåé: “... è òîò, êòî ýòó íàäïèñü óâèäèò è ïðî÷òåò, òîò ïóñòü ïî îòíîøåíèþ ê áîãàì è âëàäûêàì ñòàíåò áëàãî÷åñòèâûì è ñïðàâåäëèâûì. È òàêæå â ýòèõ èìåííî ìîëèòâàõ è äîãìàòàõ, â äåëàõ  ðåëèãèîçíûõ  è âåðå, êîòîðûå òåïåðü óñòàíîâëåíû ìíîé äëÿ æèòåëåé ýòîãî çåìíîãî ìèðà, ïóñòü îí ñòàíåò áîëåå òâåðäûì, à äðóãèå (ìîëèòâû, äëà è âåðó) - ïóñòü íå èñïîâåäóþò. È ïóñòü îí  çíàåò: åñòü ðàé è åñòü àä, è òîò, êòî èçáðàë äîáðî, ïóñòü ïîïàäåò â ðàé, à òîò, êòî èçáðàë çëî, ïóñòü â àä áóäåò íèçâåðãíóò. È òîò, êòî èçáðàë äîáðî è íåóêëîííî ñëåäóåò ïî ïóòè äîáðà, áðåííîå òåëî òîãî ÷åëîâåêà äîñòèãíåò ñëàâû è ïðîöâåòàíèÿ, à äóøà åãî äîñòèãíåò ïðàâåäíîñòè, ÷åãî è ÿ, Êàðòèð, äîñòèã “.

            Êàðòèð áûë íå òîëüêî ñîçäàòåëåì ïåðâîãî êàíîíà ãîñóäàðñòâåíîé ðåëèãèè, íî åùå áîëåå ïîëèòèêîì. Â ñâîèõ íàäïèñÿõ îí ïèøåò îá îñíîâíûõ èòîãàõ ñâîåé äåÿòåëüíîñòè ïî ñîçäàíèþ ãîñóäàðñòâåííîé ðåëèãèè.

            Êàðòèð ïðîâîäèë ñâîþ ðåôîðìó â âåñüìà íàïðÿæåííîé îáñòàíîâêå - ïðè äâîðå Øàïóðà 1 âî âðåìÿ åãî êîðîíàöèè áûë ïðèíÿò åùå îäèí ïðîðîê è ñîçäàòåëü ñîáñòâåííîé ðåëèãèè - Ìàíè, ïðîïàãàíäà ó÷åíèÿ êîòîðîãî áûëà ðàçðåøåíà ïî âñåìó Èðàíó. Ýòî áûëî âûçâàíî ïðåæäå âñåãî òåì, ÷òî çàâîåâàíèÿ Ñàñàíèäîâ îòêðûëè äëÿ Èðàíà íîâûå èäåéíûå ãîðèçîíòû: õðèñòèàíñòâî, ãíîñòè÷åñêèå ó÷åíèÿ, íåîïëàòîíèçì, äðåâíåâîñòî÷íûå êîñìîãîíè÷åñêèå  ñìîëîãè÷åñêèå èäåè, ðàçëè÷íûå òîëêè çîðîàñòðèçìà, èóäàèçì. Âîçìîæíî, ÷òî èìåííî ïîëèòè÷åñêèé ðàñ÷åò ñîçäàòü òàêóþ âåðó, êîòîðàÿ ìîãëà áû âñþäó ñòàòü ïîïóëÿðíîé, çàñòàâèë Øàïóðà ïðèíÿòü Ìàíè è ðàçðåøèòü ïðîïàãàíäó åãî ó÷åíèÿ. Ïðèíöèï âåðû çàêëþ÷àëñÿ ïðåæäå âñåãî â òîì, ÷òî îíà äîëæíà áûòü ïîíÿòíîé “â ëþáîé ñòðàíå, íà ëþáîì ÿçûêå”.

            Òàê æå êàê è â õðèñòèàíñòâå, èóäàèçìå è çîðîàñòðèçìå, â ó÷åèè Ìàíè ñîäåðæàëàñü èäåÿ Ñòðàøíîãî ñóäà, èäåÿ ïðèõîäà ìåññèè; ïîñëåäîâàòåëè Ìàíè ïðèçíàâàëè Õðèñòà, Áóääó, Çàðàòóøòðó. Ïî ó÷åíèþ Ìàíè, îñíîâíîå â ÷åëîâåêå - äàæå íå äóøà, êîòîðàÿ, êàê è âåñü ìèð, ïîðîæäåíà çëîì, à “èñêðà áîæüåãî ñâåòà”, è çàäà÷à èñòèííîãî ïðàâåäíèêà - ñïîñîáñòâîâàòü åå îñâîáîæäåíèþ. Ýòîãî ìîæíî äîñòè÷ü ëüøü êðàéíåé ñòåïåíüþ àñêåòèçìà. Îñíîâíîé àêöåíò ó÷åíèÿ Ìàíè - êðàéíèé ïåññèìèçì, îòðèöàíèå ëþáûõ àêòèâíûõ äåéñòâèé (êðîìå ïðîïîâåäè ó÷åíèÿ), çàìêíóòîñòü è îáîñîáëåííîñòü (ïîñëåäîâàòåëü ó÷åíèÿ, íàïðèìåð, íå äîëæåí äåëàòü äîáðà íèêîìó, êòî “ïðîòèâ ñâÿùåííîãî äîëãà”). Íà âîñòîêå Èðàíà ïðè æèçíè Ìàíè äåéñòâîâàëè äâåíàäöàòü ïðîïîâåäíèêîâ åãî èäåé; â Ìåðâå, òîæå ïðè æèçíè Ìàíè, ñóùåñòâîâàëà áîëüøàÿ ìàíèõåéñêàÿ îáùèíà, ìíîãî÷èñëåííûå îáùèíû áûëè â Ìåñîïîòàìèè.

            Ñòðîéíàÿ çàìêíóòàÿ ñòðóêòóðà îáùèí ïîñëåäîâàòåëåé ó÷åíèÿ Ìàíè, òàèíñòåííîñòü ìèñòè÷åñêèõ îáðÿäîâ, èçó÷åíèå “ãîðîñêîïà, ñóäüáû è çâåçä”, ñëàâà ìàíèõååâ êàê ïðåâîñõîäíûõ âðà÷åé, çíàþùèõ ñàìûå ñèëüíûå çàêëèíàíèÿ, - âñå ýòî ïðèâëåêàëî ê íèì è òåõ, êîìó íå áûëî äåëà äî “ïîçíàíèÿ ñóùíîñòè áûòèÿ”.

             õàîñå ðàçëè÷íûõ âåðîó÷åíèé, ñåêò è øêîë  ýïîõè ïàäåíèÿ ýëëèíèçìà øëè ïîèñêè åäèíîãî “ðåëèãèîçíîãî ÿçûêà”, íàïðÿæåííàÿ áîðüáà, öåíîþ áîëüøèõ æåðòâ ïîäãîòîâèâøàÿ ïî÷âó äëÿ óñïåõà “âåëèêèõ ðåëèãèé”. Íî èìåííî çîðîàñòðèçì êàê ðåëèãèÿ, òðàäèöèîííàÿ äëÿ Èðàíà, ìîã ñêîðåå âñåãî çàíÿòü â ïåðåðàáîòàííîì âèäå ìåñòî èäåîëîãè÷åñêîãî ôóíäàìåíòà öåíòðàëèçîâàííîãî ãîñóäàðñòâà, è ïîýòîìó óâëå÷åíèå ìàíèõåéñòâîì Øàïóðà1 è ÷àñòè èðàíñêîé çíàòè áûëî ëèøü ýïèçîäîì. Âî âíîâü çàâîåâàííûå îáëàñòè âìåñòå ñ ñàñàíèäñêèìè âîéñêàìè øëè è çîðîàñòðèéñêèå æðåöû Êàðòèðà.

            Ñóäüáà “ïðîðîêà” Ìàíè áûëà òðàãè÷íà. Îí áûë êàçíåí ÷åðåç íåñêîëüêî ëåò ïîñëå ñìåðòè ñâîåãî öàðñâåííîãî ïîêðîâèòåëÿ; åãî ó÷åíèå áûëî îáúÿâëåíî âðåäíåéøåé åðåñüþ, è, íåñìîòðÿ íà îòäåëüíûå áëàãîïðèÿòíûå äëÿ ìàíèõåå îáñòîÿòåëüñòâà, ÷ëåíû ýòîé ñåêòû âûíóæäåíû áûëè äåéñòâîâàòü òàéíî.

             484 ã. ñèðèéñêàÿ öåðêîâü â Èðàíå îôèöèàëüíî ïðèíÿëà íåñòîðèàíñêîå âåðîñïîâåäàíèå, â âèçàíòèéñêîì ïðàâîñëàâèè ñ÷èòàâøååñÿ åðåñüþ, è ïîðâàëà ñ âèçàíòèéñêîé öåðêîâüþ. Êðîìå òîãî, â Èðàíå è îñîáåííî â Çàêàâêàçüå áûë ðàñïðîñòðàíåí ìîíîôèçèòñêèé òîëê õðèñòèàíñòâà, êîòîðûé â Âèçàíòèè òàêæå ñ÷èòàëñÿ åðåòè÷åñêèì.  êîíöå 5 â. íåñòîðèàíå è ìîíîôèçèòû áûëè ëåãàëèçèðîâàíû èðàíñêèì ïðàâèòåëüñòâîì.

            Ãðîìàäíàÿ ðîëü Êàðòèðà ïðè äâîðå ïåðâûõ ñàñàíèäñêèõ ìîíàðõîâ ïðèâåë ê òîìó, ÷òî ãîñóäàðñòâî áûñòðî øëî ê òåîêðàòèè. Ìîëîäîé øàõàíøàõ Âàðàõðàí 2 ïîëíîñòüþ íàõîäèëñÿ ïîä âëèÿíèåì Êàðòèðà è åãî ïàðòè, ïðîâîçãëàñèâøåé äàæå äîêòðèíó “èäåàëüíîãî ãîñóäàðÿ”. Ñîãëàñíî òîé äîêòðèíå, ãîñóäàðü äîëæåí áûòü ðåëèãèîçåí, âñåãäà äîâåðÿòü ñâîåì äóõîâíîìó íàñòàâíèêó, äåéñòâîâàòü ñîãëàñíî äîãìàòàì âåðû. Íî ïåðåâîðîò Íàðå (293 ã.) ïðèâåë, â ÷àñòíîñòè, ê ðåñòàâðàöèè äèíàñòèéíîãî êóëüòà - æðåöì Àíàõèòû ñíîâà ñòàëè ñàìè ïîâåëèòåëè Èðàíà, è â Ïàðñå íà ðåëüåôå â Íàø-è Ðóñòàìå Íàðñå âåí÷àëà íà öàðñòâîâàíèå ýòî áîãèíÿ. “Ðåñòàâàöèÿ” ïîäâåëà èòîã è íàïðÿæåííîé áîðüáå ðàçëè÷íûõ ïðèäâîðíûõ ãðóïï è æðå÷åñòâà, ðàçãîðåâøåéñÿ âîêðóã êîíöåïöèè âëàñòè öàðÿ öàðåé, - âíîâü âîçîáëàäàëà èäåÿ åäèíñòâà “ñâåòñêîé” è “äóõîâíîé” âëàñòè øàõàíøõà.

            Íîâàÿ ðåôîðìà çîðîàñòðèçìà, ïðåäïðèíÿòàÿ ãëàâíûì æðåöîì ñòðàíû (ìàãóïàòîì) Àòóðïàòîì Ìèõðàñïàíäàíîì, ÿâëÿëàñü ðåçóëüòàòîì ýòèõ ñîáûòèé è òàêæå ñîïîðîâîæäàëàñü ðàçíîãî ðîäà “÷óäåñàìè”. Åå ñóùåñòâî â ôîðìóëèðîâêå çîðîàñòðèéñêèõ æðåöîâ ìàëî îòëè÷àëîñü îò ðåôîðìû Êàðòèðà: äåéñòâóÿ ïî ïðèêàçó Øàïóðà 2, Àòóðïàò “î÷èñòèë îò ñêâåðíû è íàíîâî âîçðîäèë äðåâíþþ âåðó”, ïðîâåäÿ íîâóþ êîäèôèêàöèþ “Àâåñòû”.

            Ðåôîðìà Àòóðïàòà ïðåæäå âñåãî êîñíóëàñü ìàãóñòàíà - çîðîàñòðèéñêîé öåðêâè. Ïðè äâîðå øàõàíøàõîâ ïîÿâëÿþòñÿ íåñêîëüêî ìàãóïàòîâ ðàçëè÷íûõ îáëàñòåé Èðàíà, à ñàì Àòóðïàò ïîëó÷àåò òèòóë ìàãóïàòà ìàãóïàòîâ (ïî àíàëîãèè ñ òèòóëîì “öàðü öàðåé”).  ñèëó ðÿäà ïîëèòè÷åñêèõ ïðè÷èí èìåííî 4 â. ñàñàíèäñêèå øàõàíøàõè ñòàëè âîçâîäèòü ñâîþ ãåíåàëîãþ ê äðåâíèì öàðÿì àõåìåíèäñêîãî âðåìåíè “Äàðèÿì” è “Êåéàíèäàì”.

             4 â. ïî âñåìó Èðàíó ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ è íîâûé òèï çîðîàñòéñêèõ õðàìîâ -  îòêðûòûå ñî âñåõ ÷åòûðåõ ñòîðîí ïàâèëüîíû (òàê íàçûâàåìûå “÷åòûðå àðêè”), ñîâåðøåííî íåïîõîæèåò íà òðàäèöèîííûå õðàìû ïîçäíåàõåìåíèäñêîé è ðàííåñàñàíèäñêîé ýïîõ.

6. Ïîçäíåñàñàíèäñêàÿ äåðæàâà

             5 â. â Èðàíå çàâåðøàåòñÿ óñòàíîâëåíèå ðàííåôåîäàëüíûõ ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèõ îòíîøåíèé è âîçðàñòàåò ïîëèòè÷åñêîå ìîãóùåñòâî åìåëüíûõ ìàãíàòîâ. Ñëåäóåò ëèøü âêðàòöå óïîìÿíóòü îá èñòîðè÷åñêîì ýïèçîäå ìàçäàêèñêîãî äâèæåíèÿ è î ïîñëåäíåì âîçâûøåíèè öåíòðàëèçîâàíîé ñàñàíèäñêîé ìîíàðõèè.

            Ïîñëå ïîðàæåíèÿ øàõàíøàõà Ïåðîçà â áîðüáå ñ ýôòàëèòàìè (484 ã.) åãî ñûí Êàâàä îñòàëñÿ ó íèõ çàëîæíèêîì. Êîãäà æå ïðååìíèê Ïåðîçà áûë îñëåïëåí  íèçëîæåí çíàòüþ, çàãîâîðùèêè âîçâåëè íà ïðåñòîë Êàâàäà, ïðèáûâøåãî ñ ýôòàëèòñêèìè îòðÿäàìè. Óìíûé è òîíêèé ïîëèòèê, Êàâàä ÿñíî ñîçíàâàë îïàñíîñòü îêàçàòüñÿ ìàðèîíåòêîé â ðóêàõ ñèëüíûõ âåëüìîæ. ×òîáû îñëàáèòü èõ, îí, ñ îäíîé ñòîðîíû, îðãàíèçîâàë ïðèäâîðíûå èíòðèãè, à ñ äðóãîé - ïîæåëàë âîñïîëüçîâàòüñÿ äåìàãîãè÷åñêèìè  ëîçóíãàìè æðåöà îäíîãî èç çîðîàñòðèéñêèõ õðàìîâ, Ìàçäàêà, êîòîðûé â òî âðåìÿ íà÷àë ïðîïîâåäîâàòü ñâîå ó÷åíèå.  íåì áûëî ñðàâíèòåëüíî ìàëî íîâîãî. Ðåëèãèÿ, ê èñïîâåäàíèþ êîòîðîé ïðèçûâàë Ìàçäàê, áûëà, ðàçóìååòñÿ, çîðîàñòðèçìîì, íî ñ  äîáàâëåíèåì íåêîòîðûõ èäåé èç ïðîïîâåäåé Ìàíè è íåîðòîäîêñàëüíûõ øêîë çîðîàñòðèçìà.  îòëè÷èå îò ìàíèõåéñòâà, îäíàêî, Ìàçäàê ïðèçâàë ê àêòèâíûì äåéñòâèÿì âåðóþùèõ äëÿ îêîí÷àòåëüíîé ïîáåäû “öàðñòâà ñâåòà” (ïîðîæäåíèåì “öàðñòâà ñâåòà” ïðèçíàâàëàñü, â ÷àñòíîñòè, è “ñèëüíàÿ è ðàçóìíàÿ” öàðñêàÿ âëàñòü). Ïîäëèííîå öàðñòâî “ñèëû è ðàçóìà”, ï ýòîìó ó÷åíèþ , äîëæíî áûòü ïîñòðîåíî íà âñåîáùåì ðàâåíñòâå  óðàâíèòåëüíîì ðàñïðåëåíèè æèçíåííûõ áëàã è äîëæíî íàñòóïèòü â áëèæàéøåå âðåÿ. Ïî-âèäèìó, ñàìîãî Ìàçäàêà ïðåæäå âñåãî èíòåðåñîâàëè âîïðîñû âåðû, ó÷àñòèÿ çîîñòðèéñêèõ æðåöîâ íà øàõàíøàõà, õàðàêòåðà öåíòðàëüíîé âëàñòè. Íî íîâîå  ðåëèãèîçíîå ó÷åíèå  â óñëîâèÿõ ôåîäàëèçàöèè îáùåñòâà, êðóïíûõ íóäà÷ âî âíåøíåé ïîëèòèêå, ãîëîäà, íåóðîæàÿ ñòàëî èäåîëîãè÷åñêèì çíàìåíåì îòêðûòîãî  âîññòàíèÿ êðåñòüÿí è ãîðîäñêîé áåäíîòû.

            Ñäåëàâ Ìàçäàêà ñâîèì áëèæàéøèì ñîâåòíèêîì è ïîæàëîâàâ åìó òèòóë âåðõîâíîãî æðåöà, Êàâàä õîòåë âîñïîëüçîâàòüñÿ åãî àâòîðèòåòîì è àáñòðàêòíûè ïðèçûâàìè ê  îáùåìó áëàãó è ðàâåíñòâó, ÷òîáû íåéòðàëèçîâàòü îïîçèöèþ ïðè äâîðå è ñðåäè äóõîâåíñòâà. Äëÿ íåãî ýòî áûëî âðåìåííîé  ïîëèòè÷åñêîé  àêöèåé, íàïðàâëåííîé íà îñëàáëåíèå ïîçèöèè êðóïíûõ âåëüìîæ,ïðåâðàòèâøèõñÿ  ê òîìó âðåìåíè ïî÷òè â íåçàâèñèìûõ ïðàâèòåëåé â ñâîèõ çåìëÿõ, è ïîëó÷åíèå øèðîêîé îïîðû ó àçàòîâ è ñëóæèëîé çíòè. Íî âñêîðå äâèæåíèå óæå íåëüçÿ áûëî âòèñíóòü â ðàìêè êîíòðîëèðóåìîãî ïðîöåññà. Ëîçóíã îá óðàâíåíèè ñîáñòâåííîñòè ó áîãàòûõ è áåäíûõ,  áûë ëèøü “ðåâîëþöèîííîé èíòåðïðåòàöèåé” â íèçàõ çîðîàñòðèéñêèõ ôîðìóë î äóõîâíîì ðàâåíñòâå, íî  îí ïîëüçîâàëñÿ áîëüøîé ïîïóëÿðíîñòüþ, è ñòîðîííèê Ìàçäàêà ïîëó÷èëè íà âðåìÿ  áåçðàçäåëüíóþ âëàñòü â ñòðàíå. Ðàçìàõ äâèæåíèÿ ïîòðåáîâàë êîíñîëèäàöèè ñèë çíàòè.  496 ã. öàñêèé ñîâåò ñåñòèë Êàâàäà ñ ïðåñòîëà è çàòî÷èë åãî â òþðüìó. Íà ïðåñòîë Èðàí áûë âîçâåäåí áðàò Êàâàäà. Îäíàêî, áåæàâ èç òþðüìû, Êàâàä îïÿòü ïîëó÷èë ïîìîùü ó ãîñóäàðÿ ýôòàëèòîâ, íà äî÷åðè êîòîðîãî îí áûë æåíàò, è â 499 ã. ïðè ïîääåðæêå ýôòàëèòñêèõ îòðÿäîâ ñíîâà çàíÿë ïðåñòîë Èðàíà. Íî â íîâûõ îáñòîÿòåëüñòâàõ îí íå ìîã óæå ïîääåðæèâàòü ìàçäàêèòîâ. Øèðîêèå ðåôîðìû íàëîãîáëîæåíèÿ, îáúÿâëåííûå Êàâàäîì (èõ ïðîâåë â æèçíü åãî ñûí Õîñðîâ 1), îòêîëîëè îò êðàéíèõ ìàçäàêèòîâ ìåëêèõ çåìëåâëàäåëüöåâ. Çà ïðîøåäøåå äñòèëåòèå ìåëêîïîìåñòíàÿ àðèñòîêðàòèÿ çàíÿëà êëþ÷åâûå ïîçèöèè è â àðìèè, è â àäìèíèñòðàöèè è ìîãëà ñòàòü ñèëüíîé îïîðîé öåíòðàëüíîãî ïðàâèòåëüñòâà. Êàâàä îòõîäèò îò ìàçäàêèòîâ.  528 ã. ïîñëå äèñïóòà ìåæäó çîðîàñòðèéñêèìè æðåöàìè è Ìàçäàêîì ïîñëåäíèé áûë ïðèçíàí “îòñòóïíèêîì îò  ïðàâåäíîé âåðû”, ñõâà÷åí è êàçíåí. Åãî ïîñëåäîâàòåëåé æäàëà æåñòîêàÿ êàðà.

            Ñ ïîäàâëåíèåì  äâèæåíèÿ ìàçäàêèòîâ ïðîöåññ ôåîäàëèçàöèè Èðàíà ìîæíî ñ÷èòàòü çàêîí÷åííûì. Çàêðåïëåíèþ íîâîãî ñîöèàëüíî-ýêîíîì÷åñêîãî ïîðÿäêà, ïðåæäå âñåãî â èíòåðåñàõ ìåëêîé ôåîäàëüíîé çíàòè, ñëóæèëà ñèëüíàÿ öåíòðàëèçîâàííàÿ öàðñêàÿ âëàñòü, óñòàíîâèâøàÿñÿ ïðè ïîñëåäíèõ Ñàñàíèäàõ è íàïðàâëåííàÿ íà ïîäàâëåíèå ñåïàðàòèçìà êðóïíûõ ôåîäàëîâ. Êàê íà âñåì Áëèæíåì Âîñòîêå, â Èðàíå ñðåäíåâåêîâüå íàñòóïèëî â ðåçóüòàòå âíóòðåííèõ ïðîöåññîâ.

7. Ïîñëåäíèå çàâîåâàíèÿ ñàñàíèäîâ. Þæíàÿ Àðàâèÿ

            Äàëüíåéøàÿ èñòîðèÿ ñàñàíèäñêîãî Èðàíà âûõîäèò çà ðàìêè ýïîõè äðåâíîñòè. Ñêàæåì î íåé ëèøü âêðàòöå. Ãîäû ïðàâëåíèÿ ïîñëåäíèõ Ñàñàíèäîâ êàçàëèñü âðåìåíåì íåáûâàëîãî ïðîöâåòàíèÿ äåðæàâû. Ñûí Êàâàäà Õîñðîâ 1 ïðîâåë ðåøèòåëüíûå ìåðû ïî óïîðÿäî÷åíèþ âñåé ãîñóäàðñòâåííîé, âîåííîé è íàëîãîâîé ñèñòåìû è, êàçàëîñü, âíîâü ñîçäàë öåíòðàëèçîâàííöþ èìïåðèþ. Îêîëî 570  ã. ïåðñû çàâîåâàëè Éåìåí íà Àðàâèéñêîì ïîëóîñòðîâå è îáåñïå÷èëè ñåáå ãîñïîäñòâî íà ìîðñêèõ ïóòÿõ â Êðàñíîì ìîðå.

            Çàâîåâàíèå Þæíîé Àðàâèè âîâëåêëî â îðáèòó ìèðîâîé èñòîðèè åùå îäíó, äî òîé ïîðû ïî÷òè ñîâåðøåííî èçîëèðîâàííóþ öèâèëèçàöèþ.

            Êëàññîâîå îáùåñòâî è ãîñóäàðñòâî ñàìîñòîÿòåëüíî âîçíèêëè à þãî-çàïàäå Àðàâèè åùå âî âòîðîé ïîëîâèíå 2 òûñÿ÷åëåòèÿ äî í.ý. Ýòî áûëà öèâèëèçàöèÿ þæíîàðàâèéñêèõ ñåìèòñêèõ ïëåìåí (îòëè÷íûõ ïî ÿçûêó îò àðàáîâ), ðàñïðîñòðàíèâøàÿñÿ â 1 òûñÿ÷åëåòèè äî í.ý. è íà òåððèòîðèþ Àôðèêè(ñîâð. Ýôèîïèþ). Äâà ôàêòîðà îïðåäåëèëè ñâîåîáðàçèå ýòîé êóëüòóðû: ïîëîæåíèå íà ïåðåêðåñòêå òîðãîâûõ ïóòåé, ñâÿçûâàâøèõ Ñðåäèçåìíîìîðüå ñ Âîñòî÷íîé Àôðèêîé è Èíäèåé, è áîëüøàÿ îòäàëåííîñòü îò âñåõ äðóãèõ ãîñóäàðñòâ. Çäåñü áûëà ñîçäàíà âûñîêàÿ òåõíèêà èððèãàöèè. Ñîñåäñòâî ñêîòîâîä÷åñêèõ àðàáñêèõ ïëåìåí ñïîñîáñòâîâàëî âîçíèêíîâåíèþ îáìåíà íà ãðàíèöå îñåäëîé è êî÷åâîé çîí. Îñîáîå çíà÷åíèå â  ýêîíîìèêå Þæíîé Àðàâèè ïîëó÷èëè ïðîèçâîäèâøèåñÿ çäåñü áëàãîâîíèÿ, âûñîêî öåíèâøèñÿ âî âñåõ äðåâíèõ ñòðàíàõ. Êóëüòóðà áëàãîâîíèé ñòàëà îñâîé ñêàçî÷íûõ áîãàòñòâ, çàñëóæèâøèõ Éåìåíó ïðîçâèùå “Ñ÷àñòëèâîé Ààâèè”.

             äðåâíåé Þæíîé Àðàâèè ñóùåñòâîâàëî ìíîãî ãîñóäàðñòâ.  êîíöå 5 â. Þæíàÿ Àðàâèÿ âêëþ÷àåòñÿ â áîðüáó âåëèêèõ äåðæàâ -Âèçàíòèè è Èðàíà - çà ãîñïîäñòâî íà òîðãîâûõ ïóòÿõ èç Èíäèè è Êèòàÿ; õðèñòèàíñòâî è èóäàèçì ñòàíîâÿòñÿ çíàìåíàìè âðàæäóþùèõ ïîëèòè÷åñêèõ ãðóïïèðîâîê, îðèåíòèðóþùèñÿ íà Âèçàíòèþ è Èðàí. Îïîðîé Âèçàíòèè ñòàâíîâèòñÿ Àêñóì, â òî âðåìÿ êàê Õûìüÿð îðèåíòèðóåòñÿ íà Èðàí. Îæåñòî÷åííûå õûìüÿðî-ýôèîïñêèå âîéíû 6 â. ïðèâåëè ê ðàñïàäó õûìüÿðñêîãî ãîñóäàðñòâà è ê çàâîåâàíèþ Éåìåíà ñàñàíèäñêèì Èðàíîì.

8. Êóëüòóðà ñàñàíèäñêîãî Èðàíà

            Âûøå óæå ãîâîðèëîñü î ðåôîðìàõ çîðîàñòðèòèçìà, ïðîâåäåííûõ Êàðòèðîì. Óæå ê ïîçäíåñàñàíèäñêîé ýïîõå îòíîñèòñÿ ââåäåíèå òàê íàçûâàåìîãî àâåñòñêîãî àëôàâèòà, ñîçäàííîãî ñïåöèàëüíî äëÿ çàïèñè çîðîàñòðèéñêèõ ðåëèãèîçíûõ òåêñòîâ. Òîãäà æå áûë ñîçäàí ñëîâàðü àâåñòñêèõ ñëîâ ñ èõ ïåðåâîäîì íà ñðåäíåïåðñèäñêèé.

            Ñàñàíèäñêîå èñêóññòâî âîçíèêàåò êàê áû âíåçàïíî.  öàðñòâîâàíèå ïÿòè ïåðâûõ øàõàíøàõîâ â ðàçëè÷íûõ ðàéîíàõ Ïàðñà áûëî ñîçäàíî òðèäöàòü ãðîìàäíûõ ñêàëüíûõ ðåëüåôîâ. Íà íèõ, à òàêæå íà ìîíåòàõ, ðåçíûõ êàìíÿõ-ïå÷àòÿõ è ñåðåáðÿíûõ ÷àøàõ çà êàêîå-òî äåñÿòèëåòèå ñôîðìèðîâàëèñü íîâûå äëÿ Èðàíà êàíîíû “îôèöèàëüíîãî ïîðòðåòà” öàðåé, âåëüìîæ è æðåöîâ, êàíîíû îáðàçîâ îñíîâíûõ çîðîàñòèéñêõ áîæåñòâ - Àõóðàìàçäû, Ìèòðû è Àíàõèòû.  ñàñàíèäñêîì èñêóññòâå çàìåòíî âëèÿíèå Êàâêàçà, Ñðåäíåé è Öåíòðàëüíîé Àçèè, à åãî âëèÿíèå, â ñâîþ î÷åðåäü, îùóùàåòñÿ íà îáøèðíîé òåððèòîðèè îò Àòëàíòèêè äî Êèòàÿ. Íåêîòîðûå èç îëèöåòâîðåíèé ðàçëè÷íûõ çîðîàñòèéñêèõ áîæåñòâ, ðàñïðîñòðàíåííûõ â èñêóññòâå Àõåìåíèäîâ, áûëè ïåðåíåñåíû â ñàñàíèäñêîå èñêóññòâî. Ñðåäè íèõ - êðûëàòûå áûêè, êðûëàòûå è ðîãàòûå ëüâû, ãðèôîíû, ëüâû, íàïàäàþùèå íà áûêà, è äð.

            Íå ìåíüøèì, ÷åì âêëàä Àõåìåíèäîâ, áûë âêëàä èñêóññòâà ïàðôÿí è âîñòî÷íîðèìñêèõ ïðîâèíöèé. Ðåëüåôû ïàðôÿíñêîé ýïîõè îòðàæàþò, â ñóùíîñòè, òå æå èäåè, ÷òî è ðåëüåôû ñàñàíèäñêèõ øàõàíøàõîâ: îíè òàêæå ïðîêëàìèðîâàëè çàêîííîñòü äèíàñòèè è ïîáåäû öàðåé.

            Âëèÿíèå èñêóññòâà âîñòî÷íîðèìñêèõ ïðîâèíöèé íàèáîëåå ÿðêî îòðàçèëîñü â Áèøàïóðå, ãîðîäå, ïîñòðîåííîì Øàïóðîì 1 ðóêàìè ðèìñêèõ ïëåííûõ. Ìîçàèêè, óêðøàâøèå ïîë ïàðàäíîãî çàëà äâîðöà, âûïîëíåíû â ñèðèéñêî-ðèìñêîì ñòèëå, èõ ñþæåòû òå æå, ÷òî è íà ñîâðåìåííûõ èì ìîçàèêàõ Àíòèîõèè.  ñîõðàíèâøèõñÿ ÷àñòÿõ, èñïîëíåííûõ, âèäèìî, ñèðèéñêèìè õóäîæíèêàìè, ïðåäñòàâëåíû ïîðòðåòû àêòåðîâ è òåàòðàëüíûå ìàñêè, òàíöîâùèíöû, ìóçûêàíòû, öâåòû, ôðóêòû. Âåðîÿòíî, ïåðñû õîòåëè èçîáðàçèòü îäèí èç ñàìûõ çíà÷èòåëüíûõ çîðàñòðèéñêèõ ïðàçäíèêîâ - îñåííèé ïðàçäíèê Ìèõðàãàí, è, áûòü ìîæåò, ïîòîìó èõ âûáîð ñêëîíèëñÿ ê ñþæåòàì, ñâÿçàíííûì íà Çàïàäå ñ äèîíèñèéñêèì êóëüòîì. Íà ÷àñòè ìåòàëëè÷åñêèõ èçäåëèé è ñàñàíèäñêèõ ïå÷àòåé òàêæå èçîáðàæàþòñÿ òàêèå “çàïàäíûå” ïåðñîíàæè, êàê ýðîòû, ïåãàñû, ñôèíêñû, êîòîðûå âêëþ÷åíû â çîðîàñòèðéñêóþ ðåëèãèîçíóþ èêîíîãðàôèþ.

            Èç ðàçíîãî ðîäà èñòî÷íèêîâ èçâåñòíî îêîëî ñîòíè íàçâàíèé ðçëè÷íûõ ðåëèãèîçíûõ, ëèòåðàòóðíûõ è íàó÷íûõ ïðîèçâåäåíèé ñàñàíèäñêîé ýïîõè; íåñêîëüêî äåñÿòêîâ ñàñàíèäñêèõ êíèã ðàçíûõ æàíðîâ áûëî ïåðåâåäåíî íà àðàáñêèé, à çàòåì è íà íîâîïåðñèäñêèé ÿçûêè â ýïîõó ñðåäíåâåêîâüÿ. Íåñîìíåííî ñóùåñòâîâàíèå ýïîñà, íàïîëíåííîãî êâàçèèñòîðè÷åñêèìè èìåíàìè öàðåé, ãåðîåâ è öåëûõ äèíàñòèé. Ýòîò æàíð ëèòåðàòóðû áûë íåðàçðûâíî ñâÿçàí ñ ðåëèãèîçíûìè ñî÷èíåíèÿìè, íî, ïî-âèäèìîìó, íå ñîïðèêàñàëñÿ ñ ðåàëüíîé èñòîðèåé, î ÷åì ñâèäåòåëüñòâóåò õîòÿ áû òî, ÷òî ãåíåàëîãèÿ äèíàñòèè íå ïðîñòèðàëñòü äàëåå áëèæíèõ ïðåäêîâ Àðòàøèðà 1.

9. Çàêëþ÷åíèå

          Ïåðèîä öàðñòâîâàíèÿ â Èðàíå øàõàíøàõîâ ñàñàíèäñêîé äèíàñòèè (3-7 ââ.), õîòÿ è ïðåäñòàâëÿåòñÿ áëåñòÿùåé ýïîõîé ðàçâèòèÿ èðàíñêîé  ãîñóäàðñòâåííîñòè è êóëüòóðû, òåì íå ìåíåå äîâîëüíî ìîíîòîíåí, êàê òîëüêî ðå÷ü çàõîäèò î êîíêðåòíûõ èñòîðè÷åñêèõ ñîáûòèÿõ.  îñîáåíîñòè ýòî îòíîñèòñÿ ê 3 - íà÷àëó  4 â.

            Ñàìûå èíòåðåñíûå ëþäè ýòîé ýïîõè - Êàðòèð è Ìàíè, ïðîðîêè è ãîñóäàðñòâåííûå äåÿòåëè, ïûòàâøèåñÿ â òîé èëè èíîé ñòåïåíè âîçäåéñòâîâàòü íà ñóäüáû ñòðàíû - êàæäûé ïî ñâîèì ñèëàì. È õîòÿ îíè îòêðûâàþò íàì 3 â. ñ íåîæèäàííîé ñòîðîíû - êàê ýïîõó êîíòðàñòîâ è ïðîòèâîðå÷èé, âñå æå îäíè îíè åùå íå çàïîëíÿþò ñâîèìè, ïóñòü î÷åíü ÿðêèìè, õàðàêòåðàìè, ñâîåé, ïóñòü òðàãè÷íîé, ñóäüáîé âñþ æèâóþ èñòîðèþ ýòî ïåðèîäà; â òåíè èõ ãðîìêîé ðåëèãèîçíîé ïîëåìèêè è ÿðîñòíîé ïîëèòè÷åñêîé áîðüáû îêàçàëèñü ñêðûòûìè ìíîãèå âòîðîñòåïåííûå ïåðñîíàæè ìåíåå èçâåñòíûå, èçðåäêà óïîìèíàåìûå òåì èëè èíûì ñîâðåìåííèêîì ñîáûòèé. Èñòîðèÿ ýòîãî ïåðèîäà, â îñîáåííîñòè èñòîðèÿ 70-90-õ ãîäîâ 3 â. (ïîñëå ïîáåä øàõàíøàõà Øàïóðà 1 íàä Ðèìñêîé èìïåðèåé, êàçíè Ìàíè, ðàñöâåòà êàðüåðû Êàðòèðà), âñå åùå íå áîëåå ÷åì ïåðå÷åíü èìåí “öàðåé è ïðîðîêîâ”.